Remove ads
Bohdan Zenobi Chmielnicki (ruski: Зѣновій Богдан Хмелніцкій[2], ukr. Богдан Зиновій Хмельницький, Bohdan Zynovij Chmelnyckyj; ur. 27 grudnia 1595 najprawdopodobniej w Czehryniu, zm. 6 sierpnia 1657 tamże[a]) – hetman zaporoski, przywódca powstania kozackiego przeciwko Rzeczypospolitej w latach 1648–1657, bohater narodowy Ukrainy.
 Portret Bohdana Chmielnickiego miedzioryt Wilhelma Hondiusa (1651) | |
| hetman kozacki | |
| Data i miejsce urodzenia |
27 grudnia 1595[1] |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
6 sierpnia 1657 |
| Przebieg służby | |
| Lata służby |
1620–1657 |
| Siły zbrojne | |
| Główne wojny i bitwy |
wojna polsko-turecka, |
 | |
.jpg)
Remove ads
Młodość
Urodził się prawdopodobnie i zmarł w Czehryniu[b][3], jako syn Michała, podstarościego czehryńskiego. Łatwiejsza do ustalenia od miejsca jest data roczna urodzenia: w roku 1649 przybył na Ukrainę naddnieprzańską poseł wenecki Nicolo Sagredo. W swym raporcie dla signorii podał, że Chmielnicki miał 54 lata[4]. Wszyscy Chmielnickiemu współcześni, którzy zetknęli się z nim, a pozostawili zapiski, zgodnie potwierdzają, że miał około pięćdziesięciu lat.
Kwestia szlachectwa Bohdana jest dyskusyjna[c] – chociaż pieczętował się herbem Abdank[d][e] – bądź też jego dziad był banitą pozbawionym szlachectwa[f]. Z jednej strony dowodem „niskiego pochodzenia” Bohdana Chmielnickiego mogłaby być Konstytucja Sejmu Ekstraordynaryjnego z 1659, gdzie w punkcie 11. zawarta została uchwała mówiąca:
- „...Jerzego Chmielnickiego, potomka Bohdana Chmielnickiego hetmana zaporoskiego, w protekcyją naszą bierzemy, a chcąc go przychęcić do dzieł rycerskich tudzież naszey y Rzpltey usługi, kleynot szlachectwa polskiego onemu konferuiemy”[g][5].
Z drugiej strony trudno przypuścić powierzenie Michałowi Chmielnickiemu (ojcu Bohdana) urzędu podstarościego czehryńskiego (był to urząd szlachecki) przez Jana Daniłowicza (wówczas starostę korsuńskiego), gdyby nie był on szlachcicem (a z pewnością nie mógł być banitą, gdyż jako podstarości sprawował władzę sądowniczą i był przewodniczącym sądu grodzkiego)[h]. Obaj Chmielniccy służyli u boku Stanisława Żółkiewskiego.
Chmielnicki uczył się w kolegium jezuitów we Lwowie, założonym przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego w 1608 roku, gdzie ukończył klasy gramatyki, poetyki i retoryki[3]. Naukom tym zawdzięczał swoją znajomość w mowie i w piśmie polskiego i łaciny. Stopień tej znajomości także pozostaje w literaturze przedmiotu dyskusyjny. Mimo pobytu w kolegium jezuickim zachował prawosławie. Według pewnych niesprawdzonych przekazów kształcił się również w Krakowie, ale nie ma na ten temat żadnych bliższych danych.
Następny znany i potwierdzony fakt z życia Chmielnickiego to jego udział w bitwie pod Cecorą (1620); zginął w niej jego ojciec, a on sam (wraz ze Stanisławem Koniecpolskim) dostał się do niewoli tureckiej[6], w której to prawdopodobnie nauczył się krymskotatarskiego i podobno tureckiego[7]. Z niewoli w Stambule po dwóch latach prawdopodobnie uciekł (choć są i inne hipotezy – wykupiła go matka, król Zygmunt III Waza za zasługi ojca, przyjaciele rodziny)[i]. Po powrocie na Ukrainę naddnieprzańską osiadł w Subotowie nad Taśminą (niemal naprzeciw Czehrynia), gdzie parę lat wcześniej ojciec postawił chutor.
Około roku 1625 ożenił się z Anną, siostrą Jakyma Somki, bogatego Kozaka perejasławskiego, który dorobił się na handlu. Miał z nią liczne potomstwo, o czym mówi zapis w bezimiennym diariuszu[8]: „Z obozu pod Białopolem d. 14 October r. 1651. Zjechała się była wszystka rodzina Chmielnickiego, żona z dziatkami, cztery córki już dorastające i synów dwóch młodszych, a trzeci ten Tymoszek starszy”. Synami B. Chmielnickiego byli m.in.: Tymofiej (1632–1653) i Jerzy (1641–1685).
W 1637 został pisarzem wojska zaporoskiego (jako taki podpisywał 24 grudnia kapitulację powstania kozackiego Pawluka po klęsce pod Kumejkami i posłował do Warszawy jako członek delegacji kozackiej mającej prosić sejm o łaskawe potraktowanie upokorzonych Kozaków), a po ugodzie w Masłowym Stawie został setnikiem kurenia czehryńskiego. Zetknął się tam z mianowanym po śmierci hetmana Stanisława Koniecpolskiego podstarościm Danielem Czaplińskim, który w jakiś czas później dokonał zajazdu i zagrabił chutor Chmielnickiego Subotów – nadany ongiś Michałowi Chmielnickiemu przez Jana Daniłowicza. Stanisław, a później Aleksander Koniecpolscy mieli nadane przez króla po Daniłowiczu starostwo czehryńskie. Podobno zarówno Michał Chmielnicki, jak i jego syn Bohdan, zaniedbali formalności dotyczące prawnego statusu swej posiadłości, w poczuciu bezpieczeństwa, jakie pierwszemu dawało stanowisko, a drugiemu protekcja Koniecpolskiego[potrzebny przypis]. Po śmierci hetmana nowy podstarości wykorzystał to do zaboru stworzonej przez Chmielnickich posiadłości.
Czapliński podobno uwiódł także drugą, młodą żonę Chmielnickiego i próbował zabić syna[potrzebny przypis], a na niego samego zorganizował zamach[j]. Chmielnicki szukał bezskutecznie sprawiedliwości w polskich trybunałach, a nawet u króla. Podczas pobytu w Warszawie Chmielnicki uzyskał przywilej monarszy (wystawiony 22 lipca 1646), nadający mu oficjalnie majątek Subotów. Przywilej nie został wyegzekwowany wskutek intryg Czaplińskiego, który spreparował dokumenty, świadczące o tym, że majątek ten był wcześniej prywatną własnością hetmana Koniecpolskiego (a więc król nie miał prawa nią dysponować).
Prawie na pewno nie był nigdy we Francji, co sugerowali niektórzy historycy rosyjscy i ukraińscy w XIX i XX wieku[9], przypisujący mu nawet udział w oblężeniu Dunkierki w 1645 roku[10]. W tym czasie był zresztą Chmielnicki głęboko zaangażowany w plany wojenne króla Władysława IV, który wespół z hetmanem wielkim koronnym Stanisławem Koniecpolskim i kanclerzem wielkim koronnym Jerzym Ossolińskim opracowywał plan wojny z Chanatem Krymskim (i jego wcielenie do Rzeczypospolitej), przy założeniu wojny z Imperium Osmańskim (zwierzchnikiem Chanatu) i zaangażowanie w tę wojnę Kozaków zaporoskich. Do projektu dopuszczeni zostali – ze strony kozackiej – atamani Barabasz i Nestorenko oraz setnik Chmielnicki.
Plany utrzymywane były w ścisłej tajemnicy i wyszły na jaw dopiero po wybuchu powstania na Ukrainie. Na sejmach konwokacyjnym i elekcyjnym roku 1648 domagano się ujawnienia działań króla i kanclerza, podejrzewając, że to oni doprowadzili do powstania[k][11].
Hetman
Plan wojny z Turcją po śmierci Koniecpolskiego w 1646 upadł na sejmie wobec oporu szlachty (wspieranej przez wrogich królowi magnatów) przejawiającej nastroje pacyfistyczne i obawiającej się wzmocnienia władzy królewskiej[12]. Wobec bezskutecznego szukania sprawiedliwości na drodze prawnej, czy nakazu królewskiego w sporze z Czaplińskim (osłanianym przed królem i sądami przez swego możnego protektora – Aleksandra Koniecpolskiego), wykradł osobiście przechowywane przez Barabasza kopie listów królewskich z zapowiedzią zorganizowania wyprawy na Turcję (i deklarujących w związku z tym zwielokrotnienie rejestru kozackiego) i zbiegł w grudniu 1647 roku na Sicz. Wbrew pozorom ucieczka niewiele miała wspólnego z doznaniem osobistych krzywd. Chmielnicki został oskarżony o próbę zorganizowania kozackiej chadzki morskiej, a to w myśl obowiązujących praw oznaczało zdradę króla i Rzeczypospolitej[13].
Tam – szermując hasłami wyzwolenia spod władzy magnatów sprzeciwiających się woli królewskiej – przejął władzę i stanął na czele powstania jako hetman kozacki (w korespondencji z organami państwowymi tytułował się jednak tylko jako starszy wojska zaporoskiego). By wzmocnić swe siły, wszedł w sojusz z chanem, który wspomagał go (z przerwami) aż do ugody perejasławskiej (1654) i najazdu Rosji na Rzeczpospolitą, gdy nastąpiło odwrócenie sojuszy (chan stał się sojusznikiem Rzeczypospolitej)[14].
Po śmierci w roku 1648 Władysława IV Wazy poparł kandydaturę zabiegającego o ugodę z Kozakami brata zmarłego króla, Jana Kazimierza, w staraniach o elekcję na tron Rzeczypospolitej. Po szeregu ciosów zadanych wojskom polskim, a szczególnie po bitwie pod Piławcami w 1649 roku podjął ideę utworzenia państwa kozackiego[15] i zbudował jego struktury – Hetmanat, ze stolicą w Czehryniu. Przekonany o słabości Rzeczypospolitej i o własnej potędze zawierał liczne i często sprzeczne ze sobą sojusze (z Republiką Wenecką, Carstwem Rosyjskim, Chanatem Krymskim i Imperium Osmańskim). Opierał się na strukturach wojska zaporoskiego w sile ok. 80 tys. ludzi, na czele którego stał on sam i jego najbliższe otoczenie, kolejną pozycję zajmowała starszyzna kozacka, natomiast reżim karny spoczywał na pułkach kozackich pobierających od chłopów i mieszczan podatki oraz ściągających kontrybucje. Chmielnicki prowadził chwiejną i nie rokującą nadziei na trwałe efekty politykę, zarówno w stosunku do Rzeczypospolitej, jak i Rosji, Krymu czy Turcji, z którego to powodu jego dalekosiężne zamierzenia nigdy się nie ziściły, przyczyniły się do tego także późniejsze kroki podejmowane przez jego następców. Należy jednak przyznać, że był jednym z pierwszych kozackich wodzów, w których głowach rodziła się myśl o niepodległości[16].
Powstanie
Powstanie, które wybuchło wiosną 1648, nie przyniosło – mimo początkowych sukcesów – Ukrainie niezależności ani odrębnego statusu w ramach Rzeczypospolitej. Chmielnicki odniósł sukcesy, pokonując wojska koronne nad Żółtymi Wodami, pod Korsuniem i Piławcami, ale już w 1649 zostały odparte ataki jego wojsk (w sojuszu z chanatem krymskim) na Zbaraż, aż wreszcie – po nierozstrzygniętej bitwie pod Zborowem – doszło do ugody sankcjonującej utworzenie Hetmanatu (autonomicznej kozackiej struktury terytorialnej w ramach Rzeczypospolitej), a której postanowień ostatecznie ani Rzeczpospolita, ani Chmielnicki nie dotrzymali. W 1651 przegrał bitwę pod Beresteczkiem i w Białej Cerkwi podpisał nową ugodę, ograniczającą prawa Kozaczyzny, której warunki ponownie nie zostały dotrzymane.
Po kolejnym wznowieniu działań wojennych, bitwie i rzezi elitarnych żołnierzy polskich pod Batohem w 1652[l][17] szansa na porozumienie z Rzecząpospolitą przepadła, Chmielnicki szukał więc potężnego sojusznika i w 1654 r. zawarł z carem Rosji ugodę perejasławską, oddając Ukrainę w poddaństwo cara. Stał na czele Rady Perejasławskiej. Car powołując się na swą władzę absolutną (samodzierżawie), odmówił zaprzysiężenia ugody wobec Kozaczyzny[m], natomiast bezzwłocznie wprowadził rosyjski garnizon wojskowy do Kijowa, budując w mieście cytadelę. Dokonał też spisów podatkowych ludności Hetmanatu. Ugoda doprowadziła w konsekwencji do zajęcia znacznej części Naddnieprza (całe lewobrzeże z Kijowem) przez wojska rosyjskie i wieloletniej, wyniszczającej wojny z Rzecząpospolitą[18]. W tym czasie od Chmielnickiego odeszli Tatarzy krymscy, dla których Rosja była znacznie poważniejszym przeciwnikiem niż Rzeczpospolita. W 1655 pobity przez wojska polskie Piotra Potockiego i Tatarów chana Mehmeda IV Gireja w bitwie pod Jezierną, zmuszony został do uznania zwierzchności Rzeczypospolitej nad Ukrainą Prawobrzeżną, co jak wykazała przyszłość, było kolejnym wymuszonym ustępstwem taktycznym.
Po próbach ograniczenia swobód kozackich przez Moskwę zaczął poszukiwać zagranicznych sprzymierzeńców, chcących poprzeć plany utworzenia autonomii na Ukrainie. Nawiązał w tym celu kontakty ze Sztokholmem, Berlinem i z dworem księcia Rakoczego w Siedmiogrodzie. Po podpisaniu między Rzecząpospolitą a Carstwem Rosyjskim układu w Niemieży (3 listopada 1656), przewidującego między innymi wybór cara rosyjskiego na tron polski, utwierdził się w przekonaniu, iż porozumienie to stanowi istotne zagrożenie dla pozycji Hetmanatu. Była to jedna z głównych przyczyn tego, że wraz z Karolem X Gustawem, Fryderykiem Wilhelmem, Bogusławem Radziwiłłem oraz księciem Jerzym Rakoczym podpisał dnia 6 grudnia 1656 traktat w Radnot, przewidujący rozbiór Rzeczypospolitej. Porozumienie nie zostało zrealizowane, a sam Chmielnicki nigdy nie zdecydował się na całkowite zerwanie związków z Rosją. Pod koniec życia próbował odnowić kontakty z Rzecząpospolitą, a jego współpracownicy i wyznaczeni następcy (Iwan Wyhowski) podjęli politykę, która doprowadziła do zawarcia w roku 1658 unii hadziackiej.
Rzeczpospolita, która na skutek powstania Chmielnickiego utraciła znaczną część swego potencjału obronnego[n], w kolejnych wojnach ze Szwecją, Rosją, Siedmiogrodem i Turcją wyczerpała się na tyle, że przed jej rosnącymi w siłę sąsiadami otworzyła się możliwość skutecznego wykorzystania tej słabości.
Śmierć
Bohdan Chmielnicki zmarł 6 sierpnia 1657, podczas potopu szwedzkiego, z powodu wylewu krwi do mózgu na wieść o fiasku wyprawy Rakoczego przeciwko Polsce[19].
Remove ads
.jpg)
Czasy, w których żył i działał Bohdan Zenobi Chmielnicki, charakteryzowały się na Ukrainie znaczną ilością najazdów tatarskich, wojen z Turcją i Rosją. Ziemie te, znajdujące się w dużej mierze[o] w rękach „królewiąt” zarówno rodzimego, jak i polskiego pochodzenia, zamieszkiwał od stuleci lud, który przyzwyczajony do szerokich wolności, a jednocześnie buntujący się ze względu na wzrastający ucisk pańszczyźniany gotowy był do chwycenia za broń. Szlachta i magnaci (nawet ci, którzy nie stanowili elementu napływowego) oraz Żydzi byli uważani za wyzyskiwaczy, tym więcej, że tuż pod bokiem istniała wolna i niezależna od nikogo Sicz Zaporoska, a w miastach i zamkach rezydowali Kozacy – posiadający cechy odrębnego stanu Rzeczypospolitej, w rozumieniu ludności wiejskiej mieszczący się gdzieś między szlachtą a chłopami[20].
Chłopi ukraińscy widzieli te dysproporcje i wiedząc, że nie mają szans na dostanie się do stanu szlacheckiego, liczyli na pomoc swojego sprzymierzeńca – Kozaczyzny. Dlatego, gdy Chmielnicki przystąpił do działań zbrojnych, pod jego sztandary napłynęły rzesze „czerni”, czyli miejscowego chłopstwa. Hetman zaporoski rósł w siłę zarówno dzięki wojskom kozackim, jak i dzięki zasileniu przez chłopstwo. Przypuszczać należy, że nie do końca rozumiał wagę problemu sam hetman, który nie doceniał siły ludowego powstania, a – być może – także się go obawiał. Ostatecznie utworzenie niezależnego bytu na ziemiach ukrainnych pozostało niezrealizowane. Długoletnia wojna Rzeczypospolitej z Carstwem Moskiewskim, do której doszło w konsekwencji ugody perejasławskiej, doprowadziła ostatecznie do wyczerpania stron i podziału zrujnowanego Naddnieprza między Rzeczpospolitą a Rosję. Utrata lewobrzeżnej Ukrainy była dla Rzeczypospolitej porażką; dla Kozaczyzny zaporoskiej był to początek końca[21], do którego ostatecznie doszło w 1775, gdy Katarzyna II zburzyła Sicz, zlikwidowała kozackie wojsko zaporoskie i zakazała używania jego nazwy.
Remove ads
Jego postać przedstawiono na ukraińskich banknotach o nominale 5 hrywien pierwszej (1996), drugiej (1997) i trzeciej (2004) serii, a także monecie o nominale 5 hrywien (2019).
- Niektórzy badacze (w tym Sadok Barącz) twierdzą, że miejscem urodzenia Bohdana była Żółkiew.
- On sam – i tylko raz, w liście do króla Jana Kazimierza spod Zborowa – wspomina, że urodził się „urodzonym Chmielnickim”. Ludwik Kubala, Wojna moskiewska R. 1654–1655, Warszawa 1910, s. 338, na podstawie Księgi pamiętniczej Jakuba Michałowskiego, wojskiego lubelskiego a późniéj kasztelana bieckiego wyd. Antoni Zygmunt Helcel, Kraków 1864, Dok nr 143, s. 431n.
- Jeden z najstarszych polskich herbów – w żadnym herbarzu nie figuruje przy nim nazwisko Chmielnicki. Kubala, op. cit. s. 339 przypuszcza, że był to herb Syrokomla lub Masalski, oba podobnie do herbu Abdank. Kasper Niesiecki wymienia nazwisko Chmielnicki przy herbie Masalski, Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S. J. Tom 6, L–N, Lipsk 1841, s. 330. Podobnie przypisuje rodzinie Chmielnickich herb Masalski Wojciech Wijuk Kojałowicz, siedzibą rodu był powiat bracławski, Herbarz rycerstwa W. X. Litewskiego Kraków 1897, s. 171n.
- Nie mamy też żadnej wątpliwości co do tego, że matka Bohdana Chmielnickiego wywodziła się z warstwy kozackiej. J. Kaczmarczyk, s. 10. Dla odziedziczenia herbu pochodzenie matki było bez znaczenia, gdyż wedle ustawy z 1505 r. In quo genere nobilitatis, eos quoque nobiles appellandos censemus, qui licet matre populari, patre tamen nobili sunt procreati (Za szlachtę także ci poczytani być mają, którzy tylko z ojca szlachcica, a z matki stanu prostego się rodzą. Volumina Legum t. 1, s. 138, f. 303). Kozacy uważali siebie za równych szlachcie, „Z tym najprzedniejszym w Rzpltey stanem porównani” – przywileje elity kozackiej (rejestrowych) w pierwszej ćwierci XVII wieku, w: Vade Nobiscum VI s. 143–149.
- Wiadomość jakoby ojciec Bohdana Chmielnickiego był polskim szlachcicem skazanym na banicję i ogłoszonym infamisem przekazał m.in. Samuel Grądzki (J. Kaczmarczyk, s. 12n). Byłoby to wyjaśnieniem, dlaczego Chmielnicki w 1638 został setnikiem – zamiast pułkownikiem – Kozaków, bowiem Ordynacja Wojska Zaporoskiego (Volumina Legum t. 3 s. 440) stopień pułkownika zastrzegała dla szlachty, setnicy zaś mieli być z Kozaków samych, dobrze nam y Rzpltey zasłużonych ludzi rycerskich obierani.
- Wśród hipotez nt. pochodzenia Chmielnickiego wyróżnia się hipoteza Tomasza Padurry, który – opierając się na XVII-wiecznym rękopisie pochodzącym z archiwum książąt Szeremietiewów, przechowywanego w Moskwie (dokładnie z notatki znajdującej się „przy liście Fiedora Wasilewicza Buturlina, wojewody i namiestnika Muromskiego, pisanym z Czechrynia d. 15 s. st. czerwca 1657 do Wasyla Borysowicza Szeremietiewa, wojewody i hetmana wojsk cara Aleksieja Michajłowicza”) – twierdził, że Bohdan Chmielnicki był synem żydowskiego rzeźnika z Chmielnika na Podolu o imieniu Berko. Berko był wyznawcą judaizmu, ale postanowił zmienić wyznanie na katolicyzm – chrztu dokonał kapelan zamkowy, nadając chrześcijańskie imię Michał i tworząc nazwisko od nazwy miejscowości. Pyśma Tymka Padurry Lwów 1874, wydał Karol Wild, s. 283. Wersję tę powtarzał za Padurrą Franciszek Rawita-Gawroński, który nie dotarł do oryginału wskazywanego przez Padurrę, przy czym sugerował, że notatki te zostały świadomie usunięte, aby zakamuflować prawdziwe pochodzenie Chmielnickiego. Por. Franciszek Rawita-Gawroński, Bohdan Chmielnicki do elekcyi Jana Kazimierza, Lwów 1906, s. 40–42: Eugeniusz Koko, Franciszek Rawita-Gawroński (1846–1930) wobec Ukrainy i jej przeszłości, Gdańsk 2006, s. 170, 171.
- Kubala, op. cit. s. 19n, zauważa, iż nikt Chmielnickiemu udawania szlachcica nie zarzucał, być może było to szlachectwo uzyskane w wojsku za zasługi, a nie potwierdzone przez sejm.
- Sam Chmielnicki w jednym z listów określił to tak: „Pan Bóg mnie z tej niewoli wyzwolić raczył”.
- Opis zamachu w relacji samego Chmielnickiego: Jechałem w kupie z pułkownikiem swojem. Zajechawszy mnie z tyłu, między wsią, w polu jeden żołnierz p. Daszewski, ciął mnie umyślnie szablą po szyjej, a że była u mnie misiurka, rozciął mi oną misiurkę na dłoń wszerz (...) Wymowę uczynił: „Jam – powiada – rozumiał, że to Tatarzyn”. A obok w wojsku z panami jechałem. Jeśliż to nie czyja umyślna sprawa? Cytat za: W. Biernacki „Żółte Wody, Korsuń 1648”, Bellona, Warszawa 2004.
- „Barabaszeńko, Eliaszeńko i Chmiel byli u króla jmci ś.p., którym przywilej dał król jmć tak na aukcyą wojska, jako i na wolność iść na morze, na co była rada w nocy i siedem senatorów było na tej radzie”, w: Diaryusz Seymu Elekcyjnego, 6 listopada 1648 (Księga pamiętnicza Jakuba Michałowskiego s. 299).
- Wśród zamordowanych byli hetman Marcin Kalinowski i Marek Sobieski, starszy brat przyszłego króla.
- W słowach „Tylko król polski poddanym przysięga”.
- Obrona potoczna, czyli jedyne regularne wojska Rzeczypospolitej, operowały na Kresach, gdzie poniosły ogromne straty.
- Jak np. „księstwo łubniańskie” Jeremiego Wiśniowieckiego.
Remove ads
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads