Kowary

Kowary (niem. Schmiedeberg im Riesengebirge) – miasto w województwie dolnośląskim, w powiecie karkonoskim, na pograniczu Karkonoszy, Rudaw Janowickich i Kotliny Jeleniogórskiej w Sudetach Zachodnich. Historycznie leżące na Dolnym Śląsku. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa jeleniogórskiego.

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: inne znaczenia słowa Kowary.

Kowary

miasto i gmina
Kowary, ul. 1 Maja
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	dolnośląskie
Powiat	karkonoski
Data założenia	1158
Prawa miejskie	1513
Burmistrz	Elżbieta Zakrzewska (od 2018)
Powierzchnia	37,39 km²
Wysokość	420–1280 m n.p.m.
Populacja (01.01.2023) • liczba ludności • gęstość	9913[1] 265,1 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 75
Kod pocztowy	58-530
Tablice rejestracyjne	DJE
Położenie na mapie powiatu karkonoskiego Kowary
Położenie na mapie Polski Kowary
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego Kowary
50°47′30″N 15°50′00″E
TERC (TERYT)	0206021
SIMC	0936078
Urząd miejski ul. 1 Maja 1a 58-530 Kowary
Strona internetowa
BIP

Według danych GUS z 31 marca 2011 miasto liczyło 11 784 mieszkańców, 31 grudnia 2013 – 11 008^[2], 31 grudnia 2015 – 11 287^[3], 30 czerwca 2020 – 10 741 osób^[4], a 1 stycznia 2023 w Kowarach mieszkało 9913 osób^[1] (390. miejsce w kraju).

Położenie

Miasto Kowary leży w południowo-zachodniej części województwa dolnośląskiego, w powiecie karkonoskim, nad Jedlicą. Miasto o powierzchni 37,39 km²^[1] (127. miejsce w kraju), zamieszkuje ponad 9,9 tys. mieszkańców. Kowary położone są w południowo-wschodniej części Kotliny Jeleniogórskiej, północno-wschodniej części Karkonoszy i południowo-zachodnim skrawku Rudaw Janowickich. Obszar miasta w granicach administracyjnych (3739 ha powierzchni) charakteryzuje się urozmaiconą rzeźbą terenu (420–1280 m n.p.m.)^[5], a przez to zróżnicowaniem warunków klimatycznych. Od południowego zachodu Kowary graniczą z Czechami. Granica biegnie od Przełęczy Okraj przez Kowarski Grzbiet do Skalnego Stołu.

Jedlica zimą

Kowary położone są nad rzeką Jedlicą, wzdłuż której na przestrzeni ok. 5 km ciągnie się zwarta zabudowa. W środkowej jej części usytuowane jest centrum miasta, które jest jego najstarszą częścią. Znajdują się tu liczne placówki usługowo-handlowe, urząd miasta, kościół, ośrodek zdrowia i dwie szkoły podstawowe^{[potrzebny przypis]}.

Do lat 90. XX wieku miasto było znaczącym ośrodkiem przemysłowym. Obecnie czynione są starania w kierunku zwiększenia roli turystyki. Nieprzerwanie, natomiast, miasto pełni funkcje ośrodka specjalistycznego lecznictwa uzdrowiskowego.

Według danych z roku 2002^[6] Kowary mają powierzchnię 37,39 km², w tym:

• użytki rolne: 22%
• użytki leśne: 63%

Miasto stanowi 5,95% powierzchni powiatu.

Sąsiednie gminy: Kamienna Góra, Karpacz, Lubawka, Mysłakowice, Podgórzyn, Svoboda nad Úpou (Czechy)

Historia

Osobne artykuły: Kalendarium Kowar i Herb Kowar.

Widok miejscowości z XIX w.

Założenie i rozwój miasta Kowary związany jest głównie z wydobyciem rud żelaza i z kowalstwem^[7]. W 1148 waloński gwarek, Laurentius Angelus dokonał odkrycia – na zboczu góry Rudnik w Rudawach Janowickich stwierdził obecność rud żelaza. Niespełna 10 lat później, w 1158 książę Bolesław Kędzierzawy wydał rozporządzenie, które zapoczątkowało wydobycie rudy z owej góry. Wkrótce powstały kuźnie i hamernie, w wielu zakładach metalurgicznych wytwarzano wyroby metalowe^[7]. W XIV w. osada słynęła z huty (fryszerka) i hamerni (kuźni), która wyrabiała znakomite noże i sierpy. Pod koniec XIV w. stała się własnością rycerską z własnym zamkiem^[8].

Widok Kowar ze szczytu Śnieżki

4 września 1513 król Czech i Węgier Władysław Jagiellończyk nadał Kowarom prawa miejskie^[7], w 1528 uzyskały prawa wolnego miasta górniczego. Miasto było znaczącym ośrodkiem produkcji broni palnej, zwłaszcza pod koniec XVI wieku. Król Zygmunt August w 1564 zamówił u kowarskich rusznikarzy 200 luf do muszkietów dla swojego wojska. Istniało tu wówczas 11 kuźnic, które dostarczały 3000 cetnarów żelaza^[8].

Wiek XVII to dalszy intensywny rozwój Kowar, który jednak przerwała wojna trzydziestoletnia. Skutecznie zahamowała rozbudowę miasta, wyniszczyła ludność i samo miasto. Polecono wówczas zatopić kopalnie, był to koniec okresu świetności kowarskiego górnictwa. W wyniku upadku przemysłu górniczego i metalurgicznego rozwinęła się produkcja i bielenie płótna lnianego i wyrób tzw. białej przędzy, która szybko stała się specjalnością miasta, rozwijała się również hodowla zwierząt i roślin. W 1720 powstała jedna z pierwszych na Dolnym Śląsku manufaktur płócienniczych^{[potrzebny przypis]}.

Na skutek wojen prusko-austriackich (wojny śląskie) Kowary wraz z całym Dolnym Śląskiem zostały przyłączone do Prus. Król Fryderyk II wykupił dobra kowarskie z rąk czeskiego rodu Czerninów(inne języki). Wcześniej przez ponad 200 lat Kowarami władali von Schaffgotschowie. Próby rozwoju kowarskiego górnictwa próbowano jeszcze podjąć w XVIII i XIX w., jednak bezskutecznie. Przez ponad 200 lat miasto utrzymywało się dzięki włókiennictwu, i to dzięki niemu większość mieszkańców miała pracę. W końcu XVIII i na początku XIX wieku na tle ogólnego kryzysu gospodarczego m.in. ciężkie zimy i zaraza ziemniaczana nastąpiła stagnacja gospodarcza, bezrobocie, które wywołało zubożenie ludności i narastający kryzys społeczny m.in. bunt tkaczy w 1848. Mimo działań rządu pruskiego nie udało się uratować tkactwa i płóciennictwa chałupniczego^{[potrzebny przypis]}.

Kowary, pocz. XX w.

Lata po I wojnie światowej przyniosły niewielkie ożywienie gospodarcze. Ponownie otwarto kopalnie i rozpoczęto wydobywanie rud żelaza. W 1927 rozpoczęto wydobycie rudy uranu podczas eksploatacji rud żelaza. Po przerwie w eksploatacji w latach 1929–1935, spowodowanej światowym kryzysem, wznowiono pracę kopalni, a uran sprzedawano do 1939 zakładom badawczym w Oranienburgu i zakładom Stahlwerk Mark A.G. w Hamburgu. 1 kwietnia 1938 do Kowar włączono wieś Podgórze^[9]. Rozwój miasta przerwała II wojna światowa.

W 1945 miasto zostało włączone do Polski, a jego dotychczasowych mieszkańców wysiedlono do Niemiec. Obecna nazwa została administracyjnie zatwierdzona 7 maja 1946^[10].

Po 1945 wznowiono wydobycie rud uranu, jednak proces wydobywania owiany był tajemnicą i był pilnie strzeżony. Oficjalnie była tu jedynie kopalnia rud żelaza. Bito również nowe sztolnie poszukiwawcze, wydobywcze i szyby wydobywcze. Uran wydobywano dla radzieckiej atomistyki głównie w latach 40. i 50. XX wieku. W latach 60. w Kowarach przerabiano rudy uranu z innych złóż w Polsce i z ubogiej rudy z hałd. Robotnicy pracujący przy wydobyciu tegoż surowca, jego sortowaniu i przeróbce nie posiadali odpowiednich zabezpieczeń do pracy w takich warunkach, co skutkowało to w późniejszym okresie wieloma zgonami pracowników owych zakładów^{[potrzebny przypis]}.

Ponad sto lat historii Kowar i okolic to także lecznictwo. Sudety Zachodnie charakteryzowały się unikalnym klimatem sprzyjającym leczeniu gruźlicy. W 1900 roku zorganizowano sanatorium przeciwgruźlicze w Kowarach Dolnych, w 1902 powstało sanatorium "Wysoka Łąka", a w latach 1914-1916 zbudowano sanatorium "Bukowiec". W Kowarach przez kilkadziesiąt lat mieściła się Dyrekcja Specjalistycznego Zespołu Gruźlicy i Chorób Płuc, którego sanatoria znajdowały się w całych Sudetach Zachodnich. ^[11]

Zobacz też: Kopalnia Podgórze.

W okresie powojennym w mieście rozwijał się przemysł wydobywczy (głównie Zakłady Przemysłowe R-1), maszynowy (Fabryka Maszyn Kowary) oraz włókienniczy (zakłady lniarskie, fabryka dywanów, fabryka filców technicznych)^[7].

1 stycznia 1960 do Kowar włączono wieś Krzaczyna ze zniesionej gromady Ścięgny w tymże powiecie^[12].

Demografia

Dane z 31 grudnia 2017^[13]:

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
Jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
Populacja	11 090	100	5814	52,4	5276	47,6
Gęstość zaludnienia [mieszk./km²]	313,1		167,6		145,5

Piramida wieku mieszkańców Kowar w 2014 roku.

Gospodarka

Dawna Fabryka Dywanów Kowary SA

Przemysł w mieście do lat 90. XX wieku funkcjonował głównie branży włókienniczej, budowlanej i drzewnej. Reprezentantami tych branż były zakłady (obecnie zamknięte)^{[potrzebny przypis]}:

• Fabryka Dywanów „Kowary” S.A.
• Zakłady Przemysłu Lniarskiego „Orzeł” Oddział Bielnik w Kowarach (hale fabryczne zostały wyburzone)
• Zakłady Produkcji Drewnianej Architektury Ogrodowej – „Stelmet” S.A. (Grupa Stelmet)
• Fabryka Maszyn „Kowary” S.A.

W początkowym okresie PRL największym zakładem miasta były Zakłady Przemysłowe R-1.

Obecnie rozwój miasta ukierunkowuje się na oferowanie usług turystycznych. W ciągu ostatnich lat wielokrotnie rozważane były projekty utworzenia w rejonie miasta stacji sportów zimowych.

Transport

Widok drogi z Wałbrzycha i przejść granicznych na przełęczy Okraj (teren Kowar) oraz w Lubawce

Drogi

Kowary leżą przy następujących szlakach:

• Piechowice – Kowary
• Jelenia Góra – Wałbrzych
• drogi lokalne do Bukowca i Wojanowa.

Publiczny transport zbiorowy zapewnia PKS Tour Jelenia Góra^[14] i mniejsi przewoźnicy drogowi. W styczniu 2022 uruchomiono w mieście komunikację miejską w oparciu o tabor miejscowego przewoźnika «Partner Tour». Wykonywane są trzy kursy dziennie w dni robocze na jednej linii^[15].

Kolej

Dworzec PKP w Kowarach

Dawniej w mieście działały dwie stacje kolejowe – Kowary i Kowary Średnie. Dodatkowo wybudowano również trzy przystanki kolejowe: Kowary Ściegny, Kowary Zdrój i Kowary Górne. Wszystkie punkty zlokalizowano na linii kolejowej nr 308, łączącej Kamienną Górę z Jelenią Górą^[16]. Otwarcie pierwszego odcinka Jelenia Góra – Kowary miało miejsce 15. maja 1882 roku^[16]. Przedłużenie odcinka do Kamiennej Góry przez Tunel pod Przełęczą Kowarską o długości 1025 metrów nastąpiło 5. czerwca 1905 roku^[16]. Po II wojnie światowej linia przeszła na własność Polskich Kolei Państwowych. W dniu 8. lipca 1945 roku podpisano porozumienie polsko-radzieckie, w wyniku którego zdemontowano elementy sieci trakcyjnej i wywieziono do Związku Radzieckiego^[17]. W 1986 roku zawieszono przewozy pasażerskie na szlaku do Kamiennej Góry^[18]. W 1999 roku całkowicie zawieszono przewozy kolejowe^[19].

Zabytki

Osobny artykuł: Zabytki w Kowarach.

Kaplica św. Anny w Kowarach

Ratusz w Kowarach

Szpital Wysoka Łąka w Kowarach

Szpital Bukowiec w Kowarach.

Zakon franciszkański, obecnie plebania kościoła Imienia NMP

W wojewódzkim rejestrze zabytków na liście zabytków wpisane są obiekty:^[20]:

• miasto
• kościół parafialny pw. NMP z XV w., poł. XVI w., XVIII w.
• plebania, ul. 1 Maja 58, z 1799 r.
• kaplica wotywna pw. św. Anny z 1727 r.
• kościół parafialny
• ratusz, ul. 1 Maja 1A, klasycystyczny z 1789 r., przebudowany na przełomie XIX i XX w.
• altana – dawny „Pawilon Oficerski”, znajduje się przy ul. Borusiaka, k. XVIII w., zwany przez mieszkańców „Grzybkiem”, obecnie w rękach prywatnych, skrajnie zaniedbany przez właściciela
• budynek mieszkalno-usługowy, ul. Jeleniogórska 10, z XIX/XX w.
• dworek, ul. Jeleniogórska 12, z XIX w.
• zespół szpitalny, ul. Jeleniogórska 14, z 1907 r.
  • budynek administracyjny
  • budynek mieszkalny
  • budynek mieszkalny „Szarotka”
  • budynek szpitalny
  • budynek warsztatowy i kotłownia
  • budynek magazynowy
  • budynek spacerowy, drewniany
  • park
• dom, ul. Jeleniogórska 30, z 4 ćw. XIX w.
• budynek mieszkalno-usługowy, ul. Kowalska 2/2, z poł. XVIII w. – XX w.
• dom, ul. Łomnicka 19, z 1788 r., XIX w. – XX w.
• dom, ul. 1 Maja 7, z 1900 r.
• młyn z piekarnią, ob. dom mieszkalny, ul. 1 Maja 11, z 1 poł. XVIII w., XIX w.
• domy, ul. 1 Maja 6, 8, 9, 10, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 23, 25 34, 35, 38, 44, 48, 54, 70, 77, 82, 96 z XVIII w. i XIX w.
• domy, ul. 1 Maja 28, 40a, XVII, XIX w.
• dom mieszkalno-usługowy, ul. 1 Maja 12/14, 50, 53 z XVIII w., XIX w.
• oficyna, ul. 1 Maja 70a
• willa, ob. szkoła, ul. 1 Maja 72, z poł. XIX w.
• pałac, ul. Ogrodowa 21, z XVIII w. – XIX w.
• dom, ul. Ogrodowa 30, z 1748 r.
• dom, ul. Ogrodowa 49, z k. XVIII w.
• dom, ul. Pocztowa 1, z XVIII w., XX w.
• gospoda i hotel, ob. dom mieszkalny, ul. Pocztowa 5, z 4 ćw. XVIII w.
• dom, ul. Pocztowa 12, z k. XIX w.
• willa, ul. Sanatoryjna 1, z l. 1870–1890
• park
• dwa domy (połączone łącznikiem), ul. Sanatoryjna 9, 9a, z l. 1900–1904
• dom, ul. Sanatoryjna 13, z l. 1910–1917,
• zespół sanatorium „Bukowiec”, ul. Sanatoryjna 15, 27, z l. 1902–1904, 1920 r.
  • sanatorium „Wysoka Łąka”
  • sanatorium „Bukowiec”
  • park
• willa, ul. Sanatoryjna 17, z 1902 r.
• willa, ul. Sanatoryjna 19, z 1902 r.
• szkoła podstawowa nr 1:
  • budynek, ul. Staszica, z 1778 r., z XIX/XX w.
  • budynek, ul. Jagiellońska (d. ul. Waryńskiego), z 1794 r.
• plebania ewangelicka, obecnie dom mieszkalny, ul. Waryńskiego 2, z 1753 r.
• pałac, obecnie dom mieszkalny, ul. Waryńskiego 40, z drugiej poł. XVIII w., XIX/XX w.
• karczma, ob. dom mieszkalny, ul. Wiejska 1, mur.-drewn., z końca XIX w.
• dom, ul. Wojska Polskiego 2, z końca XIX w.
• wodociągowa wieża ciśnień (kolejowa), ul. Borusiaka, z 1905 r.

Kowary – Ciszyca

Ruiny wieży widokowej w parku pałacowym, Kowary – Ciszyca

Kopalnia Liczyrzepa – wejście do sztolni

• zespół pałacowy, ul. Jeleniogórska 38, z pocz. XIX w.:
  • pałac
  • park
  • sztuczna grota

Kowary – Radociny

• zespół pałacowy Radociny, zw. „Nowy Dwór”, ul. Zamkowa 1:
  • pałac, z XVI w., przebudowany w 1861 r.^[21] – XIX w., 1913 r.
  • park, z drugiej poł. XIX w.

inne zabytki:

• stary układ zabudowy ciągnący się wzdłuż Jedlicy z kamieniczkami z XVI–XIX w.
• kamienny most na Jedlicy z 1725 z figurą św. Jana Nepomucena
• dawny renesansowy dworek z późniejszymi dobudówkami, była siedziba Nadleśnictwa Śnieżka w Kowarach
• osiedle górnicze w stylu socrealizmu, pierwsze osiedle w powojennej Polsce zbudowane na tzw. ziemiach odzyskanych
• synagoga z XIX w., obecnie magazyn
• mozaika przedstawiająca dywan, w stylu izmirskim, na ścianie Fabryki Dywanów Kowary

Atrakcje turystyczne^{[potrzebny przypis]}

• Muzeum Sentymentów
• Park Miniatur Zabytków Dolnego Śląska w Kowarach
• Podziemna Trasa Turystyczna „Sztolnie Kowary”
• Dom Tradycji Miasta Kowary
• Szlaki turystyczne w Karkonosze i Rudawy Janowickie
• zespół sanatorium „Bukowiec” i „Wysoka Łąka”, ul. Sanatoryjna 15, 27, z lat 1902–1904, 1920 r.
• Na stronie internetowej Sala Tradycji Bukowiec można obejrzeć ekspozycję poświęconą dawnym sanatoriom z uwzględnieniem historii walki z gruźlicą i jej pionierom. Są zdjęcia wydarzeń, dokumentów sprzed blisko 80 lat czy zabytkowych eksponatów, które znajdowały się w powstałej w 1980 roku Sali Tradycji. Niektóre miały ponad 100 lat, np. aparat do wytwarzania odmy opłucnowej na statywie sprzed 1920 roku.
• Nowa podziemna trasa turystyczna „Kopalnia Podgórze”.

Park Miniatur Zabytków Dolnego Śląska

Miniatura zamku Książ

Pałac w Bożkowie

Pałac w Mysłakowicach

Miniatura bazyliki w Krzeszowie

Miniatura świdnickiego Kościoła Pokoju

Kościół Wang w parku miniatur

Szlaki turystyczne

• Karpniki – Bukowiec – Kowary – Ogorzelec – Jarkowice
• na Skalny Stół
• Skalnik – Kowary – Krzaczyna – Karpacz^[22]

Edukacja

Szkoła Podstawowa nr 1

Dawniej w Kowarach było 5 szkół podstawowych (nie istnieją już SP nr 2 w Kowarach Górnych, SP nr 4 przy obecnym ZSO i SP nr 5 na Wojkowie). Obecnie istnieją dwie szkoły podstawowe (Szkoła Podstawowa nr 1 w Kowarach i Szkoła Podstawowa nr 3 im. Józefa Gielniaka), gimnazjum, liceum ogólnokształcące i liceum dla dorosłych (Zespół Szkół Ogólnokształcących). Gimnazjum i Liceum im. Stanisława Lema^{[potrzebny przypis]}.

Kultura

W Kowarach do 2002 r. istniało Kino „Orzeł”, które obecnie jest zamknięte. Główną instytucją kulturalną i animatorem życia kulturalnego miasta jest Miejski Ośrodek Kultury^{[potrzebny przypis]}.

Wspólnoty wyznaniowe

• Kościół rzymskokatolicki:
• parafia Imienia Najświętszej Maryi Panny

Sport

W Kowarach działa Miejski Klub Sportowy Olimpia, który organizuje imprezy sportowe: „Turniej piłki nożnej juniorów im. S. Żurowskiego”, seminaria szkoleniowe „Funakoshi Shotokan Karate” i „Polsko-Czeskie mistrzostwa o puchar Karkonoszy w paralotniach”. Ponadto klub jest współorganizatorem „Dni Kowar” pod nazwą „Dni Sportu”, jak również organizuje „Majówkę”, „Jesień Kowarską” czy też inne imprezy sportowo-rozrywkowe na terenie miasta^{[potrzebny przypis]}.

Ludzie związani z Kowarami

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Kowarami.

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie urodzeni w Kowarach.

Współpraca zagraniczna

Miasta partnerskie^[23]

• Kamień Pomorski
• Schönau-Berzdorf auf dem Eigen
• Malá Úpa
• Černý Důl
• Žacléř
• Vrchlabí
• Wiśniowiec
• Trembowla

Zobacz też

• Kowarski Grzbiet