Loading AI tools
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Parki narodowe w Europie – obszary prawnie chronione jako parki narodowe przez prawo narodowe krajów na terenie Europy.
W Europie powołano kilkaset parków narodowych, w większości odpowiadających kategorii II obszarów chronionych według Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody.
Pierwsze decyzje o objęciu ochroną obiektów przyrodniczych w Europie dyktowane były względami politycznymi w celu umacniania tożsamości narodowej i skupiały się na obiektach o znaczeniu historycznym[1]. W 1836 roku Prusy ustanowiły ochronę skały Drachenfels górującej nad Renem niedaleko Königswinter wraz ze znajdującym się na niej zamkiem[1]. W 1860 roku, niedługo po zakończeniu wojny domowej w 1847 roku i ustanowieniu federacji w 1848 roku, w wyniku kampanii obywatelskiej, Szwajcaria objęła ochroną łąkę Rütli nad jeziorem Czterech Kantonów uznawaną za miejsce narodzin państwowości szwajcarskiej w średniowieczu, zapobiegając budowie prywatnego hotelu[1].
1 marca 1872 roku Stany Zjednoczone utworzyły pierwszy park narodowy na świecie – Park Narodowy Yellowstone, który początkowo postrzegany był jako środek ochrony osobliwości przyrodniczych, lecz z czasem stał się modelem państwowej ochrony przyrody i konserwacji gatunków zagrożonych[1]. W 1898 roku pruski parlamentarzysta Wilhelm Wetekamp (1859–1945) wystąpił do rządu o wsparcie państwa dla ochrony obiektów historii naturalnej i nawiązał do Yellowstone w swojej mowie przed Pruskim Parlamentem[1].
W 1906 roku Prusy utworzyły urząd konserwatora przyrody (niem. Staatliche Stelle für Naturdenkmalpflege in Preußen), na czele którego stanął botanik Hugo Conwentz (1855–1922)[1]. Podobne urzędy powstały w Holandii – nid. Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten (1905), w Szwajcarii – niem. Kommission für die Erhaltung von Naturdenkmälern und prähistorischen Stätten (1906), we Włoszech – wł. Lega Nazionale per la Protezione dei monumenti naturali (1913)[1].
Francja (1906) i Szwecja (1909) wprowadziły prawo ochrony pomników przyrody, przy czym Szwecja uchwaliła jednocześnie prawo o parkach narodowych, wzorując się na amerykańskim modelu o podwójnym celu: ochrony przyrody i użytku publicznego, ustanawiając jednocześnie dziewięć parków na łącznym obszarze 3500 km²[1][2]. Do wybuchu II wojny światowej parki narodowe powstały w 12 państwach europejskich: w Szwecji (od 1909 roku), Francji (1913)[3], Szwajcarii (1914)[4], Hiszpanii (1918)[5], we Włoszech (1922)[6], w Islandii (1930)[7], Polsce (1932)[8], Irlandii (1932)[9], Bułgarii (1934)[10], Rumunii (1935)[11], Finlandii (1938)[12] i Grecji[13].
Największym parkiem jest rosyjski Park Narodowy „Jugyd Wa” mający obszar 18 917 km²[14][uwaga 1]. W artykule nie uwzględniono parków państw europejskich bądź ich terytoriów zależnych znajdujących się poza granicami fizycznymi kontynentu (dotyczy to Danii, Francji, Hiszpanii, Holandii, krajów Kaukazu, Kazachstanu, Rosji, Turcji oraz byłych kolonii).
W Albanii powołano dotąd 15 parków narodowych (stan na rok 2019), w tym jeden o charakterze parku morskiego – Park Narodowy Karaburun-Sazan[16].
W Austrii znajduje się sześć parków narodowych (stan na rok 2019)[17]. Pierwszy – i dotąd największy – to Park Narodowy Wysokich Taurów założony w 1981 roku[17]. Opiekę nad parkami sprawuje „Nationalparks Austria”[17].
Belgia jest jednym z obszarów najmocniej przekształconych przez człowieka w Europie. Królestwo jest jednym z ostatnich państw kontynentu, które powołało swój park narodowy – Park Narodowy Hoge Kempen ustanowiono dopiero w 2006 roku na obszarze 57 km², po 16 latach starań[18][19]. Wcześniej, w 2001 roku powołano belgijsko-holenderski Park Transgraniczny De Zoom-Kalmthouse Heide mający status zbliżony do parku narodowego[20]. W grudniu 2022 w Walonii powołano dwa nowe parki narodowe: Doliny Semois oraz Między Sambrą i Mozą[21]. W 2023 kolejne trzy parki są planowane na terenie Flandrii[22]. Ponadto w Walonii znajduje się jedenaście „parków przyrodniczych” (fr. parc naturel)[23] a we Flandrii oraz siedemnaście „krajobrazów regionalnych” (hol. Regionale Landschappen)[24].
Pierwszym parkiem narodowym który częściowo znajdował się na obszarze dzisiejszej Białorusi był Białowieski Park Narodowy. Po rozpadzie ZSRR, na terenie niepodległej republiki powołano cztery parki narodowe[uwaga 2]:
Na terenie Bośni i Hercegowiny istnieją trzy parki narodowe, w tym dwa powołane za czasów Jugosławii:
Bułgaria była pierwszym bałkańskim krajem, który na swoim terytorium powołał park narodowy[10]. Zainicjowany w 1934 r. Park Narodowy Witosza zmienił jednak w 2000 r. status na park przyrodniczy. Obecnie istnieją trzy parki narodowe (национален парк, l.mn. национални паркове) i jedenaście parków przyrodniczych (природен парк, l.mn. природни паркове), które charakteryzują się nieco niższym statusem ochronnym i obecnością gruntów prywatnych w ich obrębie (stan na rok 2019)[26].
Bułgarskie parki narodowe:
Pierwsze parki narodowe w granicach Chorwacji zaczęto powoływać niedługo po II wojnie światowej, gdy ta stanowiła część Jugosławii. Obecnie na terenie kraju znajduje się osiem parków narodowych (stan na rok 2019)[30], zajmujących 97 963,16 ha[31].
W Czarnogórze znajduje się pięć parków narodowych (stan na rok 2019), które zajmują 7,7% powierzchni kraju[32]. Najsłynniejszy park narodowy Czarnogóry – Durmitor – znajduje się też na liście światowego dziedzictwa UNESCO[32]. Obszarami zarządza instytucja Nacionalni parkovi Crne Gore[32].
Lista czarnogórskich parków narodowych:
Pierwszy park narodowy na terenie Czechosłowacji powstał w Tatrach w 1949 r., zaś w granicach dzisiejszej Republiki Czeskiej najstarszym jest powołany w 1963 r. Karkonoski Park Narodowy (Krkonošský národní park). Na terenie Czech istnieją cztery parki narodowe (stan na rok 2019), każdy zarządzany jest osobno przez własną administrację[33].
Na terenie Królestwa Danii znajduje się sześć parków narodowych – pięć w Danii właściwej i jeden na Grenlandii (stan na 2019 rok)[34]. Powołany w 1974 roku Park Narodowy Grenlandii jest największym parkiem narodowym na świecie[35]. Pierwszym parkiem utworzonym na obszarze Danii właściwej był ustanowiony w 2008 roku Park Narodowy Thy[36].
Początki ochrony przyrody na terenie Estonii sięgają 1910 roku, kiedy to z prywatnej inicjatywy lokalnego kierownika latarni morskiej Artura Tooma, Ryskie Towarzystwo Odkrywców Przyrody ogłosiło wyspy Vaika (obecnie Park Narodowy Vilsandi) rezerwatem przyrody[37]. Po uzyskaniu niepodległości młode państwo zaczęło tworzyć własny, zintegrowany system obszarów chronionych[37]. Po II wojnie światowej i aneksji przez ZSRR nowe prawo ochrony przyrody powstało w r. 1957 roku. W 1971 roku powołano pierwszy w kraju Park Narodowy Lahemaa[38]. Po odzyskaniu przez Estonię niepodległości w 1991 roku system ochrony przyrody został zreformowany[37]. W 1993 roku utworzono parki narodowe Soomaa i Karula, a rezerwat przyrody Vilsandi został poszerzony i przekształcony w park narodowy[37]. Na terenie Estonii znajduje się 6 parków narodowych (stan na rok 2019)[37].
Ochrona przyrody na terenie Finlandii ma długą historię[12]. Najstarszy rezerwat przyrody powołano w 1843 roku a Państwowa Administracja Lasów (Metsähallitus), która zajmuje się m.in. obszarami chronionymi powstała w 1859 roku. Z inicjatywą powołania parków narodowych w Finlandii i Szwecji wyszedł szwedzki przyrodnik fińskiego pochodzenia A. E. Nordenskiöld w 1880 roku. Powstały w 1912 roku rezerwat Pyhä-Häkki przekształcono w 1956 roku w park narodowy. Mimo wszystkich podjętych działań dopiero w 1938 roku zainaugurowano pierwszy właściwy park narodowy – Pallas-Ounastunturi. Po II wojnie światowej Finlandia utraciła na rzecz ZSRR większość swoich obszarów chronionych. W Finlandii jest 40 parków narodowych o łącznej powierzchni 10 033 km² (stan na rok 2020)[39].
Historia ochrony przyrody we Francji sięga XIX w., kiedy to malarze-pejzażyści ze szkoły z Barbizon wystąpili do Napoleona III Bonaparte o ochronę lasu Fontainebleau przed zaplanowaną wycinką[40]. W 1861 roku na terenie 1097 ha powstał „rezerwat artystyczny” – pierwszy obszar chroniony na terenie Francji[40]. Współczesne francuskie parki narodowe opierają się na prawie z 1960 roku, które zostało znowelizowane w 2006 roku[40].
Na terenie Francji istnieje 11 parków narodowych, z czego trzy znajdują się na obszarze terytoriów zamorskich (stan na rok 2019)[41]. Parki zajmują 60 728 km² – 9,5% terytorium Francji[41].
Historia ochrony przyrody w Grecji sięga okresu międzywojennego, kiedy zaczęto powoływać pierwsze rezerwaty przyrody. W 1938 r. powołano parki narodowe chroniące góry Olimp i Parnas[13]. Współcześnie na terenie Grecji istnieje 15 „parków narodowych” (Εθνικά πάρκα), 2 „morskie parki narodowe” (Εθνικά θαλάσσια πάρκα) i 10 „leśnych parków narodowych” (Εθνικοί δρυμοί)[42]. Wiele parków ma strefę centralną i zewnętrzną[42].
Hiszpania jest jednym z pierwszych państw Europy, które powołało parki narodowe. Najstarsze z nich to istniejące od 1918 roku Picos de Europa i Ordesa y Monte perdido, które utworzono na podstawie prawa uchwalonego dwa lata wcześniej[5]. Na terenie Hiszpanii istnieje 15 parków narodowych, w tym 11 w europejskiej części kraju (10 na Półwyspie Iberyjskim i 1 na Balearach) oraz 4 na Wyspach Kanaryjskich (stan na rok 2019)[43]. Cechą charakterystyczną dla tej formy ochrony w Hiszpanii jest udział – częściowy, bądź całkowity – rządów regionów autonomicznych w ich zarządzaniu[44].
Holandia jest jednym z najbardziej przekształconych przez człowieka regionów Europy, stąd idea parków narodowych rozwinęła się w tym kraju relatywnie późno. Dwa najstarsze, początkowo nieoficjalne, parki (Veluwezoom i Hoge Veluwe) powstały w latach 30. XX wieku z prywatnej inicjatywy i są zarządzane przez niezależne fundacje wspierane przez państwo. Państwowe parki narodowe zaczęto tworzyć pod koniec lat 80. XX w. – pomiędzy 1989 a 2006 rokiem utworzono ich 18[45], ostatni – Park Narodowy Nieuw Land – powstał w 2018 roku[46]. Na terenie Holandii istnieje 21 parków narodowych (stan na rok 2019)[47][48].
W Irlandii istnieje sześć parków narodowych (stan na rok 2019)[49]. Pierwszym był utworzony w 1932 roku Parku Narodowego Killarney[9]. Wszystkie parki zarządzane są przez National Parks & Wildlife Service[49].
Na terenie Islandii istnieją trzy parki narodowe (stan na rok 2019)[50]. Pierwszy – Park Narodowy Þingvellir – powstał w 1928 roku, kolejny w 2001 roku, a w 2008 roku dwa parki Skaftafell i Jökulsárgljúfur połączono w jeden – Park Narodowy Vatnajökull (drugi pod względem wielkości w Europie)[50].
Na terenie Litwy istnieje pięć parków narodowych (stan na rok 2019): najstarszy Auksztocki Park Narodowy powołano w czasach ZSRR w 1974 roku a pozostałe cztery utworzono po uzyskaniu przez Litwę niepodległości w 1990 roku[51].
Na Łotwie znajdują się 4 parki narodowe (stan na rok 2019)[52][53]. Pierwszy park – Park Narodowy „Gauja” – powołano w czasach ZSRR w 1973 roku a pozostałe trzy utworzono po uzyskaniu przez Łotwę niepodległości w 1991 roku[53].
W Macedonii Północnej znajdują się trzy parki narodowe: Park Narodowy Pelister, Park Narodowy Mawrowo i Park Narodowy Galiczica (stan na rok 2019)[54].
Malta jest małym i silnie zurbanizowanym państwem śródziemnomorskim, stąd brakuje dużych przestrzeni naturalnych. Dwa parki noszące miano narodowego (Ta’ Qali oraz Salina[55]) mają charakter rekreacyjny, a nie formy ochrony przyrody. Taki charakter ma jednak powołany Park Przyrody i Historii Majjistral (malt. Park Ta’ Natura U Storja Il-Majjistral)[56], powołany w 2007 r. Jest on zarządzany wspólnie przez trzy fundacje państwowe i pozarządowe[57] (stan na rok 2020).
Pierwszym i jedynym parkiem narodowym Mołdawii jest utworzony w 2013 roku Park Narodowy Orgiejów, który powstał wokół rezerwatu kulturowo-przyrodniczego „Stary Orgiejów” i dwóch rezerwatów przyrody Ţigăneşti i Trebujeni (stan na rok 2019)[58]. Celem parku jest ochrona przyrody i wyjątkowych walorów kulturowo-historycznych przed degradacją oraz promocja ekoturystyki[58].
W Niemczech istnieje 16 parków narodowych (stan na rok 2019)[59]. Najstarszy PN Lasu Bawarskiego powstał w 1970 roku[59]. Historia parków narodowych w Niemczech zaczyna się wraz z powołaniem do życia „Stowarzyszenia Parków Ochrony Przyrody” (niem. Verein Naturschutzpark) w 1909 roku, które doprowadziło do powstania pierwszych wielkoobszarowych obszarów chroniononych na terenie Niemiec – rezerwatów przyrody na terenie Pustaci Lüneburskiej w roku 1922[60]. Po II wojnie światowej w RFN rozwinięto koncepcję parków krajobrazowych (Naturparke), jako rozwiązania kompromisowego w związku z brakiem dużych, naturalnych przestrzeni[61]. Dzisiejsze parki narodowe wiążą się z koncepcją „rozwojowych parków narodowych”, tj. terenów które – przy częściowej pomocy człowieka – mają odzyskać charakter naturalny[59]. Większa część obszaru zajmowanego przez niemieckie parki znajduje się na morzu[59].
W Norwegii znajduje się 47 parków narodowych (stan na rok 2019) – 40 na kontynencie i 7 na Svalbardzie[62]. Większość ich obszaru zajmują ekosystemy górskie. Najstarszy z nich – Park Narodowy Rondane – został utworzony w 1962 roku[63].
W okresie międzywojennym Polska wprowadziła jeden z ambitniejszych projektów ochrony przyrody, którego efektem było m.in. powołanie najstarszych polskich parków narodowych w 1932 roku (Pienińskiego[8] i Białowieskiego[64]). Na terenie Polski istnieją 23 parki narodowe (stan na rok 2019)[65].
W Portugalii istnieje jeden park narodowy – Park Narodowy Peneda-Gerês utworzony na północy kraju w 1971 roku[66]. Park ma kilka stref ochronnych i jest zamieszkały, a część gruntów stanowi własność prywatna[67].
Rosja posiada jedne z największych na świecie obszarów dzikiej przyrody. Jeszcze w czasach Imperium Rosyjskiego rozwinęła się zaproponowana przez rosyjskiego zoologa Grigorija Aleksandrowicza Kożewnikowa koncepcja zapowiedników, określanych czasem mianem „absolutnych rezerwatów przyrody”[68] i mających najwyższą, Ia kategorię według IUCN[69]. Między innymi z tej przyczyny idea parków narodowych dotarła dość późno na wschodnie rubieże Europy. Najstarszym parkiem jest powołany 5 maja 1983 r. Soczijski Park Narodowy. Od tego czasu powołano kolejne 63 parki, istniejące obok 104 zapowiedników i 70 federalnych zakazników (określanych w literaturze zachodniej jako „sanktuaria przyrody”)[69].
W Rumunii, podobnie jak w wielu innych krajach, początki ochrony przyrody wiążą się z łowiectwem. Powołany w 1935 r. najstarszy rumuński park narodowy w górach Retezat był wcześniej chroniony jako królewski rezerwat myśliwski[11]. Jest on też najstarszym po Pienińskim Parku Narodowym – parkiem narodowym w Karpatach. Obecnie istnieje w tym państwie 13 parków narodowych, wspieranych siecią 16 parków przyrodniczych i kilkudziesięciu ścisłych rezerwatów przyrody[70]. Ponadto, często jako park narodowy wymienia się Rezerwat Biosfery Delty Dunaju rozpościerający się na obszarze 5800 km², funkcjonujący jednak na niezależnych zasadach[71].
Najstarszym parkiem narodowym w granicach obecnej Serbii jest Fruška Gora. Obecnie istnieje pięć takich obszarów chronionych, w tym jeden w granicach Kosowa[72].
Parki Narodowe w Serbii:
Tatrzański Park Narodowy powołany w 1949 r. jest najstarszym w granicach Słowacji, a także byłej Czechosłowacji[73]. Obecnie istnieje dziewięć parków narodowych w granicach tej republiki[74].
Na terenie Słowenii powołano w 1961 r. dotąd jedyny park narodowy, chroniący obszar najwyższej góry i symbolu kraju – Triglav. Jego powołanie postulowano już przed I wojną światową, a w 1924 r. powstał Park ochrony Alp (Alpski varstveni park), będący zalążkiem późniejszego Parku Narodowego Triglav[75].
Na terenie Konfederacji powołano tylko jeden Szwajcarski Park Narodowy w 1914 roku[4]. Tym samym szwajcarski projekt parku narodowego jest trzecim chronologicznie w Europie. Szwajcarski Park Narodowy posiada najwyższą kategorię I IUCN, co powoduje, że jest jednym z najściślej chronionych obszarów w Europie. Znajduje się on w kantonie Gryzonii i ma kontynuację po włoskiej stronie granicy.
Ideę powołania parków narodowych na terenie Szwecji wysunął szwedzki przyrodnik fińskiego pochodzenia A. E. Nordenskiöld w 1880 r. Ideę udało się zrealizować w 1909 roku, jako pierwszemu państwu w Europie, kiedy powstało dziewięć takich obszarów. Większość powstała po 1982 roku. Według przyjętego w 2008 roku docelowo sieć parków ma chronić wszystkie reprezentatywne ekosystemy kraju, a one same mają zostać dostosowane do standardów międzynarodowych[2]. Parkami zarządza Szwedzka Agencja Ochrony Środowiska (Naturvårdsverket). W przeciwieństwie do większości państw szwedzkie parki narodowe nie mają dolnego ograniczenia rozmiaru, stąd najmniejszy z nich Dalby Söderskogs nationalpark ma jedynie 36 ha powierzchni[76]. Największe zaś obejmują blisko 2000 km² terenów chronionych. Istniejące 29 parków ma około 7000 km², jednak planowane jest powiększenie obszaru niektórych z nich, a kolejne 12 jest planowanych[2].
Na terenie Turcji począwszy od 1958 roku powołano 44 parki narodowe (stan na rok 2020)[77], z czego trzy w jej europejskiej części:
Na Ukrainie trzy najstarsze parki narodowe powstały w latach 80. XX w., w czasach ZSRR. Według strony Funduszu Ochrony Przyrody (ukr. Природно-заповідний фонд), na Ukrainie jest 35 parków narodowych (stan na 2018 rok)[81].
Najstarszy park narodowy Węgier powstał w 1972 roku chroniąc cenne przyrodniczo fragmenty puszty wokół miasta Hortobágy. Obecnie istnieje 10 parków narodowych w granicach naddunajskiego państwa[82][83].
Parki narodowe w Wielkiej Brytanii powstały w oparciu o Ustawę o Parkach Narodowych i Dostępie do Wsi uchwaloną w 1949 roku (ang. National Parks and Access to the Countryside Act 1949) oraz w przypadku Szkocji o Ustawę o Parkach Narodowych z 2000 r. (National Parks Act 2000)[potrzebny przypis]. W przeciwieństwie do innych krajów brytyjskie parki są zamieszkałe, składają się w większości z gruntów prywatnych[potrzebny przypis]. Wraz z niemieckim programem parków krajobrazowych (Naturparke) były one prekursorem analogicznych form ochrony w innych krajach (w tym w Polsce)[84].
Parki narodowe w granicach Włoch powstają od 1922 r. Najstarszy z nich – Park Narodowy Gran Paradiso – powstał w miejscu rezerwatu łowieckiego istniejącego od 1856 r. Przed II wojną światową powołano jeszcze trzy podobne obszary chronione. Do końca lat 80. XX w. istniało w kraju łącznie jedynie pięć parków. Od 1989 roku powołano kolejne 20 – obecnie (stan na 2020 roku) jest ich 25[85]. Dwa z nich – Gran Paradiso i Stelvio – mają swoje odpowiedniki po stronie Francji i Szwajcarii.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.