Loading AI tools
węgierski dramaturg, reżyser Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
George Tabori, właśc. György Tábori (ur. 24 maja 1914 w Budapeszcie, zm. 23 lipca 2007 w Berlinie) – węgierski dramaturg, reżyser, scenarzysta, aktor i tłumacz żydowskiego pochodzenia.
 George Tabori (lata 80.) | |
| Data i miejsce urodzenia |
24 maja 1914 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
23 lipca 2007 |
| Narodowość | |
| Język |
angielski |
| Dziedzina sztuki | |
| Ważne dzieła | |
| |
| Odznaczenia | |
    | |
| Strona internetowa | |
Tworzył w języku angielskim[1], reżyserował i grał głównie po niemiecku. Pisał dla teatru, radia, telewizji i filmu. W ostatnich dekadach XX w. był najczęściej wystawianym współczesnym dramaturgiem w niemieckich i austriackich teatrach[2]. W jego sztukach antysemityzm i Holocaust są intensywnie zabarwione czarnym humorem, absurdem i groteską, „ze skłonnością do szokujących efektów i drastycznych sformułowań, przekraczających granice psychicznej wyporności, nie wspominając nawet o dobrym smaku”[3].
Urodził się w Budapeszcie, w wywodzącej się z klasy średniej rodzinie o żydowskich korzeniach. Jego ojciec, Cornelius Tábori (1879–1944), był prawnikiem, publicystą, pisarzem, badaczem i tłumaczem z angielskiego. Matka George’a, Elsa z d. Ziffer (1889–1963), pochodziła ze Słowenii, będącej wówczas częścią Monarchii Habsburgów i była córką lekarza praktykującego w modnych kurortach, np. w Bad Ischl. George miał starszego brata Paula. Matka była katoliczką, ojciec agnostykiem, który w imię kosmopolityzmu porzucił judaizm i ochrzcił obu synów, po czym wysłał ich do protestanckiej szkoły. George dopiero mając 7 lat dowiedział się o swoim żydowskim pochodzeniu[4].
Wychowywał się w domu pełnym książek, muzyki (grał na saksofonie, jego brat na fortepianie), częstych wizyt pisarzy, intelektualistów o liberalnych poglądach i wszelkiego rodzaju artystów[5]. Od dzieciństwa przejawiał zdolności literackie, co w rodzinie Taborich było częste[uwaga 1][3] i niezbyt mile widziane, jako że zwykle prowadziło do niepopłatnego zawodu literata. Dlatego po maturze, jesienią 1932, został przez ojca wysłany do Berlina, by szkolił się w branży hotelarskiej. Wkrótce jednak wrócił, bo po dojściu Hitlera do władzy (w 1933) nie czuł się bezpiecznie w nazistowskich Niemczech. Ostatecznie poszedł w ślady brata i w 1935 wyjechał do Londynu, gdzie pracował jako goniec w księgarni oraz tłumacz najświeższych wiadomości dla węgierskiej agencji prasowej. Jednak przede wszystkim polerował swój angielski. Wtedy też przekształcił swoje imię z György na George[6][2].
W 1939 wrócił do Budapesztu jako korespondent zagraniczny. W czasie wojny pracował na Bliskim Wschodzie (m.in. w Jerozolimie i Kairze) dla British Army Near East News Service (1941–1943), a następnie dla londyńskiego BBC (1943–1947). W 1941 otrzymał brytyjskie obywatelstwo[2][7]. W 1944 dowiedział się, że jego ojciec został zamordowany w Oświęcimiu. Kilka miesięcy później okazało się, że jego matce w zadziwiający sposób udało się ujść z życiem, co uczynił fabułą swojego późniejszego dramatu Courage mojej matki[5].
W tym czasie Tabori napisał swoje pierwsze powieści: thriller Beneath the Stone (1945), Companions of the Left Hand (1946) oraz kryminał psychologiczny Original Sin (1947), które zwróciły uwagę wytwórni Metro-Goldwyn-Mayer[8].
_George_Tabori.jpg)
W 1947 Tabori wyjechał do USA i jako scenarzysta rozpoczął współpracę z Hollywood, w tym z MGM, a później również z Warner Bros.[2][9] Pisał scenariusze m.in. dla: Alfreda Hitchcocka, Charlesa Vidora, Anatola Litvaka, Josepha Loseya, Anthony’ego Asquitha.
Na początku lat 50. Tabori zadebiutował jako reżyser przedstawieniem Panny Julii Strindberga na scenie nowojorskiego Phoenix Theatre[3]. W tym czasie napisał też swoje pierwsze sztuki teatralne, które były wystawiane na Broadwayu: Flight into Egypt (1952) wyreżyserowaną przez Elię Kazana, The Emperor’s Clothes (1953) wyreżyserowaną przez Harolda Clurmana oraz Brouhaha (1958), wystawioną w reżyserii Petera Halla[2][10][11].
Zaprzyjaźnił się z niemieckimi emigrantami: Thomasem Mannem i jego bratem Heinrichem, Theodorem Adorno, Arnoldem Schönbergiem, Lionem Feuchtwangerem i Bertoltem Brechtem. Zwłaszcza przyjaźń z Brechtem i bliska z nim współpraca uświadomiły Taboriemu, że to teatr jest jego naturalnym żywiołem[7][12]. Przetłumaczył na angielski i wyreżyserował trzy dramaty Brechta (Kariera Artura Ui, Karabiny pani Carrar i Matka Courage i jej dzieci) oraz napisał poświęconą mu sztukę będącą kolażem jego pism Brecht to Brecht (1961)[13][3][14][15][2].
Mimo że Tabori nie był komunistą, jego przyjaźnie i współpraca z Elią Kazanem, Arthurem Millerem, Charlie Chaplinem i innymi spowodowały, że znalazł się na czarnej liście McCarthy’ego i nie był w stanie uzyskać angażu w amerykańskim filmie czy telewizji[16][7][15][2]. Razem ze swoją drugą żoną, szwedzką gwiazdą filmową Vivecą Lindfors, założył w Nowym Jorku trupę teatralną „The Strolling Players”, dla której pisał sztuki i z którą wyjeżdżał do Europy, zwłaszcza do Londynu[2][3].
W 1968 Tabori został zaproszony przez żonę Brechta Helene Weigel do uczestnictwa w Brecht-Dialoque. Był to kongres zorganizowany w Berlinie Wschodnim z okazji 70. rocznicy urodzin Brechta. Uczestniczył tam w próbach i spektaklach zespołu Berliner Ensemble, założonego w 1949 roku przez Brechta. I mimo że Berliner Ensemble wydawał się być teatrem doskonałym, Tabori nie potrafił się utożsamić z duchem brechtowskiego perfekcjonizmem, wirtuozerią i ascetyzmem realizacji. Teatr Taboriego zmierzał w zupełnie innym kierunku, ku symbiotycznej relacji między sceną a rzeczywistością oraz zachęcaniu widza do zaangażowania zarówno intelektualnego, jak i emocjonalnego[17].
Rok później jego sztuka Kanibale (The Canibals, 1968) odniosła oszałamiający sukces po premierze w zachodnioberlińskim Teatrze Schillera. Krótko potem Taboriemu przyznano zachodnioniemieckie stypendium Akademickiego Ośrodka Wymiany z Zagranicą. Zaczął reżyserować w Berlinie Zachodnim, Tybindze, Bonn, Monachium i Bremie[3]. Ostatecznie osiedlił się w Niemczech i w wieku 58 lat rozpoczął nowy rozdział swojego życia jako reżyser teatralny[2].
W 1975 Tabori przyjął propozycję stałej współpracy w Bremie, gdzie w niewielkim teatrze Concordia stworzył eksperymentalne laboratorium teatralne (Theaterlabor). Dysponował stałym 10-osobowym zespołem aktorskim. Założeniem Taboriego w pracy z aktorami był swobodny rozwój całej grupy, wypracowywanie wspólnych doświadczeń bez przyjętej z góry koncepcji[13]. Bardziej niż role interesowała go osobowość aktora, praca z nim, wzajemne relacje między „być” a „grać”[3]. Niwelował barierę aktor – widz, rezygnując z tradycyjnej sceny i wprowadzając aktorów między widzów. W koncepcji reżyserskiej odnosił się do własnych obserwacji i przemyśleń z seansów terapeutycznych, w których uczestniczył w Filadelfii na Uniwersytecie Pensylwanii. Stworzył spektakl-dokument psychoterapeutyczny Sigmunds Freude. W inscenizacji Hamleta analizował zachowanie tytułowego bohatera z psychiatrycznego punktu widzenia i dowodził, że stanowi ono odbicie wielu dewiacji psychicznych[18].
W 1977 zrealizował w Concordii spektakl na podstawie opowiadania Kafki Głodomór. W trakcie przygotowań do spektaklu, w ramach koncepcji spójności sceny z rzeczywistością, Tabori i cały zespół aktorski przez 40 dni pościli pod opieką lekarza. Publiczność była zszokowana widząc aktorów wyglądających jak żywe szkielety z nazistowskich obozów koncentracyjnych[19]. Senator Horst Werner Franke, ówczesny dyrektor ds. kultury w Bremie, groził nakazem przymusowego karmienia aktorów i aresztowaniem reżysera. Ostatecznie kontrakty całego zespołu teatralnego nie zostały przedłużone i Tabori zakończył swoją współpracę z Concodią w 1978[20].
W twórczości Taboriego jako pisarza i dramaturga wszechobecna jest tematyka żydowska, zwłaszcza Holocaust. Ale nie ma to nic wspólnego z martyrologią. Standardowemu lamentowi i nieszczeremu pietyzmowi Tabori przeciwstawia kpinę, szyderstwo, żydowskie żarciki rodem ze szmoncesu, czarny humor, groteskę balansującą na krawędzi straszliwej, ostatecznej absurdalności[3].
Już Kanibale, pierwsza jego sztuka o tej tematyce, traktująca o kanibalizmie wśród więźniów obozu koncentracyjnego, zachęcała do śmiania się z ludzkich potworów i morderców. Co nie zawsze spotykało się ze zrozumieniem publiczności, szczególnie niemieckiej[21][22][14].
W 1979 wystawił w Monachium wyreżyserowaną przez siebie własną sztukę Courage mojej matki (Mutters Courage, 1979), z Hanną Schygullą w roli tytułowej. Jest to opowieść o prawdziwych losach matki Taboriego, która dziwnym zrządzeniem losu została wypuszczona z pociągu wiozącego więźniów do Oświęcimia, bowiem niemiecki żandarm uwierzył, że pracuje dla Czerwonego Krzyża, a świadczącą o tym legitymację zostawiła w domu[23][10][2].
Cztery lata później, w 50. rocznicę dojścia Hitlera do władzy, Tabori przedstawił w Bochum groteskowy Jubileusz (Jubiläum, 1982), w którym m.in. jeden z bohaterów sugerował, że oświęcimskie krematoria były piecami do wypieku chałek[24][14][22][2].
Największym sukcesem Taboriego okazała się sztuka Mein Kampf, której premiera miała miejsce w kwietniu 1987 w wiedeńskim Akademietheater, w reżyserii autora. Tabori wystąpił też w roli Szlomo Herzla, Żyda zaprzyjaźnionego z młodym Adolfem Hitlerem, próbującym dostać się na wiedeńską Akademię Sztuk Pięknych. Po porażce na egzaminie, Herzl doradza Hitlerowi, by ten porzucił malarstwo, do którego wyraźnie brakuje mu talentu i zajął się raczej polityką[25][14][2]. „W dramacie tym, drażniącym wprost pomieszaniem stylów, gatunków i konwencji znaleźć można niemal wszystko: pierwiastki farsy i «czystej» komedii, groteskę, karykaturę, absurd i surrealizm”[26][22].
W szkicu dedykowanym Taboriemu na siedemdziesiąte urodziny krytyk Peter von Becker napisał między innymi: „Całe swoje pisarstwo nazywa Tabori egzorcyzmami, galeria jego postaci to przeróżne odmiany własnego «ja», dowcip to dla dotkniętego nieszczęściem, lecz ocalonego z zagłady koło ratunkowe, nie ucieczka przed rzeczywistością, lecz rzeczywistość”[3].
George Tabori miał starszego o 6 lat brata Paula (1908–1974), który od lat 30. mieszkał w Londynie i – podobnie jak ich ojciec – był dziennikarzem, pisarzem i tłumaczem literatury oraz przewodniczącym jednej z sekcji londyńskiego PEN Clubu[27]. Interesował się także naukami społecznymi (miał tytuł doktora ekonomii i nauk politycznych) oraz paranormalnymi (był wiceprezesem Ghost Clubu)[28].
Tabori był czterokrotnie żonaty.
Pierwszą żoną była Hannah Freund. Urodzona w 1919 w Darmstadt niemiecka Żydówka, która wyemigrowała do Palestyny w ramach piątej aliji, organizowanej przez syjonistyczną organizację w Niemczech. Poznali się w 1942 w Jerozolimie. Jako sierżant Higgins, Hannah była oficerem koordynującym program radia BBC i współpracowała z brytyjskim wywiadem. Pobrali się 12 września 1942, w Jerozolimie. Ślubu udzielił im pro-brytyjski rabin w obecności dwóch świadków – agentów brytyjskiego wywiadu. Hannah, mimo że była zagorzałą syjonistką, pojechała za mężem do Londynu, a potem do Ameryki. Rozwiedli się w 1954, gdy Tibori żył już w Nowym Jorku z Vivecą Lindfors[29][15].
Viveca Lindfors (1920–1995) była szwedzką aktorką filmową i teatralną, od 1942 mieszkającą w USA. Pobrali się w lipcu 1954[30]. Tabori był jej czwartym mężem; zaadoptował troje jej dzieci z poprzednich małżeństw: Johna, Lenę i Kristoffera, wszystkie nosiły nazwisko Tabori. Para współpracowała na gruncie zawodowym. Rozwiedli się w 1972, gdy Tabori zdecydował się osiedlić w Niemczech[31].
Trzecią żoną była Ursula Grützmacher-Tabori, z którą poza małżeństwem łączyła go długoletnia współpraca zawodowa. Ursula przetłumaczyła na niemiecki wszystkie dramaty Taboriego napisane po 1970. Ich związek trwał 8 lat (1976–1984); po rozwodzie nadal pozostała jego jedyną tłumaczką. Zdaniem Taboriego przekłady Ursuli były doskonałe; „zawsze znajdowała ton tak właściwy, że tekst wydawał się napisany oryginalnie po niemiecku”[32].
Swoją czwartą żonę, aktorkę Ursulę Höpfner (ur. 1949), Tabori poznał w Bremie. Brała udział w niemal wszystkich jego produkcjach teatralnych, poczynając od bremeńskiego Theaterlabor w Concordii, poprzez Monachium i Hamburg, a kończąc na Wiedniu. Była modelową aktorką Taboriego: śmiałą, bezkompromisową, zainteresowaną teatrem niekonwencjonalnym, spontaniczną, ale i zdyscyplinowaną, a przy tym wygimnastykowaną i z doskonałą dykcją. Nazywał ją Uschi II. Była młodsza od niego o 35 lat. Pobrali się w 1985 i pozostali małżeństwem przez 22 lata, aż do jego śmierci[33].
George Tabori napisał blisko 30 sztuk[1][34]. Tworzył po angielsku, utwory napisane po 1970 były przetłumaczone na niemiecki przez Ursulę Grützmacher-Tabori i w większości znane są pod swoimi niemieckimi tytułami. Na język polski przełożono osiem sztuk, z czego sześć zawarto w II tomie Antologii współczesnych sztuk austriackich[uwaga 2][35]
|
|
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
