Loading AI tools
istota nadprzyrodzona Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Bóg lub bóstwo – istota nadprzyrodzona, której istnienie (w jednej postaci bądź wielu) uznaje większość religii. Bóg jest przedmiotem zainteresowania teologii i filozofii, gdzie jest uważany za zagadnienie metafizyczno-egzystencjalne. Ze względu na duże zróżnicowanie rozumienia tego pojęcia, trudno jest o jego jednoznaczną definicję (co dodatkowo utrudniają założenia teologiczne związane z tym zagadnieniem, pochodzące z poszczególnych religii). Jako najbardziej różniące się od siebie, należy wyodrębnić definicje używane przez religie politeistyczne, henoteistyczne i monoteistyczne, deizm, panenteizm i panteizm[1].
Najbardziej powszechnie pod pojęciem bóg rozumie się określenie istot będących przedmiotem kultu religijnego. Czasem bogami określa się tylko niektóre (najważniejsze) z tych istot, dla innych rezerwując inne określenia (np. półbóg, heros, demon, duch, święty, anioł). W niektórych religiach istotom nadprzyrodzonym przypisywane są cechy płci żeńskiej, istotę taką określa się słowem bogini.
Słowo bóg pisane małą literą oznacza bogów, których może być wielu (synonimy: bóstwo, bożek, bożyszcze), natomiast w religiach monoteistycznych słowo to jest traktowane jako nazwa własna (imię) i jest pisane wielką literą[2].
Słowo „bóg” jest związane z irańskim terminem baga i słowiańskim bog powiązanym z dobrem, bogactwem, jak i jego nadprzyrodzonym dawcą[3]. Badania językoznawców stwierdziły istnienie w języku polskim szeregu zapożyczeń scytyjsko-irańskich z dziedziny terminologii wierzeń religijnych, jak właśnie słowo „bóg” – dawca bogactwa, szczęśliwego losu[potrzebny przypis]. Natomiast nazwa jednego z czołowych bóstw słowiańskich, Swaroga, wydaje się właśnie irańskim zapożyczeniem, swar bowiem w sanskrycie oznacza blask, niebo, światłość niebieską i słońce, choć trudno nie dostrzec w nazwie tego bóstwa rodzimego rdzenia war, oznaczającego gorąco, żar[4].
Arystoteles, badając świat przyrody, doszedł do wniosku, że musi istnieć pierwsza przyczyna (nieruchomy poruszyciel), która posiada cechy boskie: niezmienność, niezłożoność, niematerialność, duchowość, rozumność, celowość, jedyność, konieczność, doskonałość. W ten sposób doszedł do monoteizmu: skoro istnieje świat, to istnieje też Bóg[5]. Do zbliżonych wniosków doszedł też Platon. Z poznania świata wywiódł on pojęcie Demiurga, czyli rozumnego i dobrego stwórcy[6]. Pomimo podobieństw, cechy bytu najwyższego Arystotelesa fundamentalnie odróżniają go od wizji występujących w judaizmie, chrześcijaństwie i islamie[7].
Nowożytna nauka przyjmuje odgórnie naturalizm metodologiczny, nie zajmując się istnieniem boga (nie potwierdzając go ani mu nie zaprzeczając)[8].
Psychologia, religioznawstwo, antropologia poruszają temat kształtowania się obrazu Boga (bogów) w ujęciu psychologicznym, kulturowym, historycznym. Carl Gustav Jung wprowadza pojęcie jaźni – archetypu całości, jedności psychicznej, nazywając go obrazem Boga[9], natomiast w archetypowym obrazie ojca widział obok siebie pozytywne i negatywne elementy. Do istotnych cech archetypu ojca zaliczał wielorakie aktywności i agresje, natrętność, dobitność, destruktywność, niszczenie i pasjonującą owocność, przekonywalność i skuteczność[10]. Bóg według Zygmunta Freuda jest: wywyższonym ojcem[11] (exalted father), przemienieniem ojca (transfiguration of father), podobizną/postacią ojca (likeness of father), sublimacją ojca (sublimation of father), surogatem (obiektem zastępczym) ojca (surrogate of father), substytutem ojca (substitute of father), kopią/imitacją ojca (copy of father)[12][13]. Religioznawcy i antropolodzy podnoszą kwestię obrazu Boga (bogów) jako personifikacji sił natury lub nadprzyrodzonych (np. James George Frazer[14] oraz Gerardus van der Leeuw[15]).
Istnieniu boga zaprzecza ateizm[16]. Poglądy agnostyczne głoszą niemożliwość dowiedzenia się, czy bóstwa istnieją, czy też nie[17].
Powszechnie akceptowane wyjaśnienie, czym jest bóstwo / bóg, nie istnieje. Rozumienie tego pojęcia znacznie różni się między kulturami[18]. Huw Owen twierdzi, że terminy „bóstwo, bóg i ich odpowiedniki w innych językach” mają oszałamiającą rozpiętość znaczeń i wagi – od „nieskończonego, transcendentalnego bytu, który stworzył wszechświat i nim włada” (Bóg), przez „skończoną istotę lub doświadczenie o wyjątkowej wadze lub które przywołuje wyjątkowe uczucia” (bóg) czy „religijną lub filozoficzną ideę związaną z naturą, siłami wyższymi lub sferą duchową”, aż do „wielu innych zastosowań”[19].
Zazwyczaj bóstwo określane jest jako coś nadnaturalnego lub boskiego, co przejawia się w ideach i wiedzy w formie łączącej doskonałość w kilku lub wszystkich aspektach, walkę ze słabością i problemami w innych aspektach, heroizm w poglądach i działaniach oraz skrępowanie emocjami i pragnieniami[20][21]. W innych przypadkach za bóstwo uznaje się zasadę lub rzeczywistość, jak na przykład ideę „duszy”. Przykładowo hinduskie Upaniszady charakteryzują Atmana (duszę, ja) jako dewa (bóstwo), co prowadzi do twierdzeń, że dewa i wieczna, najwyższa zasada (Brahman) są częścią wszystkich żyjących istot; dusza jest spirytualna i boska; samopoznanie jest równie poznaniu tego, co najwyższe[22][23][24].
Teizm to wiara w istnienie jednego boga-bóstwa lub kilku[25][26]. Politeizm to wiara i czczenie kilku bogów-bóstw, którzy są zazwyczaj zebrani w panteon bogów i bogiń, wraz z towarzyszącymi im rytuałami[47]. W większości religii politeistycznych różni bogowie i boginie reprezentują siły natury lub zasady przodków i mogą być postrzegani jako autonomiczni albo jako aspekty lub emanacje boga-stworzyciela lub transcendentalnej zasady absolutnej (teologie monoteistyczne), która przejawia się immanentnie w przyrodzie[27]. Henoteizm akceptuje istnienie więcej niż jednego boga-bóstwa, ale uważa wszystkich bogów-bóstwa za równoważne reprezentacje lub aspekty tej samej najwyższej, boskiej zasady[28][29][30]. Monolatria to przekonanie, że istnieje wiele bogów-bóstw, ale tylko jeden z nich może być prawomocnie czczony[31][32].
Monoteizm to przekonanie, że istnieje tylko jeden bóg-bóstwo[33][34]. Monoteistyczny bóg-bóstwo, znany jako „Bóg”, jest zwykle opisywany jako wszechmocny, wszechobecny, wszechwiedzący, wszechdobry i wieczny[35]. Jednak nie każdy bóg-bóstwo jest postrzegany w ten sposób – nie musi posiadać tych wszystkich cech, aby można go było kwalifikować jako bóstwo[36][37][38].
Deizm to wiara w istnienie jednego boga-bóstwo, który stworzył wszechświat, ale zazwyczaj w niego nie ingeruje[39][40]. Deizm był szczególnie popularny wśród Zachodniej inteligencji w XVIII i XIX wieku[41][42]. Panteizm to wiara, że sam wszechświat jest Bogiem lub że wszystko składa się na wszechogarniające, immanentne bóstwo[43][44]. Pandeizm to pogląd plasujący się między deizmem i panteizmem. Opiera się na przekonaniu, że stwórca stał się panteistycznym wszechświatem[45]. Panenteizm to wiara, że boskość przenika wszechświat, ale także go przekracza[46]. Agnostycyzm bazuje na przekonaniu, że nie można na pewno wiedzieć, czy istnieje jakiekolwiek bóstwo[47][48]. Ateizm to brak wiary w istnienie jakiegokolwiek bóstwa[49].
Na podstawie inskrypcji i sztuki okresu prehistorycznego, m.in. malowideł naściennych, uczeni wnioskują, że prawdopodobnie wierzono wówczas w istnienie bogów-bóstw. Pozostaje jednak niejasne, czym tak naprawdę te szkice i malunki były oraz dlaczego powstały[50]. Niektóre z nich przedstawiają zwierzęta, myśliwych czy rytuały[51]. Swego czasu archeologowie powszechnie interpretowali praktycznie każde przedstawienie postaci żeńskiej z okresu prehistorycznego jako reprezentację pojedynczej, pierwotnej bogini, która miałaby być przodkinią historycznie poświadczonych bogiń, takich jak Isztar, Astarte, Kybele i Afrodyta. Podejście to zostało jednak ogólnie zdyskredytowane. Współcześni archeologowie uznają, że niemożliwym jest jednoznaczne zidentyfikowanie przedstawień z okresu prehistorycznego jako reprezentacji bogów-bóstw, a tym bardziej bogiń. Niemniej jednak możliwe jest dokonanie indywidualnej oceny starożytnych przedstawień i określenie, na ile prawdopodobne jest, że przedstawiają one bóstwa[52]. Wenus z Willendorfu, figurka przedstawiająca postać kobiecą i datowana na około 25 000 lat p.n.e., przez niektórych została uznana za przykład prehistorycznej kobiety-bóstwa[51]. W wiosce Ajn Ghazal odkryto wiele przedstawień, które mogą być reprezentacjami bogów-bóstw. Z kolei dzieła sztuki z Çatalhöyük prawdopodobnie ujawniają odniesienia do złożonej mitologii.
Zróżnicowane kultury afrykańskie na przestrzeni swojej historii wykształciły teologię i koncepcje bóstw. Na przykład w Nigerii i sąsiednich krajach Afryki Zachodniej w religii Joruba występują dwa znaczące bóstwa (lokalnie nazywane Òrìṣà) – bóg Ogun i bogini Osun[53]. Ogun jest pierwotnym bóstwem męskim, a także arcybóstwem i opiekunem zawodów związanych m.in. z wytwarzaniem i używaniem narzędzi, obróbką metalu, polowaniem, wojną, ochroną oraz ustalaniem równości i sprawiedliwości[54][55]. Osun jest równie potężnym pierwotnym bóstwem kobiecym i wielowymiarową opiekunką płodności, wody, macierzyństwa, zdrowia, relacji społecznych, miłości i pokoju[53]. Tradycje związane z kultem boga Ogun i bogini Osun zostały przywiezione do obu Ameryk na statkach niewolniczych. Afrykanie zachowali je w społecznościach plantacyjnych, a ich święta są nadal przestrzegane[53][54].
Podobna para bóstw powiła się w kulturach południowoafrykańskich, często przybierając formę bóstw Księżyca i Słońca[56]. W jednej z południowoafrykańskich kosmologii składa się z boga-bóstwa (Hieseba lub Xuba), złych duchów (Gaune) i ludzi (Khuene). Hieseba obejmuje Nladiba (mężczyznę, stwórczego boga nieba) i Nladisara (kobiety, dwie żony Nladiba). Żeńskie bóstwo Słońca i męskie bóstwo Księżyca uznawane są za potomstwo Nladiba i dwóch Nladisara. Słońce i Księżyc są postrzegane jako manifestacje najwyższego bóstwa. Otacza się je ich własnym kultem[57]. W innych kulturach afrykańskich Słońcu przypisywany jest pierwastek męski, a Księżycowi żeński i oba uważane są za symbole boga-bóstwa[58]. W Zimbabwe najwyższy bóg-bóstwo (Mwari Shona) przedstawiany jest jako androgyniczny, dający deszcz, patronujący światłu i ciemności[59]. W rejonie Jeziora Wiktorii Lubaale (zamiennie Jok) jest określeniem oznaczającym boga-bóstwo[60].
W starożytnym Egipcie czczono liczne bóstwa. Egipskie zapisy i inskrypcje wymieniają imiona wielu, których natura jest nieznana i czynią niejasne odniesienia do innych nienazwanych bóstw[61]. Egiptolog James P. Allen szacuje, że w egipskich tekstach występuje ponad 1 400 bóstw[62], Christian Leitz z kolei ilość egipskich bóstw określił jako “tysiące na tysiącach”[63]. Bóstwa męskie określano mianem nṯr (bóg), a żeńskie – nṯrt (bogini)[64]. Terminy te mogły się jednak odnosić także do wszelkich istot – duchów i zmarłych, choć nie demonów – które w jakiś sposób znajdowały się poza sferą życia codziennego. Egipcjanie swoim bóstwom zazwyczaj przypisywali odpowiednie kulty, role i mitologie[65].
W Tekstach Piramid i w starożytnych świątyniach Egiptu wyróżnia się 200 bogów-bóstw. Wiele z nich przybierało formy zoomorficzne. Wśród nich byli Min (bóg płodności), Neith (bogini stwórczyni), Anubis, Atum, Bes, Horus, Izyda, Ra, Meretseger, Nut, Ozyrys, Szu, Sia i Thot[66]. Większość egipskich bogów-bóstw reprezentowała zjawiska naturalne, obiekty fizyczne lub społeczne aspekty życia i stanowiła ukryte siły immanentne w obrębie tych zjawisk[67][68]. Przykładowo bóg Szu reprezentował powietrze, bogini Meretseger – części ziemi, a bóg Sia – abstrakcyjne moce percepcji[69]. Z kolei bogowie Ra i Ozyrys kojarzeni byli z osądzaniem zmarłych i opieką nad nimi w czasie życia pozagrobowego[70]. Główni bogowie często pełnili wiele ról i byli zaangażowani w wiele zjawisk[71].
Pierwsze pisemne dowody na istnienie bóstw pochodzą z początku III tysiąclecia p.n.e., prawdopodobnie wywodząc się z wierzeń prehistorycznych[72]. Wysublimowany system bogów-bóstw powstał jednak po uformowaniu państwa egipskiego pod rządami faraonów, których traktowano świętych królów i którym przysługiwało wyłączne prawo do interakcji z bogami-bóstwami, w późniejszej części III tysiąclecia p.n.e.[73][74] W pierwszych wiekach naszej ery Egipcjanie wchodzili w interakcje z sąsiednimi kulturami i niekiedy adaptowali ich bóstwa do swojego kultu[75][76].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.