Svalbard

Svalbard – prowincja norweska na Oceanie Arktycznym, obejmująca swym zasięgiem archipelag Svalbard (którego największą wyspą jest Spitsbergen, dawniej znany jako Spitsbergen Zachodni – Vestspitsbergen) wraz z kilkoma wyspami niewchodzącymi w skład archipelagu (m.in. Wyspa Niedźwiedzia – Bjørnøya) w granicach 71°–81° N i 10°–35° E, 800 km na północ od Norwegii i 1100 km od Bieguna Północnego.

Svalbard

terytorium zależne
Herb
Hymn: Ja, vi elsker dette landet (Tak, kochamy ten kraj)
Państwo	Norwegia
Siedziba	Longyearbyen
Data powstania	1920
Zarządzający	Lars Fause
Powierzchnia	61 022 km²[1]
Populacja (2022) • liczba ludności	2504[2]
• gęstość	0,044 os./km²
Numer kierunkowy	+47
Strefa czasowa	UTC +1 – zima UTC+2 – lato
Języki urzędowe	norweski
Położenie na mapie
Położenie na mapie

Zdjęcie satelitarne archipelagu

Najwyższą władzą prowincji Svalbard jest gubernator (Sysselmesteren^[3]), który zapewniając norweskie zwierzchnictwo posiada władzę administracyjną, sądową oraz czuwa nad porządkiem publicznym na całym archipelagu. Jest też odpowiedzialny za ochronę środowiska. Stolicą i siedzibą gubernatora jest Longyearbyen.

Archipelag jest strefą zdemilitaryzowaną. Prawa innych państw do jego eksploatacji określa Traktat Spitsbergeński z 1920 roku.

Historia

Wyspy te znane były prawdopodobnie wikingom, a ponownie odkryte zostały w 1596 przez holenderskiego odkrywcę Willema Barentsa. Były znaczącym ośrodkiem wielorybnictwa i myślistwa rosyjskiego (Pomorcy) i norweskiego. Między latami 1669 a 1778 wyprawy na Svalbard odbywali holenderscy rybacy, którzy założyli osadę Smeerenburg. Od końca XVIII wieku wyspy wykorzystywane były jako baza ekspedycji na biegun północny. Początek XX wieku przyniósł odkrycie znaczących złóż węgla. Na mocy umów międzynarodowych (Traktat Spitsbergeński) z 1920 wyspy te są pod zwierzchnictwem Norwegii. Umowy te zagwarantowały jednocześnie prawo do eksploatacji występujących tu kopalin, łowiectwa i prowadzenia badań naukowych państwom-sygnatariuszom. Eksploatację węgla prowadzi Norwegia (Longyearbyen, Sveagruva) i Rosja (Barentsburg). Polska jako kraj, który ratyfikował traktat, ma dokładnie takie same prawa użytkowania, eksploatacji surowców i budowania osiedli, jak Norwegia, a polscy obywatele mają prawo osiedlać się, kupować domy i przebywać bez wizy na czas nieokreślony od 1931, kiedy to Polska podpisała traktat. Do obowiązków Norwegii należy pilnowanie porządku i ochrona środowiska. Obecnie Polska korzysta głównie z prawa do prowadzenia badań naukowych.

Geografia

Osobny artykuł: Geografia Svalbardu.

Svalbard jest pod względem powierzchni zbliżony wielkością do Litwy, zajmuje powierzchnię 61 022 km² i obejmuje następujące wyspy:

Spitsbergen (37 673 km²)

Ziemia Północno-Wschodnia (Nordaustlandet, 14 443 km²)

Wyspa Edge’a (Edgeøya, 5074 km²),

Wyspa Barentsa (Barentsøya, 1250 km²)

Wyspa Biała (Kvitøya, 682 km²)

Ziemia Księcia Karola (Prins Karl Forland, 615 km²)

Wyspa Królewska (Kongsøya, 191 km²)

Wyspa Niedźwiedzia (Bjørnøya, 178 km²)

Wyspa Szwedzka (Svenskøya, 137 km²)

Wyspa Wilhelma (Wilhelmøya, 120 km²)

Wyspa Nadziei (Hopen), Wyspa Niska (Lågøya), Wyspa Wielka (Storøya), Abeløya i kilkaset mniejszych.

Wyspa Królewska, Wyspa Szwedzka i Abeløya wspólnie tworzą Ziemię Króla Karola (Kongs Karl Land).

Wszystkie wyspy, poza Wyspą Niedźwiedzią, wchodzą w skład archipelagu Svalbard. Najwyższy szczyt archipelagu to Newtontoppen, mający 1713 m n.p.m. Około 60% powierzchni pokrywają lodowce, głównie na zimniejszym wschodzie. Na Svalbardzie występują dni polarne od 20 kwietnia do 26 sierpnia, a noce polarne od 26 października do 15 lutego. Występują tam także zorze polarne.

Fiordy

W głąb wysp archipelagu, zwłaszcza Spitsbergenu Zachodniego, wcina się wiele fiordów, najdłuższe lub najbardziej znane to:

• Wijdefjorden, 108 km
• Isfjorden (Svalbard), 107 km
• Van Mijenfjorden, 83 km
• Woodfjorden, 64 km
• Wahlenbergfjorden, 46 km

Osiedla ludzkie

Osiedla na Svalbardzie

Lotnisko w Longyearbyen, drogowskaz z odległościami do wybranych miast świata

dom portowy w Barentsburg

Panorama Longyearbyen

Kościół w Longyearbyen

Stara kopalnia w Longyearbyen

Longyearbyen, w restauracji (stare postradzieckie sentymenty górników)

Nybyen, rozbudowujące się przedmieście Longyearbyen

Ny-Ålesund w lecie

W dole Grønfjorden, na jego brzegu Barentsburg

Barentsburg

Polska Stacja Polarna Hornsund od strony fiordu

Polska Stacja Polarna Hornsund

Stacja Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza (2007)

Norweskie

• Longyearbyen 1,8 tys.
• Isfjord Radio (stacja meteorologiczna i radiotelekomunikacyjna) – obecnie hotel firmy Basecamp Explorer^[4]
• Ny-Ålesund (stacja naukowa)
• Sveagruva (kopalnia) – przywrócona naturze w roku 2023^[5]
• Bjørnøya (Wyspa Niedźwiedzia) (stacja meteorologiczna)
• Hopen (stacja meteorologiczna)

Rosyjskie

• Barentsburg (Баренцбург) ok. 800
• Grumant (Грумант) – opuszczone w roku 1965
• Pyramiden (Пирамида) – opuszczone w roku 1998

Polskie

• Polska Stacja Polarna Hornsund
• Stacja Polarna Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
• Stacja Polarna UMCS – Calypsobyen
• Stacja Polarna UAM – Petuniabukta
• Stacja Polarna im. S. Baranowskiego Uniwersytetu Wrocławskiego

Klimat

Najniższa średnia temperatura występuje w lutym i wynosi -20 °C, najwyższa średnia temperatura wynosi +4,4 °C i występuje w lipcu. Temperatury w zimie wahają się zwykle między -25 a +5 °C, w lecie między +2 a +18 °C. Najniższa dotychczas zanotowana temperatura to -46,3 °C (1978), a najwyższa to +24,5 °C (1986). Zimy pomimo tego położenia geograficznego nie są bardzo zimne, gdyż dociera tu ciepły Prąd Zatokowy. W związku z tym także cieplejsza jest część zachodnia archipelagu. Na Svalbardzie wieją silne wiatry.

Efekty globalnego ocieplenia

Globalne ocieplenie spowodowało zauważalne zmiany klimatyczne na Svalbardzie. W latach 1970–2020 średnia temperatura na Svalbardzie wzrosła o 4 stopnie Celsjusza, a zimą o 7 stopni^[6]. 25 lipca 2020 roku na archipelagu Svalbard zanotowano rekordową temperaturę 21,7 stopni Celsjusza, która jest jednocześnie najwyższą temperaturą, jaką kiedykolwiek odnotowano w europejskiej części Arktyki. Ponadto temperatury powyżej 20 stopni mierzono cztery dni z rzędu w lipcu 2020 r.^[7] Podobnie jak w dużej części Arktyki, niebezpieczne sprzężenie zwrotne związane z lodem i albedo można również zauważyć na Svalbardzie: z powodu znacznego topnienia lodu powierzchnie lodu przekształcają się w otwartą wodę, której ciemniejsza powierzchnia pochłania więcej energii słonecznej, zamiast odbijać ją z powrotem. W rezultacie wody te nagrzewają się, a lód na tym obszarze topi się coraz szybciej, tworząc bardziej otwarte wody itp. Do końca wieku na Spitsbergenie spodziewany jest wzrost temperatury o 7–10 stopni^[6].

Fauna

Fauna Svalbardu

Niedźwiedź polarny (Ursus maritimus), Hornsund

Renifer svalbardzki (Rangifer tarandus platyrhynchus)

Lis polarny (Vulpes lagopus) w szacie letniej, Ny-Ålesund

Białuchy (Delphinapterus leucas), Hornsund

Morsy (Odobenus rosmarus), Ziemia Księcia Karola

Foka pospolita (Phoca vitulina), Engelskbukta

Foka wąsata (Erignathus barbatus), Storfjorden

Kolonia nurzyków polarnych (Uria lomvia), Nurzykowy Klif

Nurnik (Cepphus grylle), Smeerenburgfjorden

Pardwa mszarna (Lagopus lagopus) w szacie zimowej

Alczyk (Alle alle), Hornsund, niedaleko Polskiej Stacji Arktycznej

Maskonur (Fratercula arctica) na falach, Smeerenburgfjorden

Mewa blada (Larus hyperboreus), Nurzykowy Klif

Samiec edredona (Somateria mollissima) w locie, Smeerenburgfjorden

Wydrzyk ostrosterny (Stercorarius parasiticus)

Wydrzyk długosterny (Stercorarius longicaudus)

Bernikle białolice (Branta leucopsis) w locie, Bellsund

Rybitwa popielata (Sterna paradisaea), Hornsund

Fulmar (Fulmarus glacialis), Nurzykowy Klif

Płatkonogi szydłodziobe (Phalaropus lobatus), Smeerenburgfjorden

Zwierzęta lądowe

Na Svalbardzie żyją niedźwiedzie polarne, których jest około 3 tysięcy, renifery i lisy polarne. Żyjące tu renifery uznaje się za odrębny podgatunek – renifer svalbardzki (Rangifer tarandus platyrhynchus)^[8].

Zwierzęta wodne

• białucha
• mors
• foka pospolita
• nerpa obrączkowana
• fokowąs brodaty
• lodofoka grenlandzka

Sporadycznie spotyka się:

• delfiny (kilka gatunków)
• płetwale karłowate
• orki
• kaszaloty.

Ptaki

• alki: nurzyk, nurzyk polarny, nurnik, alczyk (ok. miliona par), maskonur
• mewy: mewa blada, mewa trójpalczasta, mewa srebrzysta, mewa modrodzioba, mewa siodłata
• wydrzyki: wydrzyk tęposterny, wydrzyk ostrosterny, wydrzyk długosterny, wydrzyk wielki
• kaczki: edredon, turkan (edredon okazały), lodówka
• nur rdzawoszyi
• gęsi: gęś krótkodzioba, bernikla białolica
• rybitwa popielata
• fulmar
• płatkonóg szydłodzioby
• biegus morski
• śnieguła
• pardwa mszarna

Wiele z tych ptaków występuje (często w koloniach) na tzw. Nurzykowym Klifie.

Flora

Mak swalbardzki – symbol Svalbardu (Ziemia Północno-Wschodnia)

Roślinność jest typowa dla tundry. Rośnie tu 130 gatunków roślin^{[potrzebny przypis]}, które spotkać można także w Skandynawii. Można spotkać skalnice, pięciorniki, dębiki ośmiopłatkowe, brodawniki i wełnianki.

Demografia

Svalbard zamieszkuje ok. 2,5 tys. osób^[2], przede wszystkim Norwegów, Rosjan i Ukraińców, związanych głównie z eksploatacją złóż węgla kamiennego. Przyrost naturalny na wyspie wynosi ok. 0%. W 1990 liczba ludności wynosiła 3544, w 2005 roku - 2400, przy czym Norwegów w roku 1990 było 1125, w 2005 roku - 1645, podczas gdy Rosjan w 1990 roku - 2407, a w 2005 roku - 747.

Svalbard jest jednym z najdalej wysuniętych na północ osiedli ludzkich. Ludność stała mieszka jedynie na Spitsbergenie, przeważnie tylko na kilkuletnich kontraktach. Większość ludności wyspy posługuje się językiem norweskim, drugim językiem jest język rosyjski. Język polski używany jest w polskich stacjach badawczych.

Od osiedli ludzkich nie wolno oddalać się bez broni z uwagi na obecność niedźwiedzi. Prawie wszyscy mieszkańcy archipelagu mają broń i samochody.

Ny-Ålesund

Longyearbyen

Porty lotnicze na Svalbardzie

Religia[9]

• Luteranizm: 80%
• Zielonoświątkowcy: 2,7%
• Islam: 1%
• Katolicyzm: 0,9%
• Świadkowie Jehowy: 0,5%
• Buddyzm: 0,2%

Polityka

Svalbard nie posiada własnego parlamentu. Zarządzany jest przez norweskiego gubernatora, który jest jednocześnie szefem policji i innych służb.

Gospodarka

Miejscowa ludność zajmuje się wydobywaniem surowców naturalnych, połowem ryb, badaniami naukowymi i obsługą wyrzutni rakiet pomiarowych. Planowane jest także wydobywanie ropy naftowej. 60% ludności norweskiej zatrudnia państwowa firma wydobywcza Store Norske Spitsbergen Kulkompani A/S. Coraz większe znaczenie zaczyna mieć turystyka. Na Svalbardzie znajdują się biblioteka, szpital, szkoła, mały uniwersytet, który oferuje tylko kierunki uzupełniające dla chemików i biologów w specjalizacji arktycznej, cztery lotniska (w tym jedno międzynarodowe), porty, banki, bankomaty, sklepy, kluby, restauracje, poczta, centrum konferencyjne, kościół luterański, w Barentsburgu znajduje się konsulat rosyjski. Rząd norweski stara się zwiększać liczbę ludności. Podatki na Svalbardzie należą do najniższych na świecie, Norwegia nie ma prawa pobierać podatków, a pobierane podatki przeznaczane są na potrzeby miejscowej ludności.

Turystyka

W roku 2008 na Svalbard z Oslo dwa razy w tygodniu latał samolot linii Norwegian; obecnie trzy razy dziennie samolot SAS z Oslo i Tromsø. Z północnej Norwegii pływają statki pasażerskie. W Longyearbyen są trzy hotele, w tym jeden czterogwiazdowy i jeden trzygwiazdowy, są także trzy domy turysty i camping^[10]. Najwięcej turystów jest w lecie, a także pracującej sezonowo młodzieży, która obsługuje ruch turystyczny.

Transport

Głównymi środkami transportu są statki w lecie i skutery śnieżne w zimie, ponadto śmigłowce, samoloty (między Longyearbyen Ny Ålesundem i Sveą), a także samochody w obrębie osiedli (Longyearbyen, Barentsburg, Ny Ålesund, Svea). Norweska osada Longyearbyen oddalona jest o około 55 km od rosyjskiego Barentsburga, planowana jest budowa drogi łączącej obie osady. Wokół Longyearbyen, który jest głównym ośrodkiem życia, gospodarki i kultury, istnieje sieć dróg mająca około 40 km. Polska stacja badawcza Hornsund oddalona jest w linii prostej o około 100 km od Longyearbyen.

Media

Na Svalbardzie działa telewizja Longyearbyen TV i ukazuje się gazeta Svalbardposten, która jest najdalej na północ ukazującą się gazetą. Dostępny jest także drogą satelitarną i kablem podmorskim (światłowód) Internet.

Życie kulturalne

Na Svalbardzie od 2004 co roku pod koniec października odbywa się kilkudniowy festiwal Dark Season Blues Spitsbergen. Jest jedno muzeum, poświęcone Svalbardowi, i dwie galerie sztuki.

Krajobrazy Svalbardu

Nad górami Spitsbergenu

Widok z samolotu na brzeg Isfjorden (Lodowego fiordu)

Horsundtind – najwyższy szczyt południowego Spitsbergenu, 1431 m n.p.m.

Brzeg Hornsundu

Pak lodowy z torosami, Storfjorden

Widok ze Storfjorden na wschodnie wybrzeże Spitsbergenu

Tundra nad Bellsundem

Lodowiec Kongsbreen widziany z Ny-Ålesund

Fiord Lilliehöökfjorden

Lodowiec Lilliehöökbreen

Ny-London

Kolonia alczyków, Bellsund

Chmury nad Smeerenburgfjorden

Lodowiec Hamiltona

Północne brzegi Spitsbergenu, Hinlopenstretet

Nurzykowy Klif

Pustynny krajobraz, Ziemia Północno-Wschodnia

Ziemia Północno-wschodnia, rumosz mrozowy

Kanion w zachodzącym słońcu, Ziemia Północno-Wschodnia

Spitsbergen, wybrzeże północne

Przypisy

1. Area of land and fresh water. [dostęp 2017-01-08]. (ang.).
2. Population of Svalbard. [dostęp 2023-03-12]. (ang.).
3. Do 30 czerwca 2021 w użytku była nazwa Sysselmannen.
4. Isfjord Radio, [w:] Store Norske Leksikon[dostęp 17 lipca 2024] (norw.).
5. Sveagruva ferdig ryddet: Norges største naturrestaurering ferdigstilt, [w:] Sysselmesteren på Svalbard [dostęp 17 lipca 2024] (norw.).
6. I. Hanssen-Bauer, E.J. Førland, H. Hisdal, S. Mayer, A.B. Sandø, A. Sorteberg (2018). Climate in Svalbard 2100: A knowledge base for climate adaptation. https://www.miljodirektoratet.no/globalassets/publikasjoner/M1242/M1242.pdf
7. Highest-ever temperature recorded in Norwegian Arctic archipelago | CTV News [online], ctvnews.ca [dostęp 2024-04-26] (ang.).
8. Rangifer tarandus platyrhynchus, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2021-04-03] (ang.).
9. Dane statystyczne zaczerpnięto z książki Patricka Johnstona i Jasona Mandryka pt. „Operation World”, oraz z innych źródeł.
10. Svalbard.net, Lista kwater. svalbard.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-08-24)]..

Linki zewnętrzne

• Mapy i fotografie Svalbardu. svalbard-images.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-01-11)]. (ang.)
• Polska Stacja Polarna Hornsund
• Toruńska Stacja Polarna
• Stacja Polarna im. Stanisława Baranowskiego – Uniwersytet Wrocławski
• TopoSvalbard – Interaktywna mapa (norw. • ang.)

Kontrola autorytatywna (archipelag):

• VIAF: 152436829
• LCCN: n80002284
• GND: 4056316-9
• NKC: ge134627
• BNE: XX457887
• BIBSYS: 10049263
• J9U: 987007557351205171

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 4197292
• Britannica: place/Svalbard
• The Canadian Encyclopedia: spitsbergen
• Universalis: svalbard
• БРЭ: 4921269
• SNL: Svalbard
• Catalana: 0064731
• DSDE: Svalbard