Niechorze

Niechorze (do 1945 roku niem. Horst, Ostseebad Horst; od 1945 początkowo Gniezdzino^[3], a następnie Horzewo^[4]) – wieś sołecka w północno-zachodniej Polsce, położona w województwie zachodniopomorskim, w powiecie gryfickim, w gminie Rewal. Leży na Pobrzeżu Szczecińskim, Wybrzeżu Trzebiatowskim, nad Morzem Bałtyckim na północy i jeziorem Liwia Łuża na południu.

Niechorze

wieś
Niechorze – widok z latarni morskiej na miejscowość oraz jezioro Liwia Łuża
Państwo	Polska
Województwo	zachodniopomorskie
Powiat	gryficki
Gmina	Rewal
Wysokość	0–18 m n.p.m.
Liczba ludności (2021)	940
Strefa numeracyjna	91
Kod pocztowy	72-350[1]
Tablice rejestracyjne	ZGY
SIMC	0782818
Położenie na mapie gminy Rewal Niechorze
Położenie na mapie Polski Niechorze
Położenie na mapie województwa zachodniopomorskiego Niechorze
Położenie na mapie powiatu gryfickiego Niechorze
54°05′41″N 15°04′35″E[2]
Strona internetowa

Miejscowość wypoczynkowa z kąpieliskiem morskim i przystanią morską. Na koniec 2022 roku wieś liczyła 911 mieszkańców, a sołectwo obejmowało 4,09 km² powierzchni^[5].

Historia

Fragment Wielkiej Mapy Księstwa Pomorskiego Eilerta Lübbena z l. 1610-18 z wsiami Horst i Gr.Horst

Lovis Corinth, Horst an der Ostsee, 1902

Niechorze – widok z latarni morskiej na plażę i przystań rybacką

Niechorze – Latarnia morska

Na początku Niechorze było typową wsią rybacką. Jego charakterystyczną dominantą widokową jest wybudowana w 1866 roku latarnia morska. Rozwój wsi jako kąpieliska datuje się od XIX wieku, ale jego prawdziwy rozkwit zaczął się w 1870 roku. W 1889 roku zarejestrowano tu 700 letników, w 1910 roku było już 1873 wczasowiczów^[6], a w 1923 roku przyjechało ich do Niechorza 3000^[7]. Na potrzeby letnich gości tuż przy plaży, na płyciźnie, wybudowano na olbrzymich palach pawilon kąpielowy (Familienbad) ze zjeżdżalnią^[8] istniejący jeszcze w 1947 roku^[9]. Wydany w 1938 roku przewodnik po niemieckich kurortach, oprócz istniejących licznych kwater prywatnych, odnotowuje w miejscowości 4 hotele (o łącznie 131 łóżkach) i 19 większych pensjonatów (oferujących razem 429 miejsc noclegowych). W sezonie trwającym od 15 maja do 30 września poza wypoczynkiem świadczono także usługi wodolecznicze (zabiegi kąpieli w zimnej i ciepłej wodzie morskiej oraz kąpiele medyczne). We wsi funkcjonowały wówczas: lokalna kasa oszczędnościowo-pożyczkowa Spar- und Darlehnskasse Horst i filia powiatowej kasy oszczędności Kreissparkasse Greifenberg i. P., urząd pocztowy oraz gabinet lekarski^[10].

W dniu 1 lipca 1896 roku otwarto pierwszą, zachodnią linię Gryfickiej Kolei Wąskotorowej łączącą Gryfice z Niechorzem. Końcowy dworzec linii Groß Horst wybudowano w zachodniej części wsi. W dniu 1 maja 1913 roku Niechorze wzbogaciło się o połączenie z Trzebiatowem przez Pogorzelicę oraz o kolejny, położony nad jeziorem i użytkowany do dziś, dworzec kolei wąskotorowej Horst Seebad, a także dodatkowo – położony 1 kilometr w kierunku wschodnim przystanek kolejowy Horst Liebelose^[a][11].

Obecne Niechorze utworzyły dwie odrębne dawniej wsie: nadmorska, rybacka Klein Horst oraz położona na południe od niej, nad zachodnim brzegiem jeziora Liwia Łuża, rolnicza Gross Horst. W dniu 1 kwietnia 1936 roku do miejscowości Gross Horst przyłączono Klein Horst, a 1 października 1937 roku zmieniono jej nazwę na obowiązującą do 1945 roku (Ost)Seebad Horst^[12].

Działania wojenne

W marcu 1945 roku, Niechorze znalazło się na obszarze działań bojowych prowadzonych w ramach operacji pomorskiej 1. Frontu Białoruskiego, których celem byłą likwidacja zgrupowania trzebiatowskiego, stanowiącego część^[b][13] jednostek rozbitej 11. Armii Pancernej SS z Grupy Armii Wisła^[c][13], liczącego około 25 tysięcy^[d][14] żołnierzy (i podobną liczbę cywilów)^[15][13]. Okrążone jednostki utrzymywały się dzięki dostawom przez niechorski port rybacki, a także wskutek działalności silnej w południowych regionach Bałtyku floty Kriegsmarine^[e], która zapewniała izolowanym zgrupowaniom niemieckim komunikację z zapleczem oraz silne wsparcie ogniowe artylerii okrętowej^[13]. Miejscowość leżała na szlaku wycofującej się na zachód jednej z compagne de marche pod dowództwem Henri Feneta ze składu rozbitej francuskiej 33. Dywizji Grenadierów SS „Charlemagne”, Kompania spędziła w Niechorzu noc z 9 na 10 marca, licząc na możliwość ewakuacji drogą morską^[16]. Tego samego dnia nastąpiło uderzenie wojsk 1. FB pod dowództwem generała lejtnanta Nikołaja Simoniaka^[13], a kolejnej nocy niemiecki kontratak. Ostatecznie Niechorze zostało zdobyte przez jednostki 7. Korpusu Kawalerii Gwardii Armii Czerwonej oraz 2. Warszawską Dywizję Piechoty i 13 Pułk Artylerii Pancernej Ludowego Wojska Polskiego dnia 12 marca 1945 roku^[17]. Działania wojsk radzieckich i polskich zadały nieprzyjacielowi dotkliwe straty^[f][18]. Podczas walk o nadmorską wieś zniszczona została laterna latarni morskiej. W dniu 12 marca 1972 roku upamiętniono zdobycie miejscowości ustawiając głaz z tablicą w niechorskim parku^[19].

Po zakończeniu działań wojennych, wieś znalazła się w strefie obrony przeciwdesantowej wybrzeża Bałtyku (od Łukęcina do Mrzeżyna) utworzonej przez wojska 6. Pomorskiej Dywizji Piechoty po zakończeniu bitwy o Kołobrzeg (18 marca 1945 roku). W dniu 7 kwietnia 1945 roku jej obowiązki przejęła 4. Pomorska Dywizja Piechoty im. Jana Kilińskiego pod dowództwem generała Bolesława Kieniewicza, która dyslokowana była następująco: 10. Pułk Piechoty odpowiedzialny za odcinek jezioro Resko Przymorskie – Niechorze, 11. Pułk Piechoty chroniący odcinek Niechorze – Łukęcin. W takim ugrupowaniu dywizja pozostała do dnia 11 kwietnia 1945 roku^[20][21].

Po II wojnie światowej

Na mocy traktatów pokojowych konferencji poczdamskiej miejscowość włączona została do Polski, a jej dotychczasowych mieszkańców wysiedlono do Niemiec. Wg powstałej w maju 1945 mapy wieś nosiła lub miała nosić nazwę Gniezdzino^[3]. Z całą pewnością nazywała się później Horzewo^[4], zmienioną w 1947 roku^[22] na obecną. W latach 1946–1998 miejscowość położona była w województwie szczecińskim, a po reformie administracyjnej w 1999 roku w zachodniopomorskim.

W 1946 roku w Niechorzu powołano Komendę Poligonu numer 3 w ramach Ośrodka Szkolenia Poligonowego Wojsk Obrony Przeciwlotniczej (obecnie Centralny Poligon Sił Powietrznych w Ustce), której pierwszym dowódcą był ppłk Kazimierz Jackowski^[23].

Miejscowość stała się wkrótce ponownie popularnym letniskiem. Chwalono piękną plażę, wydmy porośnięte wysokopiennym lasem, obfitujące w ryby jezioro oraz dogodny dojazd koleją wąskotorową z Gryfic lub Trzebiatowa. Baza turystyczna rozwinęła się w oparciu o poniemieckie wille i pensjonaty, opuszczone przez wysiedlonych Niemców. Pod koniec lat 60. XX w. FWP posiadał tu 5 ośrodków wypoczynkowych („Błękitna”, „Rybak”, „Syrena”, „Zacisze” i „Zielona”). W 60 domach typu willowego i w 36 małych domkach campingowych dysponowały one on łącznie około 1030 miejscami noclegowymi^[24].

Od jesieni 2013 roku do jesieni 2014 roku zostały przeprowadzone przez Urząd Morski w Szczecinie prace wzmacniające klifowy brzeg morski w Niechorzu^[25].

Rozwój demograficzny wsi

• 1821 – 52 mieszkańców (Groß Horst) i 90 mieszkańców (Klein Horst)^[26]
• 1870 – 140 mieszkańców (Groß Horst) i 150 mieszkańców (Klein Horst)^[27]
• 1905 – 350 mieszkańców^[28]
• 1910 – 400 mieszkańców^[6]
• 1923 – 400 mieszkańców^[7]
• 1925 – 373 mieszkańców (gmina Groß Horst)^[29] i 265 mieszkańców (gmina Klein Horst)^[30]
• 1933 – 774 mieszkańców^[12]
• 1938 – 850 mieszkańców^[10]
• 1939 – 805 mieszkańców^[12]
• 2006 – 904 mieszkańców^[31]
• 2007 – 933 mieszkańców^[31]
• 2008 – 936 mieszkańców^[31]
• 2009 – 932 mieszkańców^[5]
• 2010 – 953 mieszkańców^[32][5]
• 2011 – 983 mieszkańców^[5]
• 2012 – 980 mieszkańców^[5]
• 2013 – 979 mieszkańców^[5]
• 2022 – 911 mieszkańców^[33]

Zabytki

Niechorze – budynek przy ulicy Ludnej

Na obszarze wsi przylegającym do jeziora, w starszej części wsi, można spotkać dawne zagrody i kamieniczki rybackie z XVIII i XIX wieku z ozdobnymi bramami wjazdowymi^[34]. Przy ulicy Środkowej 7 mieści się zabytkowa zagroda z przełomu XVIII/XIX wieku^[35].

Największym zabytkiem miejscowości jest zespół latarni morskiej wybudowany w latach 1863–1866, uszkodzony w 1945 roku, odbudowany w 1948 roku^[36]. Do zespołu prócz latarni, zaliczane są także domy latarników, dwa budynki gospodarcze i ogród z murowanym ogrodzeniem i furtkami^[37].

W Niechorzu znajduje się dworzec Gryfickiej Kolei Wąskotorowej z przełomu XIX/XX wieku^[38].

Turystyka

Niechorze należy do gminy Rewal na Wybrzeżu Rewalskim. Jest kurortem wypoczynkowym, z licznymi ośrodkami wczasowymi, pensjonatami, pokojami gościnnymi, kempingami oraz polami namiotowymi. Nadmorski brzeg w miejscowości cechuje piaszczysta plaża oraz wydmy we wschodniej części i wysoki klif z latarnią morską w zachodniej części wsi.

W Niechorzu wyznaczono letnie kąpielisko morskie obejmujące 100 m linii brzegowej^[39]. Część plaży w okresie letnim jest strzeżona.

Przez Niechorze przebiegają znakowane szlaki turystyczne piesze i rowerowe:

• Szlak Liwiej Łuży – okrężny, rozpoczyna się i kończy przed stacją kolei wąskotorowej Niechorze^[40]
• E9 Szlak Nadmorski im. Czesława Piskorskiego (Świnoujście→ Dziwnów→ Rewal→ Trzebiatów→ Mrzeżyno→ Kołobrzeg)
• EuroVelo 10 (EV10) Szlak Rowerowy Morza Bałtyckiego^[41]/EV13

Infrastruktura

Niechorze – kutry na przystani rybackiej

Niechorze – u lokalnych rybaków można kupić świeżo złowione ryby

Park Etnograficzny w Niechorzu, chaty rybackie

Niechorze – Muzeum Rybołówstwa Morskiego

W Niechorzu znajdują się między innymi: ośrodek zdrowia, 2 apteki, filia Urzędu Pocztowego Gryfice 1, 3 przystanki autobusowe oraz kościół pw. Matki Bożej Miłosierdzia, a także dom zakonny Sióstr Służebniczek.

Przez Niechorze prowadzi linia Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej Gminy Rewal: Gryfice – Pogorzelica z dwiema stacjami kolejowymi: Niechorze i Niechorze Latarnia. W okresie wakacyjnym kursuje kolejka wąskotorowa zarządzana przez gminę Rewal. Na południe od wsi przebiega droga wojewódzka nr 102.

Od 1946 roku działa Ochotnicza Straż Pożarna, stacjonująca w zintegrowanym Centrum Ratownictwa przy ulicy Kolejowej (otwarcie 25 października 2008 roku)^[42][43]. Jednostka OSP Niechorze (jedna z dwóch w gminie Rewal) włączona jest do krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego^[44].

Przy ulicy Nadmorskiej ma siedzibę Straż Przybrzeżna – Obwód Ochrony Wybrzeża Urzędu Morskiego w Szczecinie, obejmujący obwody Pobierowo, Niechorze, Mrzeżyno i Rogowo^[45].

Lokalni rybacy korzystają z przystani morkiej^[46][47] nadzorowanej przez Urząd Morski w Szczecinie. W jej granicach znajduje się akwatorium o powierzchni 0,0141 km² i średniej szerokości 100 m licząc od linii brzegu^[48]. Wyposażenie techniczne stanowi dalba wyciągowa i nowy 144-metrowy pomost rybacki wybudowany wiosną 2022 roku w miejsce dwóch starych pomostów^[49]. Wcześniej istniały dwa pomosty rybackie, zachodni o długości 62,5 m i środkowy: 53,95 m^[50]. Rybacy wykorzystują do nawigacji także światło na wschodnim pirsie. Kutry rybackie miejscowych rybaków pływają z oznaczeniem przynależności portowej NIE na burcie (NIE–4, NIE–20).

Sport

Miejscowość posiada zespół sportowo-rekreacyjny, w którym znajdują się boiska do piłki nożnej, koszykówki, siatkówki oraz korty tenisowe.

W Niechorzu odbywały się Mistrzostwa Polski w siatkówce plażowej mężczyzn^[51][52][53].

Oświata

• Zespół Szkolno-Przedszkolny przy ul. Szczecińskiej 6:
  • Przedszkole Publiczne im. Sindbada Żeglarza^[54]
  • Szkoła Podstawowa im. Leonida Teligi^[55]

Kultura

• Muzeum Rybołówstwa Morskiego - muzeum ukazuje specyfikę zawodu rybaka oraz przedstawia cząstkę kultury pomorskiej.
• Park Miniatur Latarni Morskich
• Park Etnograficzny w Niechorzu^[56]

Pomniki

• Pomnik latarnika upamiętniający wszystkich niechorskich latarników, odsłonięty w dniu 19 sierpnia 2023 roku^[57]. Pomnik znajduje się na placu przed latarnią morską od strony morza.
• Pomnik Niechorskich Osadników (przekształcony na mocy ustawy dezubekizacyjnej z 2016 roku z pomnika wyzwolicieli Niechorza)^[58][59]. Pomnik znajduje się w parku przy ulicy Parkowej.
• Pomnik poświęcony „Tym, co nie wrócili z Morza”. Znajduje się przy ulicy Wschodniej, przy zejściu na plażę.
• Pomnik foki Depki. Znajduje się na placu Foki Depki, na skrzyżowaniu ulicy Morskiej, Nadmorskiej i Pomorskiej.

Przyroda

Obrzeża miejscowości znalazły się w specjalnym obszarze ochrony siedlisk – Trzebiatowsko-Kołobrzeskim Pasie Nadmorskim (PLH320017)^[60] oraz obszarach specjalnej ochrony ptaków – Zatoce Pomorskiej (PLB990003) oraz Wybrzeżu Trzebiatowskim (PLB320010) programu Natura 2000. Ponadto Niechorze leży na terenie obszaru mającego znaczenie dla Wspólnoty Europejskiej – Ostoi na Zatoce Pomorskiej (PLH990002).

Na plażach w Niechorzu można obserwować liczne ptaki wodne, takie jak: śmieszka, mewa srebrzysta, mewa białogłowa, mewa siodłata, kaczka krzyżówka, mewa siwa, czy biegus zmienny. W wodach Bałtyku na terenie miejscowości coraz częściej żerują foki szare, sporadycznie także foki pospolite. Na terenie rezerwatu przyrody Jezioro Liwia Łuża występują łabędzie nieme, czaple siwe, kormorany, a także kilka gatunków perkozów.

Społeczność

Kościół Matki Bożej Miłosierdzia w Niechorzu

Samorząd gminy Rewal utworzył jednostkę pomocniczą „Sołectwo Niechorze”, obejmujące jedynie miejscowość Niechorze. Mieszkańcy wsi wybierają sołtysa oraz radę sołecką, która składa się z 6 osób^[61].

W dniu 31 grudnia 1986 roku decyzją Kurii Diecezji Szczecińsko-Kamieńskiej powstała parafia św. Stanisława BM w Niechorzu^[62], obejmująca swym zasięgiem trzy miejscowości: Niechorze (siedziba parafii), Pogorzelicę i Lędzin. Parafię zamieszkuje 1256 osób (394 rodziny)^[63]. Dotychczasowi proboszczowie:

• + ks. Tadeusz Walczyk (1986–1989),
• ks. mgr Ireneusz Pastryk (1989–1999),
• ks. kan. mgr Józef Czujko (od 21.08.1999)

W Niechorzu działa koło Polskiego Związku Wędkarskiego numer 35 „Liwia”.

Nawiązania w kulturze

• Kilka scen filmu Beata z 1964 roku, w reżyserii Anny Sokołowskiej, rozgrywa się na plaży w Niechorzu oraz przed budynkiem, na wieży i w latarni morskiej. Film opowiada o szesnastoletniej dziewczynie Beacie (Pola Raksa), która ucieka z domu. Poszukiwanie dziewczyny prowadzi jej kolega Olek Smoleński „Ramzes” (Marian Opania). W trakcie poszukiwań Olek trafia między innymi nad morze i na latarnię, gdzie spotyka latarnika (Wirgiliusz Gryń), u którego prawdopodobnie zatrzymała się Beata.
• Akcja powieści bożonarodzeniowej Wigilijna przystań, Sylwii Trojanowskiej, rozgrywa się w Niechorzu^[64].
• Na okładce książki Agnieszki Krawczyk, Lato wśród wydm, pomimo że jej akcja rozgrywa się w odległych Dębkach, znajduje się wizerunek słynnej niechorskiej latarni morskiej^[65].