Józef Oleszkiewicz, Portret Adama Jerzego Czartoryskiego z 1810 rokuJan Piotr Norblin, Portret Adama Jerzego Czartoryskiego z 1829 roku ze zbiorów Muzeum Ziem Wschodnich Dawnej RzeczypospolitejAdam Jerzy Czartoryski z synamiTrumna księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, w Krypcie Książąt Czartoryskich w SieniawieTablica upamiętniająca Adama Jerzego Czartoryskiego na Pałacu Błękitnym w WarszawieŚmierć Adama Jerzego Czartoryskiego
Tajny konsyliarz, towarzysz i pełniący obowiązki ministra interesów zagranicznych, Tajnej Rady Monarszej i Głównego Szkół Rządu członek, generał poczt, Imperium Rosyjskiego Senator, państwa Uniwersytetu Wileńskiego i jego wydziału kurator[5].
W czasie powstania w 1794 r. przebywał za granicą w Brukseli i w Wiedniu. Po zniszczeniu Puław przez wojska rosyjskie, rodzice za radą generał-gubernatora-litewskiego Nikołaja Repnina wysłali swoich synów do Sankt Petersburga. Wraz z bratem Konstantynem został tam wysłany przez ojca, a celem ich bytności było ratowanie dóbr zasekwestrowanych przez Rosjan.
W Rosji został kamerjunkrem Pułku Gwardii Konnej. Awansowany później do stopnia brygadiera był adiutantem wielkiego księcia Aleksandra I. Nawiązał romans z żoną Aleksandra wielką księżną Elżbietą Aleksiejewną. Po narodzinach ich córki, książę Adam został mianowany posłem rosyjskim w Królestwie Sardynii. W 1801 powrócił do Rosji. W 1802 przeprowadzono reformę władz imperium według zaleceń księcia Adama. Utworzono 8 ministerstw i komitet ministrów pod przewodnictwem cesarza. Czartoryski został zastępcą Aleksandra Woroncowa, mianowany członkiem rady do spraw szkolnych W Ministerstwie Oświaty i członkiem komitetu urządzania Żydów. Po utworzeniu okręgu naukowego wileńskiego, w 1803 objął jako kurator władzę szkolną w 8 guberniach zachodnich Rosji. Na tym stanowisku był m.in. zwierzchnikiem odnowionego Uniwersytetu Wileńskiego[8].
Został przyjacielem i doradcą cesarza Aleksandra I. Mianowany przez niego w 1803 kuratorem wileńskiego okręgu naukowego przyczynił się do rozwoju oświaty na wschodnich ziemiach zabranych dawnej Rzeczypospolitej, rozbudował sieć szkół parafialnych z językiem polskim. Położył duże zasługi w rozkwicie Uniwersytetu Wileńskiego. W 1824 po procesie filomatów i filaretów podał się do dymisji.
W latach 1804–1806 pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych w rządzie Rosji. Był zwolennikiem rozwoju zjednoczonej Polski pod berłem rosyjskim (tzw. plan puławski). Stanowiło to część większego planu Ligi Europejskiej, projektu bardziej przypominającego Ligę Narodów niż założone w 1815 r. Święte Przymierze[9]. Czartoryski był też członkiem rosyjskiego Senatu i Rady Państwa.
Orientacji prorosyjskiej pozostał wierny także w okresie Księstwa Warszawskiego. Po ataku francuskim na Rosję w 1812 wziął dymisję ze stanowisk państwowych i wyjechał za granicę. Jego osoba była brana pod uwagę w trakcie rozpatrywania kwestii polskiej. Proponowano uczynienie księcia Adama wicekrólem odbudowanego państwa polskiego. Po klęsce Napoleona w Rosji, ministrowie Księstwa Warszawskiego zwrócili się do Czartoryskiego z propozycją przyłączenia księstwa do Rosji, z zachowaniem Konstytucji 3 maja lub odmienionej konstytucji księstwa. W 1814 w Chaumont Czartoryski przedstawił Aleksandrowi program połączenia 8 guberni litewsko-ruskich z Księstwem Warszawskim[10].
W czasie kongresu wiedeńskiego jako doradca Aleksandra I współdziałał w utworzeniu konstytucyjnego Królestwa Polskiego. 23 listopada 1814 został przyjęty do loży masońskiejŚwiątynia Izis. Od lipca 1814 stał na czele Komitetu Cywilnego Reformy i uczestniczył w przygotowaniu ustawy konstytucyjnej. 15 czerwca 1815 został wiceprezesem Rządu Tymczasowego. 1 grudnia 1815 mianowany senatorem-wojewodą Królestwa Kongresowego[11]. Następnie za sprawą wielkiego księcia Konstantego i carskiego komisarza Nikołaja Nowosilcowa został odsunięty od funkcji politycznych w rządzie i skupił się na sprawach oświatowych. Po śmierci Aleksandra I przeszedł do opozycji konserwatywnej.
25 września 1817 ożenił się z księżniczką Anną Zofią z domu Sapiehą.
W 1839 wiązał nadzieje dla sprawy polskiej z wybuchem konfliktu międzynarodowego o Belgię. Umieszczał oficerów i żołnierzy Polaków w armiach hiszpańskiej i portugalskiej, by przygotowywać kadry przyszłego wojska polskiego. Pragnął związać sprawę polską z antyrosyjskim powstaniem górali Szamila. W 1839 upadł projekt ogłoszenia księcia Adama królem Polski na emigracji. W 1840 Czartoryski podjął się przeprowadzenia programu odnowienia świata słowiańskiego w oparciu o Imperium Osmańskie. W 1841 powstała wschodnia agencja główna, kierowana przez Michała Czajkowskiego, a w 1843 agencja zachodnia Ludwika Orpiszewskiego. W czasie Wiosny Ludów przebywał w Berlinie, gdzie całkowicie rozczarował się do koncepcji wspólnego polsko-francusko-pruskiego wystąpienia przeciw Rosji. W okresie wojny krymskiej 1853–1856 patronował polskim formacjom wojskowym w Turcji. Po pokoju paryskim w 1856 wycofał się z czynnego życia politycznego. W 1858 odwiedził Gołuchów. W Wiedniu został przyjęty przez cesarza Franciszka Józefa I. W 1860 powołał Bureau des Affaires Polonaises[17].
Zmarł w Montfermeil pod Paryżem. Został pochowany na polskim cmentarzu w Montmorency. W sierpniu 1865 trumny ze szczątkami księcia oraz jego żony (zmarłej w 1864) przewieziono do Sieniawy koło Przeworska, gdzie zostały złożone w rodowej krypcie.
Pisał dzieła z zakresu polityki, ale również wiersze i poematy często związane tematycznie z Puławami. Do bardziej znanych należą: Bard Polski (1840), Powązki (1918) oraz pamiętnik: Memoires... (t. 1-2, 1887) tłumaczenie polskie Pamiętniki ks. Adama Jerzego Czartoryskiego... (Kraków, 1904–1905). Znane są także jego rozprawy o Kniaźninie (1853), Niemcewiczu (1860) i Kancie. Przekładał również dzieła Horacego, Sofoklesa i Pindara. Został także wprowadzony na karty literatury polskiej przez Słowackiego w Kordianie oraz Wyspiańskiego w Lelewelu.
Ważniejsze dzieła
Bard polski, powst. 1795, wyd. J.U. Niemcewicz (bez podania nazwiska autora) w książce: K. Sienkiewicz Skarbiec historii polskiej, t. 1, Paryż 1840, s. 465–589 i odb.; wyd. następne: Paryż 1860 Biblioteka Polska; fragm. i streszczenie ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888; wyd. J. Kallenbach, Brody 1912 Arcydzieła Polskich i Obcych Pisarzy, t. 79[19]
Na obcej ziemi i spod obcej strzechy, powst. 1795, fragmenty ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
Do Katarzyny II. Urywek, powst. 1795–1796, wyd. J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919); także w odbitkach pt. Bard polski..., Kraków 1918
Powrót do Puław, powst. około roku 1801, fragmenty wyd. J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
Wiersz do matki, powst. 1809–1813, wyd. J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
Myśli dążące do zamiaru polepszenia bytu włościan polskich i podania im środków dojścia stopniami do niepodległości bez szkody właścicieli, Warszawa (1814)
O Koblańskim (nekrolog), powst. około roku 1817, niewydany, streszczenie ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
Życie Kniaźnina[20], powst. około roku 1817, wyd. Przegląd Poznański 1853; odb. Poznań 1853 (wyd. anonimowe)
Do Iksów... (wiersz)[21], powst. prawdopodobnie w latach 1816–1818, wyd. B. Gubrynowicz: „Z dziejów Towarzystwa Iksów w Warszawie”, Kurier Warszawski 1914, nr 1 (autorstwo Czartoryskiego domniemane)
Królowa Jadwiga (monografia historyczna), powst. 1818, niewydana, streszczenie ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
Prozodia polska, powst. 1820 (wymienia ją J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57, 1919)
Essai sur la diplomatie ou manuscrit d’un Philhellène. Publié par M. Toulouzan, powst. około roku 1823, wyd. Paryż 1830, wyd. 2 Paryż 1864; przekł. polski fragm.: Czas 1872, nr 291 i nn.; 1873, nr 26 i nn.
Wiersz do J.M. Fredry, powst. około roku 1824, fragmenty ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888; całość wyd. J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
Na bal, powst. 1828–1829, wyd. J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
Powązki (poemat niedokończony), powst. 1795–1830, fragmenty ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888; całość wyd. J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
Wiejskie ogrody, powst. 1795–1830, fragmenty wyd. J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
Kiedyś, powst. 1795–1830, wyd. J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
Sybilla puławska (poemat niedokończony), powst. 1795–1830, fragmenty ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
Dernier mot sur le statut organique imposé à la Pologne le 26 fèvr. 1832, Paryż 1833
Mowy... od roku 1838–1847, wyd. ze wstępem T.A. Olizarowski, Paryż 1847:
przekł. francuski: pojedynczych mów (II połowa XX wieku)
przekł. niemiecki: K. Biedermann Fürst A.G. Czartoryski und seine Stellung zur Sache Polens, t. 2, Lipsk 1848
Lettre... aux Polonais. (Paris, 26 août 1854), Paryż (1854)
Lettre... à Lord Dudley-Stuart, membre du Parlament à l’ocassion du dînner donné à Londres par le Société des Amis de la Pologne. (Paris, 24 mars 1854), brak miejsca i roku wydania
O pańszczyźnie, Paryż 1858
Letter of the A. Prince... (Paris, 30 septembre 1859), brak miejsca i roku wydania (broszurowane razem z: Lettre... à Lord Dudley-Stuart, membre du Parlament à l’ocassion du dînner donné à Londres par le Société des Amis de la Pologne)
Żywot Juliana Ursyna Niemcewicza, Paryż 1860, rękopisy (kopie z odręcznymi poprawkami autora) w Bibliotece Czartoryskich: Archiwum Domowe, sygn.: Ew. XVII 703-706, Ew XV/1850 (tu na s. 299–453 listy od Niemcewicza)
Testament polityczny... pisany w Montfermeil, dnia 14 lipca 1861, Paryż (1861), inne wyd. Paryż 1861
Mémoires du prince Adam Czartoryski et sa correspondence avec l’ empereur Alexandre Ier. Préface de Mr Charles de Mazade, t. 1-2, Paryż 1887
przekł. polski: K. Scipio Pamiętniki ks. Adama Jerzego Czartoryskiego i korespondencja jego z cesarzem Aleksandrem I, słowo wstępne L. Gadona, przedmowa K. de Mazade, t. 1-2, Kraków 1904–1905.
przekł. angielski: A. Giełgud: Memoirs of Prince Adam Czartoryski and His Correspondence with Alexander I, Londyn 1888
przekł. rosyjski: t. 1, pt. Russkij dwor w konce XVIII i naczale XIX stoletija. Iz zapisok kn. Adama Czartoryskiego. 1795–1805, Petersburg 1908 – A. Dmitrijew, t. 1-2, Moskwa 1912–1913
O pocieszeniu, t. 1-2, niewydane, dzieło filozoficzne pisane w ciągu całego życia, przedmowa napisana w roku 1853, streszczenie podał L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
Pan Sędzia Deluta. Sceny z pierwszych lat panowania Stanisława Augusta, niewydane, streszczenie podał L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
Kant (rozprawa), niewydana, streszczenie podał L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
O czasach dawnego rycerstwa w porównaniu do wieku teraźniejszego, nieukończone, niewydane, streszczenie podał L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
Wstęp do historii, nieukończony, niewydany, streszczenie podał L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
Wstęp do historii Litwy, niewydany, streszczenie podał L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888.
Spis wierszy Adama Jerzego Czartoryskiego z d. 3 grudnia 1861, sporządzony w Paryżu, podaje tytuły następujących utworów poetyckich wcześniej nie opublikowanych: Bekiesz, ballada heroiczna; Helena; O Temirze; Do księdza Józefa Koblańskiego; Na śmierć Tukresa; Do Ojczyzny 1796 r.; Ułomek o życiu ludzkim; Strofy na śmierć Tadeusza Kościuszki; Portret; Do Ojca; Urywek; O wychowankach księżny Generałowej Czartoryskiej; Do miłości; Nowy Rok, na imieniny ks. Generała Z. P.; O Foubrunie; Do Hanny; Phoebus i Dafne; Strofy na śmierć Leosia mego. 1828; Do sióstr moich; Znikły me szczęsne godziny – wymienione wiersze (kopie i autografy), z wyjątkiem ostatniego, znajdowały się w Bibliotece Czartoryskich (Archiwum Domowe). Tamże wiersz o inc.: Nikłych aż dotąd ogniów łoną obłąkany... (z poprawkami F. D. Kniaźnina). Ponadto pisał mowy i pisma okolicznościowe, zobacz: Estreicher III (1962), s. 357–363. Rękopisy znajdują się m.in. w Bibliotece Czartoryskich, Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 136), Archiwum Kuratorii Wileńskiej.
Przekłady
Pindar: Ody (wybrane), niewydane, autograf nieznany, wiadomość podał J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
Horacy: Ody (wybrane), niewydane, autograf nieznany, wiadomość podał J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
Sofokles: Antygona, niewydane, autograf nieznany, wiadomość podał J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
Do Wenery (z greckiego), niewydane, autograf nieznany, wiadomość podał J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
J. Macpherson: Pieśń Osjana (fragm. „Śmierć Oskara”), rękopis: Biblioteka Czartoryskich (Archiwum Domowe)
J. Addison: Cato (fragm. monologu Katona z 5 aktu), rękopis: Biblioteka Czartoryskich (Archiwum Domowe).
Listy i materiały
Do I. Czartoryskiej z lat 1785–1789, rękopis: Biblioteka Czartoryskich: Ew. 1089 (Archiwum Domowe nr 529)
Do G.E. Grodka z lat 1787–1822, rękopisy: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3097; Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5240, 5445
Korespondencja z S.R. Woroncowem z lat 1801–1807, rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5528–5533
Do Jana Śniadeckiego z lat 1801–1825, rękopisy: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3104
Korespondencja z P. Cycyanowem z lat 1802–1805, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5539
Korespondencja z S. Piattolim z lat 1803–1807, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5508
Korespondencja z A.M. Golicynem, Janem Śniadeckim, T. Czackim, G.E. Grodkiem z roku 1803 i in. (w sprawach Uniwersytetu Wileńskiego), rękopis: Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, sygn.: F. Pol. XVIII 1.
Korespondencja z S.R. Woroncowem, wydana pt. „Pierepiska gr. S.R. Woroncowa z kn. A. Czartoryjskom. 44 pis’ma 1803–1807”, Archiv kn. Woroncowa, t. 15
Do N.N. Nowosilcowa z lat: 1805, 1807, 1812, wydane pt. „Tri pis’ma kniazia A. Czartoryjskogo k N.N. Nowosilcowu. 1805, 1807 i 1812 godow”, soobszczeny N.J. Makarowym, Russkij archiw 1875, t. 1, s. 325
Korespondencja z F. Gentzem z lat 1805–1806, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5534
Korespondencja z Tatiszczewem z lat 1805–1807, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5538
Do T. Czackiego 2 listy z roku 1806, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3140
Do J. Mickiewicza z roku 1806, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3140
Korespondencja z K. Ypsylantim z lat 1806–1808, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5540
Korespondencja z Aleksandrem I z lat 1806–1823, wyd. w: Alexandre Ier et le prince Czartoryski. Correspondence particulière et conversations 1801–1823... avec une introduction par Ch. de Mazade, Paryż 1865, wyd. 2 (powiększone) w książce: Mémoires du prince Adam Czartoryski et sa correspondence avec l’ empereur Alexandre Ier. Préface de Mr Charles de Mazade, t. 1-2, Paryż 1887
Do T. Czackiego z roku 1806 (1 list) i Jana Śniadeckiego (6 listów), wyd. M. Baliński: Pamiętniki o Janie Śniadeckiem, t. 2, Wilno 1865
Do A.K. Czartoryskiego z lat 1807–1821, fragmenty ogł. L. Dębicki: Puławy (1762–1830), t. 2, Lwów 1887, s. 182–184, 233–243, 323-341
Do I. Czartoryskiej z lat 1807–1835, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: Ew. 816-818 (Archiwum Domowe nr 248-250)
Do T. Czackiego z roku 1809, wyd. A. Osiński w: O życiu i pismach T. Czackiego, Krzemieniec 1816; także wyd. 2 Kraków 1851
Do Jana Śniadeckiego z roku 1809 i S. Malewskiego z roku 1819, wyd. S. Pigoń: „Księcia kuratora A. Czartoryskiego troski o język i literaturę polską”, Źródła Mocy 1931, nr 7 i odb.; przedr. w książce: Wśród twórców, Kraków 1947
Do I. Czartoryskiej z lat 1811–1834, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: Ew. 625 (Archiwum Domowe nr 57)
Do A. Potockiego w zbiorze z lat 1812–1831 i do A. z Lubomirskich Potockiej z roku 1813, rękopisy: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 290, 293)
Do K. Koźmiana z lat: 1815, 1817 i brak daty, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 2031: t. 1, k. 12-15; t. 2, k. 99; list z 14 maja 1815 ogł. A.E. Koźmian: Wspomnienia moje, t. 1, Poznań 1867
Do S. Malewskiego z lat 1816–1822, wyd. J. Kallenbach: „Kuratoria Wileńska (1803–1823)”, Biblioteka Warszawska 1904, t. 3; przedr. w: „Czasy i ludzie”, Warszawa 1905
Do A.M. Golicyna z roku 1817, Uniwersytet Wileński i S. Malewskiego z roku 1822, ogł. T. Turkowski: Materiały do dziejów literatury i oświaty na Litwie i Rusi, t. 2, Wilno 1937
Korespondencja z A. Felińskim z lat 1818–1819, fragmenty wyd. E. Kipa Pamiętnik Literacki, rocznik 7 (1908), s. 616–622
Korespondencja z P. Maleszewskim: do z 9 sierpnia 1818, od z 26 września 1815, listy różne; rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5442, 5476; Biblioteka byłej Wyższej Szkoły Handlowej w Warszawie
Do J.U. Niemcewicza oraz korespondencja z K.U. Niemcewiczem z lat 1849–1850, rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5450, 5452, 5462, 5472; fragm. listu do J.U. Niemcewicza z 17 września 1822 ogł. B. Gubrynowicz, Pamiętnik Literacki, rocznik 21 (1924/1925), s. 288
Korespondencja z J. Twardowskim z lat 1822–1824, wyd. J. Ogończyk Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznania, t. 26 (1899) i nadb. Poznań 1900
Do A.K. Czartoryskiego, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: Ew. 3212
Do G.A. Capodistrii z Florencji 7 lutego 1827; do L. Sapiehy 2 listy – z Paryża: 1 października 1832 i 7 czerwca 1841; do A. Zamoyskiego 2 listy – z Paryża: 20 i 22 marca 1861; ogł. M. Handelsman: „Z korespondencji księcia Adama”, Przegląd Współczesny, t. 66 (1938), nr 7, s. 91–102
Do J. Skrzyneckiego z roku 1831, rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 3934–3935
Korespondencja z Anglii z lat 1831–1832, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5274
Korespondencja z lat 1831–1833 (71 listów), ogł. W. Plater Album Muz. Nar. w Raperswilu, Poznań 1871
Korespondencja z lordem Stuartem Dudleyem z lat 1834–1852, rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: 5473–5475, 5517–5519 (zob. Lettre... à Lord Dudley-Stuart, membre du Parlament à l’ocassion du dînner donné à Londres par le Société des Amis de la Pologne. (Paris, 24 mars 1854), Wezwanie do składki na medal dla lorda D.C. Stuarta)
Do A. Mickiewicza 8 listów z lat 1838–1855 i do L. Platera z roku 1839, wyd. W. Mickiewicz Korespondencja Adama Mickiewicza, t. 3-4, Paryż 1876–1885 i wyd. następne; list z 27 października 1855 ogł. E. Heleniusz (E. Iwanowski): Wspomnienia z minionej przeszłości, t. 2, Kraków 1876, s. 558 nn.
Do A. Mickiewicza z 20 grudnia 1841, wyd. W. Kochanowski Pamiętnik literacki, rocznik 7 (1908), s. 623
Do M. Czajkowskiego: 15 listów z roku 1842, 1 list z 1848, 1 list z 1849, 3 listy z 1855; do W. Czartoryskiego z roku 1855 i do A. Mickiewicza z roku 1855; wyd. F. Rawita Gawroński: „Działalność emigracji z r. 1831 na terenie Turcji do pokoju paryskiego”, Przewodnik Naukowy i Literacki 1908
Do: Abdul-Medżida z roku 1851, S. Drozdowskiego z 1852, A. Alléona z 1854, M. Czajkowskiego 2 listy z 1855 i inne, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 1900, t. 1
Do H. Błotnickiego z roku 1853, rękopis: Ossolineum, sygn. 12165/II
Do B. Zaleskiego z roku 1853, wyd. J. Tretiak: Bohdan Zaleski, t. 3, Kraków 1914
Do L. Łętowskiego 2 listy z roku 1858, wyd. L. Dębicki: Ks. biskup Łetowski, Lwów 1873
Kilkadziesiąt listów wyd. L. Gadon: „Ks. A. Czartoryski podczas powstania listopadowego”, Przegląd Polski, rocznik 25 (1890/1891), t. 4 (100) – rocznik 26 (1891/1892), t. 1 (101) i wyd. osobne: Kraków 1892; także wyd. nowe: Kraków 1903
Do L. Nabielaka i K. Różyckiego; w książce: Kilka aktów i dokumentów odnoszących się do działalności A. Towiańskiego, t. 1, Rzym 1898–1899
Do W. Cousina, wyd. J. Kleiner: „Listy A. Czartoryskiego i Mickiewicza do Cousina”, Przegląd Współczesny 1926, nr 55
Od A.K. Czartoryskiego z lat 1784–1809, fragmenty ogł. L. Dębicki: Puławy (1762–1830), t. 4, Lwów 1888, s. 63–81
Od I. Czartoryskiej z lat 1785–1800; tu również kilka listów od ojca, Adama Kazimierza, m.in. z roku 1802; wyd. S. Duchińska Kronika Rodzinna 1886–1887 i wyd. osobne: „Listy I. Czartoryskiej do starszego syna, księcia Adama”, Kraków 1891
Od I. Czartoryskiej z lat 1799–1800, fragmenty ogł. L. Dębicki: Puławy (1762–1830), t. 4, Lwów 1888, s. 103 nn.
Od I. Czartoryskiej z lat 1801–1835, rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: Ew. 1036–1038 (Archiwum Domowe nr 468-470)
Od S. Trembeckiego 7 listów z lat 1801–1802, wyd.: J. Kott, R. Kaleta: Listy Stanisława Trembeckiego, t. 2, Wrocław 1954
Od F. Karpińskiego 3 listy z lat 1802–1817, wyd. T. Mikulski, R. Sobol: „Korespondencja Franciszka Karpińskiego z lat 1763–1825”, Wrocław 1958, Archiwum Literatury, t. 4
Od T. Mostowskiego 2 listy z roku 1803, wyd. J. Platt: Tadeusz Mostowski jako wydawca. Z problemów „polskich Didotów”, Ze skarbca kultury 1960, zeszyt 12
Od T. Czackiego 10 listów z lat 1803–1811, wyd. w całości lub fragm. L. Dębicki: „Z korespondencji naukowej Puław”, Biblioteka Warszawska 1885, t. 1; przedr. w: Puławy, t. 3 Lwów 1888, s. 92 nn.
Od J.U. Niemcewicza 87 listów z lat 1803–1840, wyd. Żywot Juliana Ursyna Niemcewicza, Paryż 1860, s. 299–453
Od J.U. Niemcewicza z lat: 1804, 1820; rękopisy: Biblioteka Narodowa, nr akcesji 6939 (Archiwum Wilanowskie, sygn. nr 216) i Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5504
Od I. Potockiego z lat 1804–1805, rękopis: Biblioteka Czartoryskich (Archiwum Domowe, sygn. nr 1226)
Od J. Chodaniego, rękopis: Archiwum Kuratorii Wileńskiej, sygn. 108, zawierający materiały z lat 1804–1824
Od J. Wybickiego z roku 1804 i od T. Gorzeńskiego z roku 1814, ogł. A.M. Skałkowski: Archiwum Wybickiego, t. 2, Gdańsk 1950
Od Jana Śniadeckiego 5 listów z lat 1805–1807, wyd. M. Chamcówna, S. Tync: Korespondencja Jana Śniadeckiego: Listy z Krakowa, t. 2 (1787–1807); ze spuścizny po L. Kamykowskim, Wrocław 1954
Od L. Platera z roku 1806, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3140
Od Jana Śniadeckiego z lat 1806–1807, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3162, t. 1-2
Od Jana Śniadeckiego 11 listów z lat 1806–1818 oraz 2 listy (brak daty), wyd. M. Baliński: Pamiętniki o Janie Śniadeckim, t. 1-2, Wilno 1865
Korespondencja Jana i Jędrzeja Śniadeckich z lat 1806–1829, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 125
Od Jana Śniadeckiego z lat 1807–1808, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3157
Od Jana Śniadeckiego 5 listów z lat 1807–1809, wyd. M. Baliński: Studia historyczne, Wilno 1856
Od Jana Śniadeckiego, znajdowały się w zbiorach w Jaszunach koło Wilna, w tekach obejmujących lata: 1808–1809, 1810–1830; odpisy L. Kamykowskiego w Bibliotece PAN Kraków
Od A. Osińskiego 2 listy z lat 1809–1816; od S. Kłokockiego z roku 1813; rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5476; list z roku 1809 wyd. A. Kowalska: „Jeszcze jedno hasło z nie wydanego słownika języka polskiego Alojzego Osińskiego”, Prace Polonistyczne, seria XIII (1957)
Od Jana Śniadeckiego z lat 1809–1824, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 127
Od P.S. Dupont de Nemours z roku 1811, wyd. L. Dębicki Puławy (1762–1830), t. 4, Lwów 1888
Od J. Zawadzkiego, ogł. T. Turkowski: Początki „Pamiętnika Warszawskiego” w r. 1814”, Pamiętnik Warszawski 1931, s. 10
Od F. Bentkowskiego z 19 maja 1815, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5476
Od K. Lacha Szyrmy 5 listów z lat 1819–1846, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5521; ogł. A. Aleksandrowicz: „Przyczynki do działalności kulturalno-literackiej Krystyna Lacha Szyrmy”, Przegląd Humanistyczny 1961, nr 2
Korespondencja z M. Jurkowskim, rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5477; Biblioteka Jagiellońska, sygn. 976/1; fragm. listu od Jurkowskiego z 14 lipca 1819 – ogł. M. Plezia w dodatku do: „Michał Jurkowski i greka w Krzemieńcu, 1805–1830”, Wrocław 1964, PAN. Oddział w Krakowie. Prace Komisji Filologii Klasycznej nr 5
Od J. Zawadzkiego i Jana Śniadeckiego z roku 1821, fragmenty ogł. T. Turkowski: Materiały do dziejów literatury i oświaty na Litwie i Rusi, t. 2, Wilno 1937
Od J.K. Chodaniego z roku 1822, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5477
Od J. Gołuchowskiego z roku 1823, wyd. L. Dębicki Puławy (1762–1830), t. 4, Lwów 1888
Od A. Kłągiewicza z roku 1823, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5458
Od Jędrzeja Śniadeckiego, ogł. A. Wrzosek: „Listy Jędrzeja Śniadeckiego do księcia A. Czartoryskiego, kuratora Wileńskiego Okręgu Naukowego”, Krytyka Lekarska 1903 i odb.
Od J. Bema z lat 1832–1847, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5483
Od emigrantów polskich w Ameryce z lat 1834–1837, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5500
Od różnych osób z Tuluzy z roku 1843, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5479
Od C. Norwida z: 2 czerwca 1850 i 7 kwietnia 1860; z autografów Biblioteki Czartoryskich ogł. S. Pigoń: „Z korespondencji Cypriana Norwida. Listy do A. i Wł. Czartoryskich”, Tydzień, dodatek do Głosu Narodu 1936, nr 11-12; odb. Kraków 1936
Od C. Norwida z lata roku 1852, ogł. S. Pigoń: „Kilka listów Cypriana Norwida”, Głos (Poznań) 1935, nr 1; przedr. w odbitkach C. Norwid: „Słowo i litera w rozwoju dziejowym uważane. Garść listów z lat 1846–1883”, Warszawa 1935 (1936)
Od C. Norwida z 7 kwietnia 1856, autografu Biblioteki Czartoryskich, ogł. S. Pigoń: „Uwaga Cypriana Norwida o III cz. Dziadów”, Ruch Literacki 1930, nr 4
Od M. Grabowskiego, wyd. M. Handelsman: „Nieznany list M. Grabowskiego do ks. Adama”, Księga pamiątkowa ku czci L. Pinińskiego, t. 1, Lwów 1936, s. 349–358
Od F. Bentkowskiego, rękopis: Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, sygn. 2795 (Pol. F. XVIII 8)
Dyplom Akademii Wileńskiej z roku 1808 mianujący Czartoryskiego członkiem honorowym, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 370)
Zapiski z roku 1810, wydane pt. „Zapiska kniazia A. Czartoryskiego ob jego politiczeskom połozenii (1810). Soobszczeno grafom S.G. Stroganowym”, Russkij archiw 1876, t. 1, s. 418
Zalecenia dane J. Twardowskiemu z lat 1822–1824, wyd. Dr Szeliga (J. Bieliński): „Reforma Uniwersytetu Wileńskiego... za rektoratu Twardowakiego”, Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce, t. 9 (1897)
Szereg innych dokumentów rejestruje Estreicher III (1962), 362-364. Rękopisy listów znajdowały się m.in. w: Bibliotece Czartoryskich, Archiwum K. Montalemberta w La Roche en Breuil, Bibliotece Jagiellońskiej, a także w: Bibliotece Krasińskich i w zbiorach raperswilskich Biblioteki Narodowej; zniszczone w roku 1944.
W XVIII wieku był członkiem loży Świątynia Izis, był sędzią i członkiem honorowym loży wolnomularskiej Bouclier du Nord w 1811 roku, członkiem loży Kazimierz Wielki w 1819/1820 roku, członkiem honorowym loży Ciemności Rozproszone w 1820 roku[22].
Hans Henning Hahn: Possibilities and limitations of foreign policy in exile: Adam Jerzy Czartoryski’s Hotel Lambert in Western Europe, 1831–40. [W:] John Morison (ed.): Eastern Europe and the West. Selected Papers from the 4th World Congress for Soviet and East European Studies, St. Martin’s Press, New York 1992, s. 3–25, ISBN0-312-08040-9.
Stanisław Małachowski-Łempicki, Wykaz polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w latach 1738–1821, w: Archiwum Komisji Historycznej, t. XIV, Kraków 1930, s. 188.
T. 4: Oświecenie. W:Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut.Warszawa:Państwowy Instytut Wydawniczy,1966,s.385–394.
