Lis (ssaki)

Lis^[16] (Vulpes) – rodzaj ssaków drapieżnych z rodziny psowatych (Canidae).

Lis

Vulpes
Frisch, 1775[1]
Lis rudy (V. vulpes)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	drapieżne
Podrząd	psokształtne
Infrarząd	Canoidea
Rodzina	psowate
Rodzaj	lis
Typ nomenklatoryczny
Canis vulpes Linnaeus, 1758
Synonimy Vulpes[a] Skjöldebrand, 1777[3] Fennecus Desmarest, 1804[4] Megalotis Illiger, 1811[5] Vulpes[b] Oken, 1816[7] Vulpis[c]: J.E. Gray, 1821[8] Vulpes: Bowdich, 1821[9] Vulpes: Fleming, 1822[10] Alopex Kaup, 1829[11] Cynalopex C.H. Smith, 1839[12] Leucocyon J.E. Gray, 1869[13] Mamvulpesus Herrera, 1899[14] Xenalopex Kretzoi, 1954[15]
Gatunki
30 gatunków (w tym 18 wymarłych) – zobacz opis w tekście

Zasięg występowania

Rodzaj obejmuje gatunki występujące w Eurazji, Afryce i Ameryce Północnej^[17][18][19].

Morfologia

Długość ciała 33,3–90 cm, długość ogona 12,5–44 cm; masa ciała samic 0,8–7 kg, samców 0,8–14 kg^[18][20].

Systematyka

Rodzaj zdefiniował w 1775 roku niemiecki entomolog Johann Leonhard Frisch w publikacji własnego autorstwa dotyczącej systematyki zwierząt czworonożnych^[d][1]. Frisch nie wymienił gatunku typowego; w ramach późniejszego oznaczenia w 1979 roku Międzynarodowa Komisja Nomenklatury Zoologicznej na typ nomenklatoryczny wyznaczyła lisa rudego (V. vulpes)^[2].

Etymologia

• Vulpes (Vulpis): łac. vulpes, volpe lub vulpis ‘lis’^[22]. Gatunek typowy: Skjöldebrand (1777) (oznaczenie monotypowe): Vulpes minimus Skjöldebrand, 1777 (= Canis zerda E.A.W. Zimmermann, 1780); Bowdich (1821) i Fleming (1822): Canis vulpes Linnaeus, 1758.
• Fennecus: mauretańska nazwa fennec lub fennek dla lisa^[23]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Fennecus arabicus Desmarest, 1804 (= Canis zerda A.E.W. Zimmermann, 1780).
• Megalotis: gr. μεγαλως megalōs ‘niezmiernie’, od μεγας megas, μεγαλη megalē ‘wielki’; -ωτις -ōtis ‘-uchy’, od ους ous, ωτος ōtos ‘ucho’^[24]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Canis cerdo J.F. Gmelin, 1788 (= Canis zerda A.E.W. Zimmermann, 1780).
• Alopex: gr. αλωπηξ alōpēx, αλωπεκος alōpekos ‘lis’^[25]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Canis lagopus Linnaeus, 1758.
• Cynalopex: gr. κυναλωπηξ kunalōpēx „pies-lis”, od κυων kuōn, κυνος kunos „pies”; αλωπηξ alōpēx, αλωπεκος alōpekos „lis”^[26]. Gatunek typowy: Smith wymienił kilka gatunków – Canis chrysurus J.E. Gray, 1837 (= Canis bengalensis G. Shaw, 1800), Canis kokree Sykes, 1831 (= Canis bengalensis G. Shaw, 1800), Canis corsac Linnaeus, 1768, Canis pallidus Cretzschmar, 1826, Cynalopex insectivorus C.H. Smith, 1839 (= Canis bengalensis G. Shaw, 1800) i Cynalopex turcicus C.H. Smith, 1839 (= Canis corsac Linnaeus, 1768) – z których typem nomenklatorycznym jest Cynalopex insectivorus C.H. Smith, 1839 (= Canis bengalensis G. Shaw, 1800).
• Leucocyon: gr. λευκος leukos ‘biały’; κυων kuōn, κυνος kunos ‘pies’^[27]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Canis lagopus Linnaeus, 1758<.
• Mamvulpesus: modyfikacja zaproponowana przez meksykańskiego przyrodnika Alfonso Luisa Herrerę w 1899 roku, polegająca na dodaniu do nazwy rodzaju przedrostka „Mam” (od Mammalia)^[28].
• Xenalopex: gr. ξενος xenos ‘obcy, dziwny’^[29]; αλωπηξ alōpēx, αλωπεκος alōpekos ‘lis’^[30]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): †Xenalopex remenyii Kretzoi, 1954.

Podział systematyczny

Do rodzaju należą następujące współcześnie żyjące gatunki^[31][20][17]:

Grafika	Gatunek	Autor i rok opisu	Nazwa zwyczajowa[16]	Podgatunki[18][17][20]	Rozmieszczenie geograficzne[18][17][20]	Podstawowe wymiary[18][20][e]	Status IUCN[32]
	Vulpes zerda	(A.E.W. Zimmermann, 1780)	fenek pustynny	gatunek monotypowy	rozpowszechniony na piaszczystych pustyniach i półpustyniach północnej Afryki (od Sahary Zachodniej i Maroka na wschód do Egiptu na północnym Synaju)	DC: 33–39 cm DO: 12,5–25 cm MC: 0,8–1,9 kg	LC
	Vulpes cana	Blanford, 1877	lis afgański	gatunek monotypowy	suche górskie obszary Bliskiego Wschodu (wschodni Egipt, Izrael, Jordania, Arabia Saudyjska, Oman i Zjednoczone Emiraty Arabskie), rozłączone poulacje w Iranie, Afganistanie, Pakistanie, Turkmenistanie, Uzbekistanie i Tadżykistanie)	DC: 38–80 cm DO: 26–35 cm MC: 0,8–1,6 kg	LC
	Vulpes chama	(A. Smith, 1833)	lis przylądkowy	gatunek monotypowy	południowa Afryka w południowo-zachodniej Angoli (na południe od około 15° N), Namibii, Botswanie i Południowej Afryce; być może południowo-zachodnim Eswatini i Lesotho	DC: 45–62 cm DO: 25–41 cm MC: 2–4,2 kg	LC
	Vulpes bengalensis	(G. Shaw, 1800)	lis bengalski	gatunek monotypowy	subkontynent indyjski, od podnóża Himalajów w Nepalu do południowych Indii (z wyjątkiem Ghatów Zachodnich i Wschodnich), Bangladesz i Pakistan	DC: 39–57 cm DO: 24–32 cm MC: 1,8–3,2 kg	LC
	Vulpes pallida	(Cretzschmar, 1826)	lis blady	4 podgatunki	głównie subsaharyjskie obszary pustynne i półpustynne od Mauretanii i Senegalu na wschód do Sudanu, Erytrei i Etiopii	DC: 38–55 cm DO: 23–29 cm MC: 2–3,6 kg	LC
	Vulpes rueppellii	(Schinz, 1825)	lis piaskowy	6 podgatunków	rozpowszechniony na obszarach pustynnych i półpustynnych w północnej Afryce (na południowy wschód do Somalii), na Bliskim Wschodzie (na północ do Syrii, na wschodzie do Iranu), w południowym Afganistanie i zachodnim Pakistanie	DC: 34–56 cm DO: 22–38 cm MC: 1,1–2,3 kg	LC
	Vulpes vulpes	(Linnaeus, 1758)	lis rudy	45 podgatunków	półkula północna od koła podbiegunowego do południowej Ameryki Północnej, północnej Afryki i Eurazji (z wyjątkiem Islandii, wysp arktycznych i części Syberii); introdukowany w Australii i na Falklandach	DC: 45–90 cm DO: 28–49 cm MC: 3–14 kg	LC
	Vulpes corsac	(Linnaeus, 1768)	lis stepowy	4 podgatunki	Eurazja od północnego Kaukazu i rzeki Wołgi na wschód przez południową Syberię do Zabajkala, na południe do północno-wschodniego Iranu, północnego Afganistanu i środkowej Chińskiej Republiki Ludowej	DC: 45–49 cm DO: 19–30 cm MC: 1,6–3,2 kg	LC
	Vulpes ferrilata	Hodgson, 1842	lis tybetański	gatunek monotypowy	Wyżyna Tybetańska od Ladakhu (Indie) na wschód przez Chińską Republiką Ludową (do Gansu, Syczuanu i Junnanu), także Nepal (obszar Mustang)	DC: 45–53 cm DO: 25–34 cm MC: 1,6–2,7 kg	LC
	Vulpes macrotis	Merriam, 1888	lis długouchy	gatunek monotypowy	zachodnie Stany Zjednoczone (na południe od południowego Oregonu i południowo-zachodniego Idaho, na wschód do zachodniego Teksasu), Meksyk (Półwysep Kalifornijski, na południe do północnego Zacatecas)	DC: 51–65 cm DO: 22–29 cm MC: 3–4,6 kg	LC
	Vulpes velox	(Say, 1823)	lis płowy	gatunek monotypowy	Wielkie Równiny w południowej Kanadzie (Alberta i Saskatchewan) i Stanach Zjednoczonych (na południe do Nowego Meksyku i północno-zachodniego Teksasu)	DC: 47–54 cm DO: 25–34 cm MC: 1,6–2,5 kg	LC
	Vulpes lagopus	(Linnaeus, 1758)	lis polarny	4 podgatunki	okołobiegunowy we wszystkich siedliskach tundry arktycznej, w tym na większości wysp arktycznych i wielu wyspach Morza Beringa	DC: 55–75 cm DO: 25–42 cm MC: 3,1–4,2 kg	LC

Kategorie IUCN:  LC  – gatunek najmniejszej troski.

Opisano również gatunki wymarłe^[33]:

• Vulpes alopecoides (Forsyth Major, 1877)^[34] (Europa; pliocen–plejstocen).
• Vulpes beihaiensis Qiu Zhanxiang & Tedford, 1990^[35] (Azja; pliocen).
• Vulpes galatica Ginsburg, 1998^[36] (Azja; pliocen).
• Vulpes hassani Geraads, 2011^[37] (Afryka; pliocen).
• Vulpes kernensis Tedford, Wang Xiaoming & B.E. Taylor, 2009^[38] (Ameryka Północna; hemphillian).
• Vulpes khomenkoi (Bogachev, 1938)^[39] (Azja; pliocen).
• Vulpes mathisoni Geraads, Drapeau, Bobe & Fleagle, 2015^[40] (Afryka; pliocen).
• Vulpes palmaria Hay, 1917^[41] (Ameryka Północna; plejstocen).
• Vulpes pattisoni Broom, 1948^[42] (Afryka; plejstocen).
• Vulpes praecorsac Kormos, 1932^[43] (Europa; pliocen).
• Vulpes praeglacialis (Kormos, 1932)^[44] (Europa; plejstocen).
• Vulpes pulchra Broom, 1939^[45] (Afryka; plejstocen).
• Vulpes qiuzhudingi Wang Xiaoming, Tseng, Li Qiang, G.T. Takeuchi & Xie Guangpu, 2014^[46] (Azja; pliocen).
• Vulpes remenyii (Kretzoi, 1954)^[15] (Europa; plejstocen).
• Vulpes riffautae de Bonis, Peigné, Likius, Mackaye, Vignaud & Brunet, 2007^[47] (Afryka; miocen).
• Vulpes rooki Bartolini Lucenti, 2021^[48] (Azja; pliocen).
• Vulpes skinneri Hartstone-Rose, Kuhn, Nalla, Werdelin & Berger, 2013^[49] (Afryka; plejstocen).
• Vulpes stenognatha Savage, 1941^[50] (Ameryka Północna; pliocen).

Uwagi

1. Nazwa odrzucona ze względów nomenklatorycznych na mocy uprawnień ICZN^[2]; młodszy homonim Vulpes Frisch, 1775.
2. Nazwa nieprawidłowa, publikacja Okena Lehrbuch der Naturgeschichte został uznana za nieważną na mocy uprawnień ICZN (poza kilkoma wyjątkami) ze względu na niestosowanie się do zasad nazewnictwa binominalnego^[6].
3. Niepoprawna późniejsza pisownia Vulpes Frisch, 1775.
4. Publikacja Frischa Das Natur-System der Vierfüßigen Thiere została uznana za nieważną na mocy uprawnień ICZN ze względu na niekonsekwentne stosowanie nazewnictwa binominalnego, jednak nawsa Vulpes została zachowana aby uniknąć zamieszania nomenklatorycznego^[21].
5. DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała