Loading AI tools
gatunek ptaka Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Dziwogon popielaty (Dicrurus leucophaeus) – gatunek średniej wielkości wędrownego ptaka z rodziny dziwogonów (Dicruridae). Występuje od wschodniego Afganistanu przez podnóża Himalajów i południowo-wschodni Tybet po Chiny na południe od Mandżurii i Hajnan oraz po Azję Południowo-Wschodnią, w tym część Filipin. Nie jest zagrożony wyginięciem.
Dicrurus leucophaeus[1] | |||
Vieillot, 1817 | |||
Dziwogon długosterny ( D. l. longicaudatus) | |||
Systematyka | |||
Domena | |||
---|---|---|---|
Królestwo | |||
Typ | |||
Podtyp | |||
Gromada | |||
Podgromada | |||
Infragromada | |||
Rząd | |||
Podrząd | |||
Rodzina | |||
Rodzaj | |||
Gatunek |
dziwogon popielaty | ||
Podgatunki | |||
| |||
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |||
Zasięg występowania | |||
Po raz pierwszy gatunek opisał Louis Pierre Vieillot w 1817. Holotyp, według autora, pochodził ze Sri Lanki, w rzeczywistości jednak z Jawy. Autor nadał nowemu gatunkowi nazwę Dicrurus leucophaeus[3]. Obecnie (2021) Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) podtrzymuje tę nazwę[4]. Dziwogon popielaty najbliżej spokrewniony jest z grupą afrykańskich przedstawicieli Dicrurus[5].
Systematyka w obrębie podgatunków jest skomplikowana. Brak jasnych granic między niektórymi podgatunkami, a populacje większości kontynentalnych podgatunków są wędrowne. Między częścią z nich istnieją formy pośrednie. Dziwogony popielate niektórych podgatunków na tle rodziny wyróżniają się przewagą szarości w upierzeniu, które może być wyjątkowo jasne. Przedstawiciele D. l. leucogenis o niemal białych bokach głowy oraz wyjątkowo ciemne dziwogony długosterne[6] ( D. l. longicaudatus; Jerdon, 1862) dawniej bywały uznawane za osobne gatunki[5]. IOC wyróżnia 15 podgatunków[4], podobnie jak autorzy Howard and Moore Complete Checklist... (2014)[7], autorzy HBW[5] i Clements Checklist of Birds of the World (sierpień 2019) – 14[8], a listy ptaków świata opracowywanej we współpracy BirdLife International z autorami HBW (5. wersja online: grudzień 2020) – 16[9]. Poniżej przedstawiono podgatunki w grupach określonych w Clements Checklist...[8] i, o ile to możliwe, w kolejności zaprezentowanej przez IOC[4]:
Przedstawiciele spornego podgatunku D. l. celaenus występują na wyspie Simeulue u północno-zachodniego wybrzeża Sumatry. Na Clements Checklist... (2019) ta lokalizacja jest wymieniana dla dziwogona wyspowego[8]. Stąd powyżej przypisano ten podgatunek do grupy periopthalmicus, mimo że autorzy HBW podają tę lokalizację dla podgatunku nominatywnego[5]. 16. podgatunkiem uznawanym na liście tworzonej przy współpracy autorów HBW z BirdLife International jest D. l. whiteheadi[9].
Ewolucja i filogeneza dziwogonów była przedmiotem badań Pasquet et al. (2007). Do odtworzenia filogenezy wykorzystano analizę sekwencji dwóch genów wchodzących w skład nDNA oraz dwóch wchodzących w skład mtDNA (ND2 i cytochromu b). Dziwogon popielaty okazał się należeć do kladu, który poza nim i dziwogonem czarnym (D. macrocercus) tworzą gatunki z Afryki i wysp Oceanu Indyjskiego. Wskazuje to na specjację wskutek dyspersji. Prawdopodobnie azjatyccy przodkowie dziwogonów skolonizowali Afrykę około 15 mln lat temu. Ustalono trzy główne momenty, w których następowało różnicowanie się w obrębie Dicruridae. Pierwsze miały miejsce jednocześnie w Azji i Afryce, odpowiednio 11,9 i 13,3 mln lat temu, podczas drugiego – blisko 10,6 mln lat temu – miała miejsce dyspersja z Afryki do Azji. Wówczas powstała populacja, z której oddzieliła się linia rozwojowa dziwogona popielatego. Jego relacje z częścią dziwogonów przedstawia poniższy kladogram[11]:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Badacze nie uwzględnili sekwencji należących do kilku gatunków, w tym dziwogona białobrzuchego (Dicrurus caerulescens) zamieszkującego Indie i Sri Lankę. Ten okazał się gatunkiem siostrzanym wobec dziwogona popielatego według wyników Kennediego et al. (2012)[12] i Markiego et al. (2015)[13]. Wyniki pierwszego z tych badań wskazują, że linia rozwojowa D. leucophaeus+D. caerulescens wyodrębniła się blisko 9,7 mln lat temu, a obydwa te gatunki oddzieliły się 7,2 mln lat temu; razem stanowią grupę siostrzaną wobec dziwogona czarnego[12]. Rezultaty drugiego badania pokazują, że obydwa te zdarzenia miały miejsce odpowiednio 11,1 i 7,7 mln lat temu. Nie przeczą relacji siostrzanej dziwogona popielatego i białobrzuchego z czarnym, jednak Kennedy et al. (2012) uwzględnili 8 gatunków, a Marki et al. (2015) – 19 gatunków Dicrurus, stąd D. leucophaeus+D. caerulescens to grupa siostrzana wobec kladu, w którym znajduje się D. macrocercus i 6 innych gatunków[13].
Długość i masa ciała zależnie od podgatunku wynoszą: 25,5–29 cm (podgatunek nominatywny); 23–26 cm (D. l. leucogenis); 26–28 cm, 32–45 g (dziwogon długosterny); 26–30 cm, 40–55 g (D. l. hopwoodi); jedna samica – 24 cm, 34 g (D. l. salangenis). U osobników podgatunku nominatywnego upierzenie jest w całości popielate, dość ciemne na gardle i spodzie ciała. Mają jedwabiście ciemny pasek czołowy i czarniawą brodę tak jak i przedstawiciele innych podgatunków. Ogon jest długi (122–136 mm) i głęboko wcięty (28–41 mm). Zewnętrzne sterówki nieznacznie poszerzają się na zewnątrz i do góry. Tęczówka czerwona. Dziób mocny, czarny. Nogi czarne. W upierzeniu dymorfizm płciowy nie występuje, samce są za to nieco większe od samic. Osobniki młodociane są od dorosłych bardziej brązowe, ze słabo widocznymi białymi krawędziami piór na brzuchu i pokrywach podogonowych. Ponadto ich skrzydła i ogon są znacząco krótsze, a tęczówka – brązowa[5].
W 1949 w formie krótkiej monografii ukazała się rewizja dotychczasowej systematyki dziwogonów. Charles Vaurie przyznał w niej rację Klossowi oraz Hartertowi (którzy rewizji dokonywali przed nim) i uznał dziwogony popielate za najtrudniejsze do oznaczenia co do podgatunku. Występuje wśród nich znaczna zmienność w ubarwieniu i w rozmiarach ciała, niekiedy i w obrębie jednego podgatunku. Ogólnie szarość w upierzeniu waha się od głębokiego łupkowego odcieniu po jasną „francuską szarość”. U najciemniej ubarwionych podgatunków na wierzchu ciała występuje jednolity połysk. Im jaśniejsze dziwogony popielate się stają, tym mniejszy połysk wykazują, a u najjaśniejszych ten zanika. Pasek czołowy jest matowy, barwy od czarnej po popielatą. U niektórych podgatunków występuje biała maska, bardzo zmienna zasięgiem – od kantarka po plamę z boków głowy sięgającą za policzek[10].
Dalej przedstawiono różnice między przedstawicielami danego podgatunku a nominatywnego, o ile nie zaznaczono inaczej[5].
Podgatunek | Upierzenie | Głowa | Dziób | Ogon | Rozmiary ciała |
---|---|---|---|---|---|
longicaudatus | głowa, szyja i skrzydła – czarne, połyskliwe; grzbiet i ogon – głęboko łupkowe; spód – szarawy, matowy | dość krótki, szeroki u nasady, lekko zakrzywiony na końcu | dłuższy: 156–170 mm, głębiej wcięty: 63–84 mm, zewnętrzne sterówki zwrócone na zewnątrz | ||
hopwoodi | niebieskoszare i bez połysku, ogółem zmienne, ale zawsze jaśniejsze od longicaudatus | krótszy: 138–170 mm, płycej wcięty: 39–63 mm | zmienne | ||
mouhoti | jaśniejsze od hopwoodi, niebieskoszare z wierzchu i jasnopopielate od spodu | pasek czołowy i kantarek ciemnoszare, pokrywy uszne szare, jedynie jaśniejsze | znacznie dłuższy: 135–154 mm, głębiej wcięty: 41–56 mm | mniejsze od hopwoodi, nieco większe od leucophaeus | |
bondi | jak mouhoti, tylko ogółem jaśniejsze | jak mouhoti, ale mniejsze | |||
periopthalmicus | podobne do leucophaeus – jasne, niebieskoszare | biała plama po bokach | |||
siberu | podobne do periopthalmicus, ale nieco ciemniejsze, zwłaszcza na brodzie i hardle | mniejsza niż u periopthalmicus biała plama po bokach | mniejsze od periopthalmicus | ||
nigrescens | podobne do longicaudatus, ciemne i łupkowo niebieskie, ale jaśniejsze ogółem i w jaśniejszym odcieniu szarości od spodu | kantarek i pasek czołowy popielate, czarniawe, pokrywy uszne szare | krótszy: około 146 mm i płycej wcięty: około 49 mm | znacznie mniejsze | |
leucogenis | jasnoszare, białawy kuper i pokrywy podogonowe, młodociane ciemniejsze | pasek czołowy i broda czarniawe, ostro zaznaczona czysto biała owalna plama z boku głowy (mniejsza u samic, jeszcze mniej u młodych) | długi: 128–149 mm i dość głęboko wcięty | ||
salangensis | podobne jak u leucogenis, ale znacznie ciemniejsze; pokrywy podskrzydłowe z białawymi krawędziami, młodociane nieco ciemniejsze | mniejsze i nie tak białe owalne plamy po bokach (słabiej widoczne u młodych) | |||
innexus | wygląd pośredni między salangensis i mouhoti; pokrywy podskrzydłowe jednolicie szare | kantarek i pokrywy uszne białawe, ale słabo zarysowane | głębszy i mocniej zbudowany niż u pozostałych podgatunków | przeciętnej długości i głębokości wcięcia | |
stigmatops | podobne do mouhoti | biały kantarek sięga nieznacznie za oko; tęczówka pomarańczowoczerwona | krótszy: 115–126 mm, płycej wcięty: 28–34 mm | mniejsze | |
phaedrus | podobne do stigmatops | biały kantarek sięga niekiedy pod oko | podobny do stigmatops | ||
batakensis | bardzo podobne do leucophaeus | kantarek szary lub ze śladami bieli | krótszy: 114–122 mm |
Zasięg występowania dziwogonów popielatych ciągnie się od wschodniego Afganistanu przez podnóża Himalajów po południowo-wschodni Tybet, część Chin na południe i wschód od linii Syczuan–Pekin (w tym Hajnan). Dalej na południe biegnie przez Azję Południowo-Wschodnią, Sumatrę i okoliczne wyspy, Borneo, Jawę, Bali, Palawan i Lombok. Dziwogony popielate z północnych populacji są wędrowne, zimują na subkontynencie indyjskim po Sri Lankę oraz w Azji-Południowo-Wschodniej aż po Półwysep Malajski. Zalatują do Tajwanu[14].
Zasięg występowania w zależności od podgatunku[5]:
Pożywieniem dziwogonów popielatych są głównie owady, łapią niewielkie kręgowce. Zjadają też nektar. To jedne z ptaków najbardziej regularnie odwiedzających kwiaty wełniaków (Bombax) i koralodrzewi (Erythrina); korzystają też z kwiatów gatunków introdukowanych jak Grevillea i eukaliptus (Eucalyptus). Wśród ich zdobyczy odnotowano prostoskrzydłe (Orthoptera), ważki (Odonata), straszyki (Phasmida), motyle (Lepidoptera), modliszkowate (Mantidae) i wiele mniejszych owadów, w tym termity (Isoptera), mrówki (Formicidae) i inne błonkówki (Hymenoptera) – również jadowite – chrząszcze (Coleoptera) i muchówki (Diptera). Niekiedy zjadają niewielkie jaszczurki i małe ptaki, w tym pokrzewki (Sylviidae) i paskowniki (Aegithina)[5].
Dziwogony popielate zamieszkują przede wszystkim lasy (chętniej te świetliste), głównie w terenach górskich. Pojawiają się też na terenach bardziej pagórkowatych, równinach i na wybrzeżu. Występują między innymi w lasach deszczowych i zaroślach bambusów w tychże oraz w mieszanych lasach sosen, dębów i różaneczników (Pinus–Quercus–Rhododendron). Odwiedzają skraje lasów i przecinki, zarośla (również na plażach), a także okolice upraw, parki, ogrody miejskie[5], porośnięte drzewami pobocza dróg czy plantacje, na przykład kauczukowca (Hevea), teczyny (Tectona) i olejowca gwinejskiego (Elaeis guineensis). Na Półwyspie Malajskim przedstawiciele poszczególnych podgatunków w większości zamieszkują podobne środowiska. Te z lokalnych populacji preferują jednak namorzyny, a przybywające z północy chętnie wędrują w głąb półwyspu wzdłuż tras wycinki, gdzie osiadłe na Półwyspie dziwogony popielate się nie zapuszczają[14]. Na Borneo również występują na namorzynach[5].
W Himalajach dziwogony popielate gniazdują do 2500 m n.p.m. w Pakistanie i 3000 m n.p.m. w Indiach. Ich lęgowiska przeważnie leżą jednak na pogórzu[5]. W Chinach występują najczęściej między 600 a 2500 m n.p.m., a w Junnanie i do 4000 m n.p.m.[15] Na Półwyspie Malajskim zamieszkują tylko niziny, jedno stwierdzenie z Jelebu z 400 m n.p.m. dotyczy wędrującego osobnika[14]. W Archipelagu Sundajskim odnotowywane były do 3000 m n.p.m., na Lombok – do 1300 m n.p.m., na Sumatrze – między 600 a 2400 m n.p.m.[5]
Dziwogony popielate są aktywne głównie o zmierzchu. Często widuje się je siedzące wysoko na odsłoniętej gałęzi na skraju zadrzewienia. Podążają za bydłem, jeżdżą na grzbiecie bawołu czy owcy (tak jak to czynią dziwogony czarne) i łapią wypłoszone przez nie owady. Żerują samotnie, w parach lub niewielkich grupach. Mogą zbierać się w 30 lub więcej osobników, zwłaszcza podczas polowania na uskrzydlone termity. Raz obserwowano w Indiach kilka dziwogonów popielatych, które dołączyły do większej grupy dziwogonów czarnych i ostrolotów palmowych (Artamus fuscus), aby ścigać uciekające przed ogniem owady[5]. W obrębie zasięgu gniazdowania normalne dla dziwogonów popielatych jest jednak przebywanie samotnie lub w parach. 2–3 zimujące osobniki mogą trzymać się razem, ale nie dzielą jednej gałęzi[14].
Okres lęgowy w Himalajach trwa od marca do czerwca, w Chinach – od kwietnia do czerwca, w środkowej Mjanmie – w kwietniu, na Sumatrze – od marca do maja, a na wyspach w południowej części zasięgu – od stycznia do sierpnia (największe nasilenie w kwietniu). Na Borneo zniesienia stwierdzano w czerwcu i lutym. Przeważnie dziwogony popielate wyprowadzają jeden lęg w sezonie. Są dosyć terytorialne. Wykazują agresję w stosunku do potencjalnych drapieżników, takich jak wrony wielkodziobe (Corvus macrorhynchos), jeśli te zbliżą się do gniazda na mniej niż 60–70 m[5].
Obydwa ptaki z pary uczestniczą w budowie gniazda. Samiec przynosi materiały, samica zaś odpowiada za większość budowy; na początku samiec może niekiedy jej w tym pomóc. Gniazdo jest gotowe po 5–10 dniach (dla porównania, u dziwogonów ogółem budowa może trwać do 20 dni). Ma formę wątłej konstrukcji o kształcie płytkiej czarki. Budulec stanowią części roślin, jak korzonki, łodygi traw, liście, korzenie powietrzne figowców (Ficus) czy części kwiatów podczas rozwoju nasion. Są ciasno splecione i połączone jeszcze pajęczyną, w całość mogą być wplecione liście albo porosty. Nierzadko zawartość gniazda widać od spodu. U dziwogonów długosternych odnotowano średnicę zewnętrzną gniazda 10–12 cm, wysokość zewnętrzną 4–5 cm oraz 7,6 cm średnicy i 3 cm wysokości wewnętrznej (u D. l. nigrescens odpowiednio 9 cm i 3 cm). Zwykle gniazda umieszczane są wysoko (często między 15 a 20 m nad podłożem), okazjonalnie niżej (do 3 m nad podłożem). Są przymocowane lub zawieszone w rozwidleniu na końcu cienkiej gałęzi, często nad brzegiem rzeki. Na Półwyspie Malajskim znajdowano gniazda dziwogonów popielatych na zewnętrznych gałęziach drzew na namorzynach, w tym Sonneratia (krwawnicowate), na kauczukowcach i drzewach ogrodowych (albicja, Albizzia[14]); w Indiach i Mjanmie – na drzewach w lasach mieszanych, u nasady liścia palmowego lub na łodydze bambusa, oparte o węzeł. Gniazdo może znajdować się w odsłoniętym miejscu, na przykład na pozbawionym liści drzewie[5].
W zniesieniu znajduje się od 2 do 4 jaj. Zarówno barwa tła, jak i wzory na skorupie są opisywane różnie, także w zależności od podgatunku. Podgatunek nominatywny – intensywnie ciemnołososiowa lub o barwie terakoty z ciemnymi czerwonobrązowymi plamami i szarawymi lawendowymi wzorami pod nimi; dziwogony borneańskie i D. l. leucogenis – od jasnoróżowej po jasnopomarańczową z ciemnymi szkarłatnymi plamami i szarolawendowymi wzorami pod spodem; dziwogony długosterne – od białej (rzadko) przez jasną kremowożółtą po intensywnie łososiową, różaną lub w kolorze terakoty; D. l. hopwoodi – pokryta ciemnymi czerwonobrązowymi lub fioletowymi plamami zakrywającymi częściowo lawendowe, liliowe lub różowoszare. Wymiary w zależności od podgatunku (liczba jaj nie została podana dla trzech pierwszych): D. l. longicaudatus – średnio 23,6 × 18,2 mm, D. l. hopwoodi – 24,6 × 18,5 mm, D. l. leucogenis – 25,5 × 20 mm[5], D. l. stigmatops – 22,5–26 × 17,5–18,5 mm (n = 4)[16]. Wysiadywanie trwa około 13 dni, uczestniczą w nim oba ptaki z pary. Również oba opiekują się pisklętami. Brak informacji o czasie potrzebnym do opierzenia się młodych[5].
Pasożytem lęgowym dziwogonów popielatych może być kukułka krótkoskrzydła (Cuculus micropterus)[5].
IUCN uznaje dziwogona popielatego za gatunek najmniejszej troski od 1988 (stan w 2021). BirdLife International uznaje trend liczebności populacji za nieokreślony[17].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.