Avengers (film 2012)

Avengers (oryg. Marvel’s The Avengers) – amerykański fantastycznonaukowy film akcji z 2012 roku na podstawie serii komiksów o grupie superbohaterów o tej samej nazwie wydawnictwa Marvel Comics. Za reżyserię i scenariusz odpowiadał Joss Whedon. W rolach głównych wystąpili: Robert Downey Jr., Chris Evans, Mark Ruffalo, Chris Hemsworth, Scarlett Johansson, Jeremy Renner, Tom Hiddleston, Clark Gregg, Cobie Smulders, Stellan Skarsgård i Samuel L. Jackson.

Ten artykuł dotyczy filmu z 2012 roku. Zobacz też: inne znaczenie tego terminu.

Avengers

Marvel’s The Avengers

Logo filmu
Gatunek	superbohaterski fantastyka naukowa akcja
Rok produkcji	2012
Data premiery	11 kwietnia 2012 11 maja 2012 (Polska)
Kraj produkcji	Stany Zjednoczone
Język	angielski
Czas trwania	143 minuty[1]
Reżyseria	Joss Whedon
Scenariusz	Joss Whedon
Główne role	Robert Downey Jr. Chris Evans Mark Ruffalo Chris Hemsworth Scarlett Johansson Jeremy Renner Tom Hiddleston Clark Gregg Cobie Smulders Stellan Skarsgård Samuel L. Jackson
Muzyka	Alan Silvestri
Zdjęcia	Seamus McGarvey
Scenografia	James Chinlund
Kostiumy	Alexandra Byrne
Montaż	Jeffrey Ford Lisa Lassek
Produkcja	Kevin Feige
Wytwórnia	Marvel Studios
Dystrybucja	Walt Disney Studios Motion Pictures
Budżet	220 000 000 USD
Przychody brutto	1 518 812 988 USD
Strona internetowa

Chronologia

Produkcja

Ciekawa rzecz spotkała nas przy młocie Thora (2011) Avengers (2012) Przedmiot 47 (2012)

Wydarzenia

Konsultant[2] (2011) Avengers (2012) Przedmiot 47[2] (2012)

Seria Avengers

— Avengers (2012) Avengers: Czas Ultrona (2015)

W filmie Nick Fury, dyrektor T.A.R.C.Z.Y., rekrutuje Iron Mana, Kapitana Amerykę, Hulka i Thora, aby stworzyć zespół, który musi powstrzymać Lokiego, brata Thora, przed podbojem Ziemi.

Avengers wchodzi w skład I Fazy Filmowego Uniwersum Marvela. Jest to szósty film należący do tej franczyzy i stanowi część jej pierwszego rozdziału zatytułowanego Saga Nieskończoności. Jego kontynuacja, Avengers: Czas Ultrona, miała premierę w 2015 roku, a kolejne dwie części, Avengers: Wojna bez granic i Avengers: Koniec gry – w 2018 i 2019 roku. Dwa kolejne filmy, Avengers 5 i Avengers: Secret Wars, zostały zapowiedziane na 2026 i 2027 rok.

Światowa premiera filmu miała miejsce 11 kwietnia 2012 roku w Los Angeles. W Polsce zadebiutował on 11 maja tego samego roku. Film zarobił ponad 1,5 miliarda dolarów przy budżecie 220 milionów, stając się najbardziej dochodowym filmem 2012 roku i trzecim najbardziej dochodowym filmem wszech czasów. Avengers otrzymał również pozytywne oceny od krytyków.

Streszczenie fabuły

Loki spotyka się z Innym, władcą pozaziemskiej rasy Chitauri. W zamian za Tesseract, Inny obiecuje Lokiemu armię, którą może podbić Ziemię. Nick Fury, dyrektor T.A.R.C.Z.Y., i agentka Maria Hill przybywają do ośrodka badawczego, w którym doktor Erik Selvig prowadził do tej pory badania nad Tesseractem. Agent Phil Coulson informuje ich, że obiekt promieniuje. Tesseract nagle się uaktywnia i otwiera portal przez który przechodzi Loki, który zabiera Tesseract i wykorzystując swoje berło zniewala Selviga oraz kilku agentów, w tym Clinta Bartona, aby pomogli mu się wydostać^[3][4] .

W związku z atakiem Lokiego, Fury reaktywuje „Inicjatywę Avengers”. Natasha Romanoff zostaje wysłana do Kalkuty, aby zwerbować doktora Bruce’a Bannera do odnalezienia Tesseractu na podstawie emitowanych przez niego promieni gamma. Coulson odwiedza Tony’ego Starka i prosi go o zapoznanie się z badaniami Selviga. Natomiast Fury zleca Steve’owi Rogersowi misję odzyskania Tesseractu^[3][4] .

W Stuttgarcie Barton kradnie iryd potrzebny do ustabilizowania Tesseractu. W tym samym czasie Loki przeprowadza akcję dywersyjną, doprowadzając do konfrontacji z Rogersem, Starkiem i Romanoff, która kończy się jego aresztowaniem. Kiedy Loki jest eskortowany do bazy T.A.R.C.Z.Y. pojawia się jego przybrany brat, Thor, próbując go przekonać do porzucenia swojego planu i powrotu do Asgardu. Po konfrontacji z Rogersem i Starkiem, Thor zgadza się na oddanie brata T.A.R.C.Z.Y. i razem z nimi udaje się na lotniskowiec organizacji. Tam Loki zostaje uwięziony, a Stark i Banner próbują zlokalizować Tesseract^[3][4] .

Między Avengers rozpoczyna się spór o to, w jaki sposób postępować z Lokim oraz o to, że T.A.R.C.Z.A. planuje wykorzystać Tesseract do wyprodukowania nowych broni. Wtedy Barton, wraz z pozostałymi zniewolonymi agentami, atakuje lotniskowiec niszcząc jeden z silników. Powoduje to zamieszanie, w którym Banner zamienia się w Hulka. Stark i Rogers próbują ponownie uruchomić wyłączony silnik. Thor próbuje powstrzymać Hulka, a Romanoff walczy z Bartonem, którego ogłusza, przełamując kontrolę Lokiego. Loki ucieka po zabiciu Coulsona i wyrzuca Thora z lotniskowca, a Hulk spada na ziemię po ataku na myśliwiec. Fury wykorzystuje śmierć Coulsona do zmotywowania Avengers do współpracy ze sobą. Stark i Rogers uzmysławiają sobie, że zwykłe pokonanie ich nie będzie dla Lokiego satysfakcjonujące; chce to zrobić publicznie i ugruntować swoją pozycję jako władca Ziemi^[3][4] .

Loki używa Tesseractu razem z urządzeniem zbudowanym przez Selviga na wieży Starka i otwiera portal dla wojsk Chitauri rozpoczynając inwazję planety. Avengers podejmują walkę z Chitauri. W międzyczasie przełożeni Fury’ego ze Światowej Rady Bezpieczeństwa planują wystrzelić pocisk nuklearny w kierunku Manhattanu, aby zatrzymać inwazję. Stark jednak przechwytuje pocisk i przenosi go przez tunel czasoprzestrzenny w kierunku floty Chitauri. Pocisk eksploduje, niszczy statek-matkę Chitauri i unieszkodliwia ich siły na Ziemi. Stark, na skutek utraty mocy w swojej zbroi, spada z powrotem na Ziemię, ale zostaje uratowany przez Hulka przed uderzeniem w ziemię. W tym czasie Romanoff zamyka tunel czasoprzestrzenny. Thor wraca z Lokim i Tesseractem do Asgardu, a Fury wyraża przekonanie, że Avengers ponownie będą razem współpracować, jeśli nadejdzie taka potrzeba^[3][4] .

W scenie w trakcie napisów końcowych Inny informuje swojego mistrza o nieudanym ataku na Ziemię. W scenie po napisach, Avengers w milczeniu jedzą szawarmę w lokalu^[3][4] .

Obsada

Osobny artykuł: Lista obsady w filmach Filmowego Uniwersum Marvela.

Polski dubbing[5]

• Mariusz Bonaszewski jako Tony Stark / Iron Man • Paweł Ciołkosz jako Steve Rogers / Kapitan Ameryka • Grzegorz Damięcki jako Bruce Banner / Hulk • Łukasz Nowicki jako Thor • Wiktoria Gorodeckaja jako Natasha Romanoff / Czarna Wdowa • Marcin Przybylski jako Clint Barton / Hawkeye • Marcin Bosak jako Loki • Marcin Perchuć jako Phil Coulson • Anna Dereszowska jako Maria Hill • Leon Charewicz jako Erik Selvig • Krzysztof Stelmaszyk jako Nick Fury

• Robert Downey Jr. jako Tony Stark / Iron Man, geniusz, biznesmen, filantrop i playboy, który skonstruował dla siebie serię bojowych pancerzy wspomaganych^[6].
• Chris Evans jako Steve Rogers / Kapitan Ameryka, weteran II wojny światowej, który został poddany działaniu serum superżołnierza. Spędził kilkadziesiąt lat w letargu zamrożony w lodowcu i został z niego przebudzony w latach współczesnych^[7].
• Mark Ruffalo jako Bruce Banner / Hulk, naukowiec specjalizujący się w dziedzinach: biochemii, fizyki nuklearnej i promieniowania gamma. W wyniku wypadku został napromieniowany, co zaowocowało niekontrolowanymi transformacjami w Hulka – wielkiego, humanoidalnego stwora o nadludzkiej sile i wytrzymałości. Należy do Avengers^[8]. Lou Ferrigno użyczył głosu Hulkowi^[9].
• Chris Hemsworth jako Thor, następca tronu Asgardu, syn Odyna i Friggi. Jego bronią jest młot Mjolnir, dzięki któremu może wzywać pioruny oraz nimi władać^[10].
• Scarlett Johansson jako Natasha Romanoff / Czarna Wdowa, jest agentką T.A.R.C.Z.Y. i pracuje jako wysoce wyszkolony szpieg^[11].
• Jeremy Renner jako Clint Barton / Hawkeye, agent T.A.R.C.Z.Y., który biegle posługuje się łukiem^[12].
• Tom Hiddleston jako Loki, adoptowany brat Thora, który ma obsesję na punkcie władzy^[10].
• Clark Gregg jako Phil Coulson, agent T.A.R.C.Z.Y.^[13]
• Cobie Smulders jako Maria Hill, agentka T.A.R.C.Z.Y.^[14]
• Stellan Skarsgård jako Erik Selvig, profesor astrofizyki współpracujący z T.A.R.C.Z.Ą.^[15]
• Samuel L. Jackson jako Nick Fury, dyrektor T.A.R.C.Z.Y.^[16]

Swoje role z poprzednich filmów franczyzy powtórzyli: Gwyneth Paltrow jako Virginia „Pepper” Potts, prezes Stark Industries i partnerka Starka^[17]; Maximiliano Hernández jako Jasper Sitwell, agent T.A.R.C.Z.Y.^[18] oraz Paul Bettany jako J.A.R.V.I.S., komputerowa sztuczna inteligencja stworzona przez Starka, która zarządza jego posiadłością i zbrojami^[19].

W filmie ponadto wystąpili: Powers Boothe jako Gideon Malick^[20] i Jenny Agutter jako Hawley^[21], członkowie Światowej Rady Bezpieczeństwa; Jerzy Skolimowski jako Georgi Luchkov^[22] oraz Alexis Denisof jako Inny, sojusznik Thanosa^[23].

W rolach cameo pojawili się: twórca komiksów Marvela, Stan Lee, jako mężczyzna grający w szachy oraz w scenie po napisach Damion Poitier jako Thanos^[24].

Robert Downey Jr.
(Tony Stark / Iron Man)

Chris Evans
(Steve Rogers / Kapitan Ameryka)

Mark Ruffalo
(Bruce Banner / Hulk)

Chris Hemsworth
(Thor)

Scarlett Johansson
(Natasha Romanoff / Czarna Wdowa)

Jeremy Renner
(Clint Barton / Hawkeye)

Tom Hiddleston
(Loki)

Clark Gregg
(Phil Coulson)

Cobie Smulders
(Maria Hill)

Stellan Skarsgård
(Erik Selvig)

Samuel L. Jackson
(Nick Fury)

Produkcja

Rozwój projektu

Joss Whedon, reżyser filmu

Pierwsze pomysły na film o komiksowej drużynie superbohaterów Avengers pojawiły się w 2003 roku^[25]. W kwietniu 2005 roku Avi Arad, ówczesny prezes Marvel Studios ogłosił, że jest on w planach studia^[26]. W czerwcu 2007 Zak Penn został zatrudniony jako scenarzysta filmu^[27]. W maju 2008 roku studio zaplanowało datę amerykańskiej premiery na lipiec 2011 roku^[28]. We wrześniu Marvel Studios rozszerzyło umowę z Paramount Pictures na dystrybucję kolejnych filmów^[29]. Miesiąc później poinformowano, że Jon Favreau będzie producentem wykonawczym^[6]. W marcu 2009 roku ogłoszono, że data premiery została przewidziana na 4 maja 2012 roku^[30]. We wrześniu Favreau zaprzeczył doniesieniom, że ma wyreżyserować film^[31]. W marcu 2010 roku wyjawiono, że Penn zakończył pisanie scenariusza^[32]. W czerwcu poinformowano, że Joss Whedon prowadzi rozmowy ze studiem dotyczące zatrudnienia go jako reżysera filmu i poprawienia scenariusza Penna^[33]. W lipcu oficjalnie potwierdzono jego udział^[34]. W październiku Marvel wyraził zgodę, aby zapłacić Paramount Pictures 115 milionów dolarów za międzynarodową dystrybucję filmów Avengers i Iron Man 3^[35]. Umowa również dawała Paramount Pictures 8% z zysków^[36]. Scenariusz był konsultowany z National Academy of Sciences poprzez ich program Science & Entertainment Exchange^[37].

Whedon przyznał, że w początkowych wersjach scenariusza uwzględniona została postać Wasp w zastępstwie Czarnej Wdowy, na wypadek, gdyby Scarlett Johansson nie mogła zagrać w filmie. Reżyser zaproponował, poza Lokim, drugiego złoczyńcę, którym miał być Ezekiel Stane, syn Obadiaha Stane’a, głównego antagonisty w filmie Iron Man z 2008 roku. Jednak ten pomysł został odrzucony przez studio. Szef studia, Kevin Feige ujawnił, że miał obawy, czy publiczności przypadnie do gustu Kapitan Ameryka, Thor lub Loki, ponieważ prace nad filmem rozpoczęły się na długo przed wydaniem filmów Thor i Kapitan Ameryka: Pierwsze starcie z 2011 roku^[25].

Casting

W październiku 2008 roku poinformowano, że Robert Downey Jr. podpisał kontrakt na udział w kilku produkcjach studia jako Tony Stark / Iron Man. Wyjawiono również, że w filmie pojawi się Don Cheadle jako James Rhodes / War Machine^[6]. W lutym 2009 roku Samuel L. Jackson zawarł umowę ze studiem na dziewięć filmów, w których miałby pojawić się w roli Nicka Fury’ego^[16]. W marcu ujawniono, że Scarlett Johansson zagra Natashę Romanoff / Czarną Wdowę^[11]. W czerwcu poinformowano, że w filmie wystąpią Chris Hemsworth jako Thor i Tom Hiddleston jako Loki^[10]. We wrześniu Edward Norton wyjawił, że chciałby powrócić w roli Bruce’a Bannera / Hulka^[38].

W marcu 2010 roku Chris Evans podpisał kontrakt na udział w kilku filmach jako Steve Rogers / Kapitan Ameryka^[7], a w czerwcu do obsady dołączył Jeremy Renner jako Hawkeye^[12]. W lipcu Norton poinformował, że nie powróci do roli Hulka^[39], a kilka dni później ujawniono, że zastąpi go Mark Ruffalo^[8]. W tym samym miesiącu poinformowano, że Clark Gregg zagra ponownie agenta Phila Coulsona^[13]. W styczniu 2011 roku Cheadle i Gwyneth Paltrow poinformowali, że nie pojawią się w filmie jako kolejno Rhodes i „Pepper” Potts^[40][41], jednak Paltrow ostatecznie zagrała w filmie^[17]. W lutym 2011 roku do obsady dołączyła Cobie Smulders jako Maria Hill^[14], w marcu Stellan Skarsgård jako Erik Selvig^[15], a w kwietniu Paul Bettany jako J.A.R.V.I.S.^[19]

Zdjęcia i postprodukcja

Plan zdjęciowy w Cleveland

Zdjęcia do filmu rozpoczęły się 26 kwietnia 2011 roku w Albuquerque w stanie Nowy Meksyk w Albuquerque Studios^[42] pod roboczym tytułem Group Hug^[43]. Na początku lipca zdjęcia realizowano w Pittsburghu^[44] i Worthington w Pensylwanii^[45]. W sierpniu produkcja przeniosła się do Cleveland w Ohio. Nakręcono tam sceny Nowego Jorku^[46] i Stuttgartu^[47]. Zdjęcia zrealizowano również w Centrum Badawczym NASA w Sandusky, które posłużyło za ośrodek badawczy T.A.R.C.Z.Y.^[48] Zdjęcia zakończyły się 2 września w Nowym Jorku^[49]. Odpowiadał za nie Seamus McGarvey^[50]. Scenografią zajął się James Chinlund, a kostiumy zaprojektowała Alexandra Byrne^[51].

Joss Whedon zadecydował, aby włączyć postać Thanosa w scenę po napisach^[52]. Druga scena po napisach, w której Avengers jedzą szawarmę, została nakręcona 12 kwietnia 2012 roku po światowej premierze w Los Angeles. Chris Evans wymagał przy tym specjalnej charakteryzacji ze względu na zarost^[53]. The Walt Disney Company i Sony Pictures Entertainment porozumiały się w sprawie umieszczenia OsCorp Tower z filmu Niesamowity Spider-Man z 2012 roku, jednak ostatecznie pomysł ten został porzucony^[54].

Montażem zajęli się Jeffrey Ford i Lisa Lassek^[51]. Efekty specjalne przygotowały studia: Industrial Light & Magic, Weta Digital, Scanline VFX, Hydraulx, Fuel VFX, Evil Eye Pictures, Luma Pictures, Cantina Creative, Trixter, Modus FX, Whiskytree, Digital Domain, The Third Floor i Method Design, a odpowiadał za nie Janek Sirrs. Industrial Light & Magic stworzyło krajobraz wieżowców Nowego Jorku. Weta Digital zajęło się sceną pojedynku w lesie. Scanline VFX przygotowało początkowe sceny na zewnątrz lotniskowca, a Evil Eye Pictures zajęło się scenami rozgrywającymi się w jego wnętrzu. Luma Pictures stworzyło sceny na mostku lotniskowca. Fuel VFX przygotowało sceny wewnątrz apartamentu w Stark Tower. Digital Domain odpowiadało za scenę rozgrywającą się pomiędzy Lokim i Innym^[55].

Muzyka

W listopadzie 2011 roku poinformowano, że muzykę do filmu skomponuje Alan Silvestri^[56]. Ścieżka dźwiękowa nagrana została w Abbey Road Studios w Londynie przez London Symphony Orchestra^[57]. Album z muzyką Silvestriego, The Avengers Original Motion Picture Soundtrack, został wydany cyfrowo i na CD 1 maja 2012 roku przez Hollywood Records^[58][59]. Tego samego dnia został wydany album koncepcyjny zatytułowany Avengers Assemble. Znalazł się na nim specjalnie napisany przez Soundgarden utwór „Live to Rise” oraz między innymi: „Even If I Could” (Papa Roach), „A New Way to Bleed” (Evanescence) i „Into the Blue” (Bush)^[59].

The Avengers Original Motion Picture Soundtrack – 2012
Nr	Tytuł utworu	Muzyka	Długość
1.	„Arrival”	A. Silvestri	2:59
2.	„Doors Open From Both Sides”	A. Silvestri	2:48
3.	„Tunnel Chase”	A. Silvestri	2:36
4.	„Stark Goes Green”	A. Silvestri	2:41
5.	„Helicarrier”	A. Silvestri	2:09
6.	„Subjugation”	A. Silvestri	3:00
7.	„Don’t Take My Stuff”	A. Silvestri	4:42
8.	„Red Ledger”	A. Silvestri	5:11
9.	„Assault”	A. Silvestri	4:26
10.	„They Called It”	A. Silvestri	2:41
11.	„Performance Issues”	A. Silvestri	3:35
12.	„Seeing, Not Believing”	A. Silvestri	4:25
13.	„Assemble”	A. Silvestri	4:31
14.	„I Got a Ride”	A. Silvestri	4:00
15.	„A Little Help”	A. Silvestri	3:14
16.	„One Way Trip”	A. Silvestri	5:50
17.	„A Promise”	A. Silvestri	3:34
18.	„The Avengers”	A. Silvestri	2:03
			1:04:25

The Avengers Original Motion Picture Soundtrack (wydanie cyfrowe) – 2012
Nr	Tytuł utworu	Muzyka	Długość
1.	„Arrival”	A. Silvestri	2:59
2.	„Doors Open From Both Sides (Extended)”	A. Silvestri	3:29
3.	„Tunnel Chase (Extended)”	A. Silvestri	4:47
4.	„Interrogation”	A. Silvestri	2:38
5.	„Stark Goes Green (Extended)”	A. Silvestri	4:46
6.	„Helicarrier”	A. Silvestri	2:09
7.	„Subjugation (Extended)”	A. Silvestri	3:40
8.	„Don’t Take My Stuff (Extended)”	A. Silvestri	5:06
9.	„Red Ledger”	A. Silvestri	5:10
10.	„Assault”	A. Silvestri	4:25
11.	„They Called It”	A. Silvestri	2:41
12.	„Performance Issues (Extended)”	A. Silvestri	4:56
13.	„Seeing, Not Believing”	A. Silvestri	4:25
14.	„Assemble (Extended)”	A. Silvestri	5:21
15.	„I Got a Ride”	A. Silvestri	4:00
16.	„A Little Help (Extended)”	A. Silvestri	3:49
17.	„One Way Trip”	A. Silvestri	5:50
18.	„A Promise”	A. Silvestri	3:34
19.	„The Avengers”	A. Silvestri	2:03
			1:15:48

Avengers Assemble (Music from and Inspired by the Motion Picture) – 2012
Nr	Tytuł utworu	Autor	Wykonawca	Długość
1.	„Live to Rise”	C. Cornell	Soundgarden	4:40
2.	„I’m Alive”	B. Smith, E. Bass, D. Bassett	Shinedown	3:39
3.	„Dirt and Roses”	Z. Blair, B. Barnes, T. McIlrath, J. Principe	Rise Against	3:14
4.	„Even If I Could”	Papa Roach, J. Michael	Papa Roach	3:16
5.	„Unbroken”	A. Biersack, J. Pitts, J. Ferguson, B. Daly, S. Beavan	Black Veil Brides	3:27
6.	„Breath”	S. Weiland, D. Grean	Scott Weiland	3:17
7.	„Comeback”	M. Kasprzyk, W. Gagel, X. Barry	Redlight King	3:39
8.	„Into the Blue”	G. Rossdale	Bush	4:15
9.	„A New Way to Bleed (Remix)”	A. Lee, T. Balsamo	Evanescence	4:00
10.	„Count Me Out”	F. Perez, D. Kushner, D. Warren, S. Shriner, J. Castillo	PusherJones	4:37
11.	„Wherever I Go”	J. Todd, K. Nelson, S. Dacanay	Buckcherry	4:13
12.	„From Out of Nowhere”	B. Gould, R. Bottum	Five Finger Death Punch	3:23
13.	„Shake the Ground”	C. Bomb, A. Watts, G. Arnold, A. Dodd	Cherri Bomb	2:40
14.	„Pistols at Dawn”	S. Pizzorno	Kasabian	5:18
				53:38

Promocja

Obsada podczas San Diego Comic-Conu 2010

W lipcu 2010 roku Kevin Feige, Joss Whedon, Robert Downey Jr., Chris Evans, Mark Ruffalo, Chris Hemsworth, Scarlett Johansson, Jeremy Renner, Clark Gregg i Samuel L. Jackson pojawili się na panelu studia podczas San Diego Comic-Conu, gdzie zaprezentowano teaser filmu^[60]. Kolejny materiał promujący film został pokazany na końcu filmu Kapitan Ameryka: Pierwsze starcie w lipcu 2011 roku, jednak jeszcze przed premierą tego filmu wyciekł on do sieci^[61]. W sierpniu, podczas D23 Expo, również pojawiła się obsada i zaprezentowano pierwsze fragmenty filmu^[62]. 11 października udostępniono na iTunes pierwszy pełny zwiastun filmu^[63]. Został on pobrany 10 milionów razy w ciągu 24 godzin^[64]. W tym samym miesiącu, w ramach promocji filmu, Feige oraz Evans, Gregg, Tom Hiddleston i Cobie Smulders pojawili się na New York Comic Conie^[65]. 31 stycznia 2012 roku odbył się 30-minutowy czat na Twitterze z Whedonem, Jacksonem, Hiddlestonem i Greggiem^[66]. 5 lutego został zaprezentowany 30 sekundowy spot na Super Bowl XLVI^[66]. Koszt jego emisji został oszacowany na 4 miliony dolarów^[67]. Drugi zwiastun udostępniono 29 lutego 2012 roku na iTunes. Został on pobrany 13,7 miliona razy w ciągu 24 godzin^[68]. 1 maja kierownictwo Marvel Studios oraz Hiddleston i Gregg, uderzyli w dzwon obwieszczający otwarcie nowojorskiej giełdy na cześć kinowej premiery filmu^[69].

Partnerami promocyjnymi filmu były firmy: Honda, Colantotte, Dr Pepper, Farmers Insurance, Harley-Davidson, Hershey, Land O’Frost, Oracle, Red Baron Pizza, Symantec, Visa i Wyndham Hotels & Resorts. Koszty kampanii marketingowej zostały oszacowane na 100 milionów dolarów^[70].

W styczniu 2016 roku została wydana gra komputerowa Lego Marvel’s Avengers przez Warner Bros. Interactive Entertainment i Traveller’s Tales, w której jedną z misji jest adaptacja historii z filmu. Dostępna jest ona na urządzenia: Xbox One, Xbox 360, PlayStation 4, PlayStation 3, PlayStation Vita, Wii U, Nintendo 3DS i komputery osobiste^[71].

Komiksy powiązane / Przewodniki

Osobny artykuł: Lista komiksów powiązanych z Filmowym Uniwersum Marvela.

Od 5 lutego do 28 marca 2012 roku Marvel Comics wydało ośmio-zeszytowy komiks powiązany The Avengers Prelude: Fury’s Big Week. Za scenariusz odpowiadali Chris Yost i Eric Pearson, a za rysunki Luke Ross i Agustin Padilla^[72][73]. Natomiast od 2 maja do 6 czerwca wydano trzy-zeszytowy The Avengers Prelude: Black Widow Strikes ze scenariuszem Freda Van Lente oraz rysunkami Neila Edwardsa i Renato Arlema^[74][75]. 2 maja wydany został nieoficjalny komiks The Avengers Initiative ze scenariuszem Lente i rysunkami Rona Lima^[76].

Od 24 grudnia 2014 do 7 stycznia 2015 roku wydana została dwu-zeszytowa komiksowa adaptacja filmu Marvel’s The Avengers. Za scenariusz odpowiadał Will Corona Pilgrim, a za rysunki Joe Bennett^[77][78].

24 lutego 2016 roku został wydany cyfrowo Guidebook to the Marvel Cinematic Universe: Marvel’s Avengers, który zawiera fakty dotyczące filmu, porównania do komiksów oraz informacje produkcyjne^[4] . 5 kwietnia 2017 roku ukazało się wydanie zbiorowe zawierające ten przewodnik, zatytułowane Marvel Cinematic Universe Guidebook: The Avengers Initiative^[79].

Wydanie

Chris Hemsworth na Tribeca Film Festival 2012

Światowa premiera Avengers odbyła się 11 kwietnia 2012 roku w El Capitan Theatre w Los Angeles. W wydarzeniu uczestniczyła obsada i ekipa produkcyjna filmu, oraz zaproszeni specjalni goście. Premierze tej towarzyszył czerwony dywan oraz szereg konferencji prasowych^[80]. 28 kwietnia wyświetlono go na zamknięcie Tribeca Film Festival^[81].

Film zadebiutował dla szerszej publiczności 25 kwietnia w 9 krajach, między innymi we Francji, Australii, Nowej Zelandii, na Tajwanie, Filipinach i we Włoszech^[82]. W Wielkiej Brytanii i Irlandii film miał premierę dzień później, pod zmienionym tytułem Avengers Assemble^[1]. W Rosji miał premierę 3 maja^[83]. W kinach w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie zadebiutował 4 maja^[30]. 5 maja premiera odbyła się w Chinach, 10 maja w Izraelu, 11 maja w Polsce i 17 sierpnia w Japonii^[83].

Początkowo za dystrybucję miało być odpowiedzialne Paramount Pictures, tak jak w przypadku poprzednich filmów produkcji Marvel Studios, jednak po przejęciu studia przez The Walt Disney Company, dystrybucją zajęło się Walt Disney Studios Motion Pictures^[36].

Film został wydany cyfrowo i na nośnikach DVD i Blu-ray w Stanach Zjednoczonych 25 sierpnia 2012 roku przez Walt Disney Studios Home Entertainment^[84]. W Polsce został on wydany 7 września tego samego roku przez CD Projekt^[85].

2 kwietnia 2013 roku został wydany również w 10-dyskowej wersji kolekcjonerskiej Marvel Cinematic Universe: Phase One Collection, która zawiera 6 filmów Fazy Pierwszej^[86], a 15 listopada tego samego roku w specjalnej wersji zawierającej 23 filmy franczyzy tworzące The Infinity Saga^[87].

Wersja Blu-Ray zawiera dodatkowo film krótkometrażowy Przedmiot 47 z serii Marvel One-Shots w reżyserii Louisa D’Esposito i ze scenariuszem Erica Pearsona. W rolach głównych wystąpili: Titus Welliver, Jesse Bradford, Lizzy Caplan i Maximiliano Hernández, który wystąpił w Avengers jako agent Jasper Sitwell. Przedmiot 47 opowiada historię dziejącą się po wydarzeniach pokazanych filmie, o tym jak para Bennie i Claire odnajduje broń pozostawioną przez Chitauri^[88][85].

Odbiór

Box office

Avengers, mając budżet wynoszący 196 milionów dolarów, w weekend otwarcia zarobił na świecie prawie 393 milionów dolarów, z czego ponad 207 milionów w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie^[89]. Jego łączny przychód z biletów na świecie osiągnął prawie 1,52 miliarda dolarów, z czego w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie to ponad 623 miliony^[89]. Wynik ten dał Avengers pierwsze miejsce na liście najbardziej kasowych filmów 2012 roku oraz trzecią pozycję wśród najbardziej dochodowych filmów w historii kina^[90].

Wśród największych rynków znalazły się: Chiny (86,3 miliona), Wielka Brytania (80,6 miliona), Brazylia (63,9 miliona), Meksyk (61,7 miliona), Australia (54,4 miliona), Korea Południowa (48,7 miliona), Rosja (43,7 miliona), Francja (37,8 miliona), Japonia (33 miliony) i Niemcy (30,8 miliona). W Polsce w weekend otwarcia film zarobił prawie 960 tysięcy dolarów, a w sumie uzyskał prawie 3,2 miliona^[89].

Rekordy

• Najbardziej dochodowy film o superbohaterach na świecie^[91]
• Najlepiej zarabiający film na świecie w 2012 roku^[90]
• Najlepszy weekend otwarcia w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie^[92]
• Najlepszy weekend otwarcia z uwzględnieniem inflacji w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie^[93]
• Najlepszy tydzień otwarcia w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie^[93]
• Najlepsze majowe otwarcie w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie^[93]
• Najlepszy weekend otwarcia w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie dla filmu o superbohaterach^[93]
• Najlepszy weekend otwarcia 3D w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie^[93]
• Najlepszy weekend otwarcia IMAX w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie^[92]
• Najlepszy drugi weekend w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie^[94]
• Najwyższa średnia w kinach w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie^[93]
• Najszybciej osiągnięte 100, 150, 200, 250, 300, 350, 400, 450, 500, 550 milionów dolarów w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie^[92][94][93]
• Najbardziej dochodowy film o superbohaterach w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie^[95]
• Najbardziej dochodowy film w Ameryce Łacińskiej^[96]
• Najlepiej zarabiający film: Filipiny, Indonezja, Singapur^[93]
• Najlepszy weekend otwarcia: Meksyk, Brazylia, Argentyna, Ekwador, Peru, Boliwia, Hongkong, Malezja, Nowa Zelandia, Filipiny^[92], Tajwan i Zjednoczone Emiraty Arabskie^[83]
• Najlepszy pierwszy dzień otwarcia: Malezja, Islandia, Nowa Zelandia, Singapur, Tajlandia^[97]

Krytyka w mediach

Film spotkał się z pozytywną reakcją krytyków. W serwisie Rotten Tomatoes 91% z 358 recenzji uznano za pozytywne, a średnia ocen wystawionych na ich podstawie wyniosła 8/10^[98]. Na portalu Metacritic średnia ważona ocen z 43 recenzji wyniosła 69 punktów na 100^[99]. Natomiast według serwisu CinemaScore, zajmującego się mierzeniem atrakcyjności filmów w Stanach Zjednoczonych, publiczność przyznała mu ocenę A+ w skali od F do A+^[100].

Todd McCarthy z „The Hollywood Reporter”: napisał: „Reżyser Joss Whedon dokonuje oszałamiającego wyczynu, przywracając równowagę temu nadludzkiemu cyrkowi, zaprojektowanemu tak, by oczarować maniaków i nie-fanów”^[101]. Justin Chang z „Variety” stwierdził: „Choć może jest kosztowny i ekspansywny, to film ten nie jest nadętym behemotem”^[51]. Peter Travers z „Rolling Stone” napisał: „Pozwólcie, że sprintem od razu do rzeczy: Avengers mają wszystko. A potem jeszcze trochę. Sześciu superbohaterów w cenie jednego biletu: Iron Man, Thor, Kapitan Ameryka, Hawkeye, Czarna Wdowa i Hulk. To także przebój, który widziałem w mojej głowie, gdy wyobraziłem sobie film, który połączył idoli świata Marvela w jednym błyszczącym, niesamowicie ekscytującym pakiecie”^[102]. Kenneth Turan z „Los Angeles Times” stwierdził, że: „Skoro, jak The Avengers podkreśla przygnębiająco, filmy na podstawie komiksów są ostatecznym wyrazem współczesnego ducha czasu, którego niegdyś przykład stanowiły takie filmy jak Przeminęło z wiatrem lub Casablanca, to dobrze, że są chociaż zrobione naprawdę przyzwoicie. Gdybyś był zmuszony oglądać garstkę dziwaków, odizolowanych od siebie i niezrównoważonych ratujących planetę po raz enty, mógłbyś trafić o wiele gorzej”^[103]. Roger Ebert z „Chicago Sun-Times” napisał, że: „The Avengers jest dobrze zrobiony przez Jossa Whedona, ze stylem i energią. Zapewnia swoim fanom dokładnie to, czego pragną. Czy jest to dokładnie to, na co zasługują, jest dyskusyjne”^[104]. A.O. Scott z „The New York Times” stwierdził: „ten film upaja się indywidualnością swoich potężnych, mitycznych postaci, wskazując ich kompleksy, których znaczenie zwiększa się dodatkowo przez ich nadludzką moc i powoduje to że dochodzi do tarć, gdy zderzają się duże, niedoskonałe ego (i alter ego)”^[105]. Owen Gleiberman z „Entertainment Weekly” napisał: „wielki finał akcji CGI, rozgrywający się na ulicach Nowego Jorku, jest – pod każdym względem – powalający”^[106]. James White z „Empire Magazine” stwierdził, że: „Avengersi zostali zjednoczeni i w większości doskonale do siebie pasują. Radosna mieszanka bohaterstwa i humoru, która podnosi stawkę, tak jak mocno trzyma się tego, co sprawia, że poszczególni bohaterowie zaskakują”^[107].

Łukasz Muszyński z portalu Filmweb napisał: „Avengers Jossa Whedona są jak bajaderka, ciastko ulepione z innych ciastek. Łączą w sobie elementy aż pięciu filmów z czterema różnymi bohaterami, nakręconych przez reżyserów o odmiennych temperamentach i wizjach kina”^[108]. Jakub Ćwiek z NaEkranie.pl stwierdził: „jeżeli ktoś po Avengers spodziewał się więcej niż dostał / dostanie, to ewidentny znak, że powinien przestać oglądać filmy. W ogóle. Na zawsze. Bo więcej z tego tematu, z otrzymanego materiału, postaci i konwencji wycisnąć się absolutnie nie dało! Choć cóż, pewnie Whedon za jakiś czas zrobi dwójkę i każe mi to odszczekać... Na co po cichu i w skrytości serca jednak liczę”^[109]. Michał Misztal z Paradoks.pl napisał: „film jest niesamowity, dla fanów komiksów Marvela jest to absolutnie pozycja do obejrzenia w kinie i doskonała odtrutka po zupełnie nietrafionym drugim Ghost Riderze. Zaopatrzcie się dobrze na ten długi seans”^[110]. Przemysław Grzesiak z Bestiariusz.pl stwierdził: „Każdy, kto wyszedł z sali kinowej, odpowie tylko jedno: Tak! To dobre przygodowe kino, które widz ogląda z zapartym tchem od początku do samego końca”^[111].

Nagrody i nominacje

Rok	Ceremonia	Kategoria	Nominowani	Rezultat	Przypis
2012	Teen Choice Awards	Ulubiony film fantasy / science-fiction	Avengers	Nominacja	[112][113]
		Ulubiony aktor w filmie science-fiction / fantasy	Chris Hemsworth	Nominacja
			Robert Downey Jr.	Nominacja
		Ulubiona aktorka w filmie science-fiction / fantasy	Scarlett Johansson	Nominacja
		Najlepszy filmowy wybuch złości	Mark Ruffalo	Nominacja
		Ulubiony czarny charakter	Tom Hiddleston	Nominacja
		Ulubiona męska postać kradnąca sceny	Chris Evans	Nominacja
		Ulubiony film lata	Avengers	Wygrana
		Aktor lata	Robert Downey Jr.	Nominacja
			Chris Hemsworth	Wygrana
		Aktorka lata	Scarlett Johansson	Nominacja
	Hollywood Film Awards	Najlepsze efekty specjalne	Janek Sirrs, Jeff White	Wygrana	[114]
2013	People’s Choice Awards	Ulubiony film	Avengers	Nominacja	[115]
		Ulubiony film akcji		Nominacja
		Ulubiona seria filmowa		Nominacja
		Ulubiony aktor	Robert Downey Jr.	Wygrana
		Ulubiona aktorka	Scarlett Johansson	Nominacja
		Ulubiony aktor w filmie akcji	Chris Evans	Nominacja
			Chris Hemsworth	Wygrana
			Robert Downey Jr.	Nominacja
		Ulubiony superbohater	Chris Evans	Nominacja
			Chris Hemsworth	Nominacja
			Robert Downey Jr.	Wygrana
		Ulubione ekranowe dopasowanie	Scarlett Johansson i Jeremy Renner	Nominacja
		Ulubiona 'twarz bohaterska'	Scarlett Johansson	Nominacja
	Critics’ Choice Awards	Najlepszy film akcji	Avengers	Nominacja	[116]
		Najlepszy aktor w filmie akcji	Robert Downey Jr.	Nominacja
		Najlepsze efekty specjalne	Avengers	Nominacja
	Annie Award	Najlepsze indywidualne osiągnięcie: efekty animowane w filmie aktorskim	Jerome Platteaux, John Sigurdson, Ryan Hopkins, Raul Essig i Mark Chataway	Wygrana	[117]
		Najlepsze indywidualne osiągnięcie: animacja postaci w filmie aktorskim	Jakub Pistecky, Maia Kayser, Scott Benza, Steve King i Kiran Bhat	Nominacja
	Nagroda Brytyjskiej Akademii Filmowej	Najlepsze efekty specjalne	Avengers	Nominacja	[118]
	Nagroda Akademii Filmowej	Najlepsze efekty specjalne	Janek Sirrs, Jeff White, Guy Williams i Dan Sudick	Nominacja	[119]
	Kids’ Choice Awards	Ulubiony film	Avengers	Nominacja	[120]
		Ulubiona aktorka filmowa	Scarlett Johansson	Nominacja
		Ulubiony buttkicker	Robert Downey Jr.	Nominacja
			Chris Hemsworth	Nominacja
		Ulubiona buttkickerka	Scarlett Johansson	Nominacja
		Ulubiony czarny charakter	Tom Hiddleston	Nominacja
	Empire Awards	Najlepszy film science-fiction / fantasy	Avengers	Nominacja	[121]
		Najlepszy film w technologii 3D	Avengers	Nominacja
		Najlepsza reżyseria	Joss Whedon	Nominacja
		Najlepszy aktor	Robert Downey Jr.	Nominacja
		Najlepszy film	Avengers	Nominacja
	MTV Movie Awards 2013	Najlepszy film	Avengers	Wygrana	[122]
		Najlepszy duet	Robert Downey Jr. i Mark Ruffalo	Nominacja
		Najlepsza scena walki	Robert Downey Jr., Chris Evans, Mark Ruffalo, Chris Hemsworth, Scarlett Johansson i Jeremy Renner kontra Tom Hiddleston	Wygrana
		Najlepszy bohater	Robert Downey Jr.	Nominacja
			Mark Ruffalo	Nominacja
		Najlepszy czarny charakter	Tom Hiddleston	Wygrana
	Taurus World Stunt Awards	Najlepsza walka	Avengers	Wygrana	[123]
		Najlepsza praca kaskaderska na wysokościach	Avengers	Wygrana
		Najlepsza praca kaskaderska z pojazdem	Avengers	Nominacja
		Najlepsza praca kaskaderek	Avengers	Wygrana
		Najmocniejszy cios	Avengers	Wygrana
		Najlepsza reżyseria kaskaderów	Avengers	Nominacja
	Nebula Awards	Najlepsza prezentacja dramatyczna	Avengers	Nominacja	[124]
	Saturn Awards	Najlepszy film sci-fi	Avengers	Wygrana	[125]
		Najlepszy aktor drugoplanowy	Clark Gregg	Wygrana
		Najlepsza reżyseria	Joss Whedon	Wygrana
		Najlepszy scenariusz	Joss Whedon	Nominacja
		Najlepszy montaż	Jeffrey Ford i Lisa Lassek	Nominacja
		Najlepsze efekty specjalne	Janek Sirrs, Jeff White, Guy Williams i Dan Sudick	Wygrana
	Hugo Awards	Najlepsza prezentacja dramatyczna (długa forma)	Avengers	Wygrana	[126]

Kontynuacje

Osobne artykuły: Avengers: Czas Ultrona, Avengers: Wojna bez granic i Avengers: Koniec gry.

W październiku 2011 roku Kevin Feige zapowiedział, że powstanie sequel jako cześć II Fazy Filmowego Uniwersum Marvela^[127]. W sierpniu 2012 roku potwierdzono, że Joss Whedon powróci na stanowisko reżysera i napisze scenariusz^[128]. Avengers: Czas Ultrona pojawił się w 2015 roku, a w rolach głównych wystąpili: Robert Downey Jr., Chris Hemsworth, Mark Ruffalo, Chris Evans, Scarlett Johansson, Jeremy Renner, Don Cheadle, Aaron Taylor-Johnson, Elizabeth Olsen, Paul Bettany, Cobie Smulders, Anthony Mackie, Hayley Atwell, Idris Elba, Stellan Skarsgård, James Spader i Samuel L. Jackson^[129].

8 października 2014 roku podczas MarvelEvent, gdzie przedstawiono skład filmów III Fazy MCU, studio zapowiedziało dwuczęściową kontynuację, początkowo zatytułowaną kolejno Avengers: Infinity War Part 1 i Avengers: Infinity War Part 2^[130]. W kwietniu 2015 roku poinformowano, że Anthony i Joe Russo wyreżyserują oba filmy^[131], a w maju, że scenariusz do nich napiszą Christopher Markus i Stephen McFeely^[132]. Zdjęcia do filmów były realizowane jeden po drugim^[133]. Pierwszy film Avengers: Wojna bez granic miał premierę w 2018 roku, a w rolach głównych wystąpili: Downey Jr., Hemsworth, Ruffalo, Evans, Johansson, Cheadle, Bettany, Olsen, Mackie, Benedict Cumberbatch, Tom Holland, Chadwick Boseman, Sebastian Stan, Danai Gurira, Letitia Wright, Dave Bautista, Zoe Saldaña, Karen Gillan, Bradley Cooper, Benedict Wong, Gwyneth Paltrow, Josh Brolin i Chris Pratt^[134]. Drugi - Avengers: Koniec gry - zadebiutował w 2019 roku, a w głównych rolach powrócili: Downey Jr., Evans, Ruffalo, Hemsworth, Johansson, Cheadle, Gillan, Gurira, Wong, Cooper, Paltrow i Brolin oraz dołączyli do nich Renner, Paul Rudd, Brie Larson i Jon Favreau^[135].

W lipcu 2022 roku zostały zapowiedziane na 2025 rok dwie kontynuacje, Avengers: The Kang Dynasty i Avengers: Secret Wars^[136]. W czerwcu 2023 roku The Kang Dynasty i Secret Wars zostały przesunięte na 2026 i 2027 rok^[137]. W grudniu zrezygnowano z podtytułu The Kang Dynasty^[138].

Przypisy

1. Marvel Avengers Assemble. British Board of Film Classification. [dostęp 2021-01-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-02)]. (ang.).
2. New MCU Timelines Arrive on Disney+. marvel.com, 2024-02-08. [dostęp 2024-02-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-02-11)]. (ang.).
3. JossJ. Whedon JossJ., Avengers, Walt Disney Studios Motion Pictures. Brak numerów stron w książce
4. O’Sullivan2016 ↓.
5. Avengers. Dubbing.pl. [dostęp 2022-12-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-06-25)]. (pol.).
6. Downey Jr., Favreau & Cheadle Suit Up for The Avengers!. Superhero Hype. [dostęp 2008-10-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-09-18)]. (ang.).
7. Marc Graser: Chris Evans to play ‘Captain America’. Variety. [dostęp 2010-03-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-04)]. (ang.).
8. Nikki Finke: Toldja! Marvel & Ruffalo Ink Hulk Deal. Deadline Hollywood. [dostęp 2010-07-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-12-23)]. (ang.).
9. Meriah Doty: Secret ‘Avengers’ cameo: Lou Ferrigno helped voice the Hulk. Yahoo!. [dostęp 2012-05-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-08)]. (ang.).
10. Alex Billington: Profile on Marvel Studios with Big Updates from Kevin Feige. First Showing. [dostęp 2009-06-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-09-27)]. (ang.).
11. Nikki Finke: Another 'Iron Man 2' deal: Scarlett Johannson To Replace Emily Blunt As Black Widow For Lousy Lowball Money. Deadline Hollywood. [dostęp 2009-03-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-12-22)]. (ang.).
12. Christopher John Farley: Jeremy Renner on 'The Town,' 'The Avengers' and the New 'Mission: Impossible'. The Wall Street Journal. [dostęp 2010-09-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-01)]. (ang.).
13. Marvel-ous Star Wattage: Actors Assemble For Comic-Con Panel Including 'The Avengers', 'Captain America', & 'Thor'. Deadline Hollywood. [dostęp 2010-07-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-12-07)]. (ang.).
14. Marc Graser: Cobie Smulders in talks for ‘Avengers’. Variety. [dostęp 2011-02-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-01)]. (ang.).
15. Stellan klar för ny superhjältefilm. Aftonbladet. [dostęp 2011-03-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-02)]. (szw.).
16. Michael Fleming: Samuel Jackson joins 'Iron' cast. Variety. [dostęp 2009-02-25]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
17. Matt Donnelly: How Gwyneth Paltrow was recruited for ‘The Avengers’. Los Angeles Times. [dostęp 2012-04-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-09)]. (ang.).
18. Dominic Patten: Movie Castings: Seth Rogen Scores ‘The Interview’, ‘Endless Love’ Remake Gets Leads & ‘Winter Soldier’ Sees Agent Return. Deadline Hollywood. [dostęp 2013-03-21]. (ang.).
19. Danica Davidson: Paul Bettany Confirms 'Avengers' Role, Will Return As Voice Of J.A.R.V.I.S.. MTV. [dostęp 2011-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-27)]. (ang.).
20. Marc Storm: 'Marvel’s Agents of S.H.I.E.L.D.' adds Powers Boothe. marvel.com. [dostęp 2015-10-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-11-06)]. (ang.).
21. Todd Brown: Meet Robert Redford's S.H.I.E.L.D. Team From Captain America: The Winter Soldier. Twitch Film. [dostęp 2013-05-31]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
22. Jerzy Skolimowski zagrał „The Avengers”. Onet.pl. [dostęp 2012-04-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-08-01)]. (pol.).
23. Greg Payne: Alexis Denisof Discusses His 'Avengers' Mid-Credits Scene as 'The Other'. Screen Rant. [dostęp 2012-08-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-10)]. (ang.).
24. Terri Schwartz: “The Avengers” has two Post-credit Scenes, Mystery Actor Revealed. IFC. [dostęp 2012-05-02]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
25. Matt Patches, Ian Failes: The Battle of New York: An 'Avengers' Oral History. Thrillist. [dostęp 2018-04-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-24)]. (ang.).
26. Pamela McClintock: Marvel touts Par’s hero worship. Variety. [dostęp 2005-04-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-27)]. (ang.).
27. Borys Kit: „Avengers” are heroes on horizon. Reuters. [dostęp 2007-06-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-25)]. (ang.).
28. Edward Douglas: Marvel Studios Sets Four More Release Dates!. Superhero Hype. [dostęp 2008-05-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-09)]. (ang.).
29. Jay A. Fernandez: Paramount, Marvel ink new distrib deal. The Hollywood Reporter. [dostęp 2008-09-29]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
30. Jessica Barnes: New Dates for Thor, Captain America, and The Avengers. Movie Fone. [dostęp 2009-03-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-23)]. (ang.).
31. Rick Marshall: Exclusive: Jon Favreau Won't Direct 'Avengers,' Explains 'Iron Man 2' Tie-In Process. MTV. [dostęp 2009-10-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-09-30)]. (ang.).
32. Blair Marnell: First Draft Of 'Avengers' Script Completed. MTV. [dostęp 2010-03-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-09-30)]. (ang.).
33. Marc Graser: Whedon to head 'Avengers'. Variety. [dostęp 2010-04-13]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
34. Devindra Hardawar: Joss Whedon Officially Directing The Avengers. /Film. [dostęp 2010-07-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-08-23)]. (ang.).
35. Pamela McClintock: Move for Marvel rights. Variety. [dostęp 2010-10-18]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
36. Marc Graser: Why Par, not Disney, gets ‘Avengers’ credit. Variety. [dostęp 2011-10-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-11)]. (ang.).
37. Recent Projects. Science & Entertainment Exchange. [dostęp 2011-05-24]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
38. Eric Ditzian: Edward Norton Open To Returning As The Hulk For 'Avengers' Movie. MTV. [dostęp 2009-09-24]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
39. Drew McWeeny: Exlusive: Edward Norton is not the Hulk in 'The Avengers'... but he'd like to be. HitFix. [dostęp 2010-07-09]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
40. Rick Marshall: Don Cheadle Says 'War Machine' Movie Has A Writer, Won't Show Up In 'Avengers'. MTV. [dostęp 2011-01-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-09-27)]. (ang.).
41. Steve Weintreub: Gwyneth Paltrow Exclusive Video Interview Country Strong; Plus Updates on Soderbergh's Contagion and The Avengers. Collider. [dostęp 2011-01-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-01-05)]. (ang.).
42. Marvel’s The Avengers begins production. marvel.com. [dostęp 2011-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
43. Matt Dolloff: Avengers: Infinity War Working Title Revealed. Screen Rant. [dostęp 2016-10-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-09)]. (ang.).
44. Barbara Vancheri: 'Avengers' headed this way. Pittsburgh Post-Gazette. [dostęp 2011-07-01]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
45. Barbara Vancheri: Sit through 'Avengers' credits; discover W. Pa. connection. Pittsburgh Post-Gazette. [dostęp 2012-05-03]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
46. Michael Sangiacomo: Avengers workers start transforming East Ninth into scene for epic battle. The Plain Dealer. [dostęp 2011-08-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-11)]. (ang.).
47. Michael Sangiacomo: Avengers turning Cleveland, Ohio into Stuttgart, Germany for next round of downtown filming. The Plain Dealer. [dostęp 2011-08-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-21)]. (ang.).
48. Tom Jackson: NASA Plum Brook cast as S.H.I.E.L.D. research facility in the 'Avengers' film. Sandusky Register. [dostęp 2011-08-11]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
49. Silas Lesnick: First Look at the New York Avengers Set. Superhero Hype. [dostęp 2011-08-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-09-29)]. (ang.).
50. Rebecca Ford: 'Avengers' D.P. Says He Did Not Use iPhone on the Film. The Hollywood Reporter. [dostęp 2011-10-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-12)]. (ang.).
51. Justin Chang: Marvel’s The Avengers. Variety. [dostęp 2012-04-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-04)]. (ang.).
52. Germain Lussier: Exclusive: Joss Whedon and Kevin Feige Explain Origin Of ‘The Avengers’ Post Script. /Film. [dostęp 2012-05-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-31)]. (ang.).
53. Anthony Breznican: 'The Avengers': The (spoilerish) backstory behind secret new scene. Entertainment Weekly. [dostęp 2012-05-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-08-10)]. (ang.).
54. How Spider-Man Was Almost In ‘The Avengers,’ Sort Of. Latino Review. [dostęp 2012-11-02]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
55. Mike Seymour: VFX roll call for The Avengers (updated). FX Guide. [dostęp 2012-05-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-12)]. (ang.).
56. Marc Storm: Alan Silvestri to Score Marvel’s The Avengers. marvel.com. [dostęp 2011-11-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-11-17)]. (ang.).
57. Steve Weintraub: Joss Whedon Talks The Cabin in the Woods, The Avengers, His Writing Process, Comic-Con, Collecting and More. Collider. [dostęp 2012-04-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-09-28)]. (ang.).
58. The Avengers – Original Score. soundtrack.net. [dostęp 2021-01-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-09-17)]. (ang.).
59. Soundgarden records new song for Avengers movie. marvel.com. [dostęp 2012-03-27]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
60. MARVEL-OUS STAR WATTAGE: Actors Assemble For Comic-Con Panel Including 'The Avengers', 'Captain America', & 'Thor'. Deadline Hollywood. [dostęp 2010-07-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-18)]. (ang.).
61. Anthony Breznican: 'The Avengers': Post-'Captain America' teaser leaked. Entertainment Weekly. [dostęp 2011-07-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-31)]. (ang.).
62. The Walt Disney Studios Takes Fans Behind the Scenes at the D23 Expo. D23 Expo. [dostęp 2011-08-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-08-09)]. (ang.).
63. Marvel Studios Debuts "The Avengers" Trailer. CBR.com. [dostęp 2011-10-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-12)]. (ang.).
64. “Marvel’s The Avengers” Trailer Downloaded over 10 Million Times in First 24 Hours on iTunes Movie Trailers. Business Wire. [dostęp 2011-10-14]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
65. Marvel’s The Avengers Comes to NYCC. marvel.com. [dostęp 2011-10-04]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
66. Marvel’s The Avengers Assemble on Twitter. marvel.com. [dostęp 2012-01-27]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
67. Ben Fritz: Relativity joins three other studios advertising on Super Bowl. Los Angeles Times. [dostęp 2012-01-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-09-19)]. (ang.).
68. Ethan Sacks: New York Daily News. New York Daily News. [dostęp 2012-03-02]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
69. "The Avengers" Actors Tom Hiddleston & Clark Gregg To Ring NYSE Opening Bell May 1. CBR.com. [dostęp 2012-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-05-23)]. (ang.).
70. Marc Graser: ‘Avengers’ wields big brand blitz. Variety. [dostęp 2012-03-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-03-21)]. (ang.).
71. Spencer Perry: Lego Marvel’s Avengers Delayed to January 2016. Superhero Hype. [dostęp 2015-08-05]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
72. Marvel’s The Avengers Prelude: Fury's Big Week #1 (of 8). marvel.com / Comixology. [dostęp 2021-01-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-05)]. (ang.).
73. Marvel’s The Avengers Prelude: Fury's Big Week #8 (of 8). marvel.com / Comixology. [dostęp 2021-01-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-05)]. (ang.).
74. Marvel’s The Avengers: Black Widow Strikes (2012) #1. marvel.com. [dostęp 2021-01-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-24)]. (ang.).
75. Marvel’s The Avengers: Black Widow Strikes (2012) #3. marvel.com. [dostęp 2021-01-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-11-02)]. (ang.).
76. Marvel’s The Avengers: The Avengers Initiative (2012) #1. marvel.com / Comixology. [dostęp 2021-01-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-05)]. (ang.).
77. Marvel’s the Avengers (2014) #1. marvel.com. [dostęp 2021-01-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-27)]. (ang.).
78. Marvel’s the Avengers (2014) #2. marvel.com. [dostęp 2021-01-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-07-14)]. (ang.).
79. Marvel Cinematic Universe Guidebook: The Avengers Initiative (Hardcover). marvel.com. [dostęp 2021-01-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-05)]. (ang.).
80. Michael O’Connell: Marvel Sets 'The Avengers' World Premiere for April 11. The Hollywood Reporter. [dostęp 2012-03-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-23)]. (ang.).
81. Jordan Zakarin: 'Avengers' to Close the Tribeca Film Festival. The Hollywood Reporter. [dostęp 2012-03-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-09)]. (ang.).
82. Pamela McClintock: Box Office Report: 'Avengers' Makes First Strike Overseas, Breaks Records. The Hollywood Reporter. [dostęp 2012-04-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-09)]. (ang.).
83. Nikki Finke: 'Avenger' Actuals: $654.8M Weekend = $207.4M Record Domestic, $447.4M Foreign. Deadline Hollywood. [dostęp 2012-05-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-12)]. (ang.).
84. Tom Landy: 'The Avengers' Blu-ray and Blu-ray 3D Announced. Hi-Def Digest. [dostęp 2012-05-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-29)]. (ang.).
85. Recenzja Blu-ray 3D - "Avengers" - Hotaru. MarvelComics.pl. [dostęp 2012-09-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-22)]. (pol.).
86. Anthony Breznican: Marvel’s delayed 'Phase One' box set to now feature 'Phase Two' tease -- VIDEO. Entertainment Weekly. [dostęp 2012-11-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-12-07)]. (ang.).
87. Gina Carbone: MCU Infinity Saga Box Sets Quickly Sold Out, And Fans Complain They're Damaged. Cinema Blend. [dostęp 2019-11-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-16)]. (ang.).
88. Anthony Breznican: First Look: Marvel unveils top-secret 'Avengers' short film 'Item 47' - Exclusive. Entertainment Weekly. [dostęp 2012-07-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-02)]. (ang.).
89. Marvel’s The Avengers. Box Office Mojo. [dostęp 2021-01-03]. (ang.).
90. Ben Child: Avengers fans angered by missing extras on UK DVD and Blu-ray. The Guardian. [dostęp 2012-09-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-09)]. (ang.).
91. Pamela McClintock: Box Office Report: 'Avengers' Towers With $103.2 Million, 'Dark Shadows' Lacks Bite. The Hollywood Reporter. [dostęp 2012-05-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-11)]. (ang.).
92. Nikki Finke: 'Marvel’s The Avengers': Records & Factoids. Deadline Hollywood. [dostęp 2012-05-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-22)]. (ang.).
93. Updated: 'The Avengers' Hits $1,355,200,000 Worldwide. Box Office. [dostęp 2012-06-03]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
94. Grady Smith: 'Avengers' smashes 2nd weekend box office record with $103.2M!. Entertainment Weekly. [dostęp 2012-05-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-11)]. (ang.).
95. Rebecca Ford: 20 Top Grossing Movies of 2012: THR Year in Review. The Hollywood Reporter. [dostęp 2012-12-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-06-01)]. (ang.).
96. Pamela McClintock: Box Office Milestone: 'Ice Age 4' Becomes Top Fox Film in Latin America, No. 2 of All Time. The Hollywood Reporter. [dostęp 2012-08-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-09)]. (ang.).
97. Nikki Finke: Marvel’s 'The Avengers' $185.1M Overseas: Continues Breaking Box Office Records. Deadline Hollywood. [dostęp 2012-04-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-09)]. (ang.).
98. Marvel’s The Avengers. Rotten Tomatoes. [dostęp 2021-01-02]. (ang.).
99. Marvel’s The Avengers. Metacritic. [dostęp 2021-01-02]. (ang.).
100. Edward Douglas: The Avengers Makes $80.5 Million Its Opening Day!. Coming Soon. [dostęp 2012-05-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-09-16)]. (ang.).
101. Todd McCarthy: The Avengers: Film Review. The Hollywood Reporter. [dostęp 2012-04-19]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
102. Peter Travers: The Avengers. Rolling Stone. [dostęp 2012-04-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-09-26)]. (ang.).
103. Kenneth Turan: Movie review: In ‘The Avengers,’ a Marvel-ous team. Los Angeles Times. [dostęp 2012-05-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-09-24)]. (ang.).
104. Roger Ebert: The Avengers. Chicago Sun-Times. [dostęp 2012-04-17]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
105. A.O. Scott: Superheroes, Super Battles, Super Egos. The New York Times. [dostęp 2012-05-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-12)]. (ang.).
106. Owen Gleiberman: The Avengers. Entertainment Weekly. [dostęp 2012-05-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-01)]. (ang.).
107. James White: Avengers Assemble Review. Empire Magazine. [dostęp 2012-04-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-08)]. (ang.).
108. Łukasz Muszyński: Zemsta dobra na wszystko. Filmweb. [dostęp 2012-05-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-03)]. (pol.).
109. Jakub Ćwiek: Avengers #1. NaEkranie.pl. [dostęp 2012-05-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-03)]. (pol.).
110. Michał Misztal: „Avengers” - recenzja. Paradoks.pl. [dostęp 2012-04-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-03)]. (pol.).
111. Przemysław Grzesiak: Sześciu wspaniałych – recenzja filmu „Avengers”. Bestiariusz.pl. [dostęp 2012-05-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-03)]. (pol.).
112. Philiana Ng: Teen Choice Awards 2012: 'Breaking Dawn,' 'Snow White' Lead Second Wave of Nominees. The Hollywood Reporter. [dostęp 2012-06-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-02)]. (ang.).
113. Teen Choice Awards Winners 2012: 'Twilight,' 'The Vampire Diaries,' Justin Bieber Win Big. The Huffington Post. [dostęp 2012-07-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-09)]. (ang.).
114. Jennifer Wolfe: 'The Avengers' to be Honored with Hollywood Film Award. Animation World Network. [dostęp 2012-09-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-05)]. (ang.).
115. Kate Goodacre: People’s Choice Awards 2013: The winners and nominees in full. Digital Spy. [dostęp 2013-01-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-21)]. (ang.).
116. Pete Hammond: 'Lincoln', 'Les Miserables', 'Silver Linings' Top List Of Nominees For 18th Annual Critics Choice Movie Awards. Deadline Hollywood. [dostęp 2012-12-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-09-20)]. (ang.).
117. Carolyn Giardina: 'Wreck-It Ralph' Wins Five Annie Awards Including Best Animated Feature. The Hollywood Reporter. [dostęp 2013-02-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-12-20)]. (ang.).
118. Bafta Film Awards 2013: The winners. BBC. [dostęp 2013-02-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-02-10)]. (ang.).
119. Lucy Jones: ‘The Avengers’ cast to present an award at the 2013 Oscars. NME. [dostęp 2013-02-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-05)]. (ang.).
120. Abby West: Kids’ Choice Awards 2013 TV nominees - Exclusive. Entertainment Weekly. [dostęp 2013-02-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-04)]. (ang.).
121. Helen O’Hara: Jameson Empire Awards 2013 Are Go!. Empire Magazine. [dostęp 2013-03-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-03)]. (ang.).
122. Kofi Outlaw: MTV Movie Awards 2013 – 'Avengers' Tops Winners List. Screen Rant. [dostęp 2013-04-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-12-03)]. (ang.).
123. 2013 Taurus World Stunt Awards. Taurus World Stunt Awards. [dostęp 2013-05-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-05)]. (ang.).
124. 2012 Nebula Award Winners Announced. Science Fiction & Fantasy Writers of America. [dostęp 2013-05-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-11-29)]. (ang.).
125. Borys Kit: 'Avengers,' 'Breaking Bad' Win at the Saturns. The Hollywood Reporter. [dostęp 2013-06-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-27)]. (ang.).
126. Hugh Armitage: 'The Avengers', 'Saga' win at 2013 Hugo Awards. Digital Spy. [dostęp 2013-09-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-05)]. (ang.).
127. Georg Szalai: 'Avengers' Producer Hints at Sequel at New York Comic-Con. The Hollywood Reporter. [dostęp 2011-10-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-12-06)]. (ang.).
128. Marc Graser: Joss Whedon to write, direct ‘Avengers’ sequel. Variety. [dostęp 2012-08-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-12)]. (ang.).
129. Scott Foundas: Film Review: ‘Avengers: Age of Ultron’. Variety. [dostęp 2015-04-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-25)]. (ang.).
130. Rebecca Ford, Borys Kit: Marvel Reveals Complete Phase 3 Plans, Dates 'Black Panther,' 'Inhumans,' ‘Avengers: Infinity War’. The Hollywood Reporter. [dostęp 2014-10-28]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
131. Joe & Anthony Russo to Direct 2-Part Marvel’s ‘Avengers: Infinity War’ Event. marvel.com. [dostęp 2015-04-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-15)]. (ang.).
132. Devin Faraci: Markus & McFeely Will Write Infinity War. Birth.Movies.Death. [dostęp 2015-04-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-01-09)]. (ang.).
133. Adam Chitwood: ‘Avengers: Infinity War’ and ‘Avengers 4’ Are Being Shot Separately, Says Kevin Feige. Collider. [dostęp 2017-04-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-26)]. (ang.).
134. Owen Gleiberman: Film Review: ‘Avengers: Infinity War’. Variety. [dostęp 2018-04-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-09)]. (ang.).
135. Peter Debruge: Film Review: ‘Avengers: Endgame’. Variety. [dostęp 2019-04-23]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
136. Aaron Couch, Borys Kit: Marvel’s Kevin Feige Unveils Phase 5 Plans, New ‘Avengers’ Movies at Comic-Con. The Hollywood Reporter. [dostęp 2022-07-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-07-24)]. (ang.).
137. Pamela McClintock, Aaron Couch: ‘Avatar 3’ Pushed a Year to 2025, Two ‘Star Wars’ Movies Head for 2026 and ‘Avengers’ Films Delayed. The Hollywood Reporter, 2023-06-13. [dostęp 2023-06-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2023-06-13)]. (ang.).
138. Aaron Couch, Borys Kit: Marvel Drops Jonathan Majors After Assault, Harassment Verdict. The Hollywood Reporter, 2023-12-18. [dostęp 2023-12-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2023-12-18)]. (ang.).

Bibliografia

• Mike O’Sullivan: Guidebook to the Marvel Cinematic Universe: Marvel’s Avengers. [w:] Marvel Entertainment [on-line]. 2016. [dostęp 2016-02-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-10)].

Linki zewnętrzne

• Avengers w bazie IMDb (ang.)
• Avengers w bazie Filmweb

Kontrola autorytatywna (film):

• VIAF: 233291779, 1252157342836110100003
• LCCN: no2012044014
• GND: 1042670072
• J9U: 987009950813105171