Surtsey
wyspa wulkaniczna w Islandii Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Surtsey (z isl. „wyspa Surtra”) – wyspa wulkaniczna u południowych wybrzeży Islandii[1], jednocześnie ze względu na położenie geograficzne (63°18′00″N 20°36′00″W) najdalej na południe wysunięta część tego kraju[2]. Powstała na skutek podmorskiej erupcji wulkanicznej, która rozpoczęła się na głębokości 130 metrów i wyłoniła się na powierzchnię 14 listopada 1963[2][3]. Erupcja mogła rozpocząć się kilka dni wcześniej, a zakończyła się 5 czerwca 1967[4], kiedy to wyspa osiągnęła największą powierzchnię – 2,7 km²[2][3]. Od tego czasu wpływy fal i wiatru powodują erozję i stałe zmniejszanie się powierzchni wyspy (w 2002 pozostało 1,4 km² powierzchni)[5][4].
| Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO | |
 | |
| Państwo | |
|---|---|
| Typ |
przyrodniczy |
| Spełniane kryterium |
IX |
| Numer ref. | |
| Region[infobox 2] |
Europa i Ameryka Północna |
| Historia wpisania na listę | |
| Wpisanie na listę | |
Położenie na mapie Islandii  | |
 63°18′00,0″N 20°36′00,0″W | |
Nowa wyspa została nazwana imieniem boga ognia Surtra z mitologii nordyckiej[6] i podczas jej tworzenia była obiektem intensywnych badań wulkanologów[7], a od zakończenia erupcji stanowiła przedmiot zainteresowania botaników i biologów, obserwujących stopniowy rozwój życia na początkowo jałowej powierzchni[7]. Podmorskie kominy wulkaniczne, które utworzyły wyspę Surtsey stanowią część podmorskiego systemu wulkanicznego archipelagu wysp Vestmannaeyjar znajdującego się na śródoceanicznym grzbiecie nazywanym Grzbietem Śródatlantyckim[8]. W 1973 w archipelagu tym miał miejsce wybuch wulkanu Eldfell na wyspie Heimaey[9]. Erupcja, która uformowała wyspę Surtsey, stworzyła kilka innych małych wysp wzdłuż tego łańcucha wulkanicznego, takich jak Jólnir i innych bezimiennych szczytów[8]. Większość z nich dość szybko uległa erozji.
W 2008 roku wyspę wpisano na listę światowego dziedzictwa UNESCO[10].
14 listopada 1963 o godzinie 7:15 kuk z trawlera Ísleifur II odpływającego z archipelagu Vestmannaeyjar na południe od Islandii zauważył na południowy zachód od statku coś, co zaczęło przyjmować formę kolumny ciemnego dymu[11]. Kapitan statku zdecydował o zbadaniu zjawiska sądząc, że jest to dym z płonącej łodzi, ale zamiast tego natknął się na erupcję wulkaniczną wydzielającą słupy czarnego popiołu, które wskazywały, iż pod powierzchnią morza rozpoczęła się aktywność wulkaniczna[11].
Mimo że erupcja była nieoczekiwana, kilka faktów wskazywało z wyprzedzeniem na zbliżającą się aktywność wulkaniczną. Tydzień wcześniej sejsmograf w Reykjavíku zanotował słabe wstrząsy, których dokładnej lokalizacji nie ustalono[12]. Dwa dni przed erupcją morski statek badawczy zauważył, iż morze w rejonie było cieplejsze niż zazwyczaj[13], jednocześnie ludzie w nadbrzeżnej miejscowości Vík í Mýrdal położonej 80 km dalej na Islandii wyczuli w powietrzu zapach siarkowodoru[11].
Erupcja prawdopodobnie rozpoczęła się kilka dni przed 14 listopada. Dno morskie znajduje się 130 metrów poniżej poziomu morza i na tej głębokości oznaki erupcji są tłumione przez ciśnienie wody[8][14]. W miarę powstawania stożka wulkanicznego głębokość zmniejszała się i ostatecznie lawa przedarła się przez barierę wody i wulkan wyłonił się na powierzchnię[14].
14 listopada 1963 do godziny 11:00 słup dymu i popiołu wybuchającego wulkanu osiągnął wysokość kilku kilometrów[8]. Na początku erupcja następowała z trzech oddzielnych kominów wulkanicznych wzdłuż północno-wschodniej i południowo-zachodniej szczeliny, ale do godzin popołudniowych oddzielne ujścia połączyły się wzdłuż szczeliny[14]. Przez następny tydzień eksplozje trwały nieustannie i po zaledwie kilku dniach nowa wyspa uformowana głównie ze scoria, porowatej formy bazaltu, osiągnęła ponad 500 metrów długości i 45 metrów wysokości[13]. Nowa wyspa została nazwana imieniem Surtra, w mitologii nordyckiej boga ognia[6]. Dalsza erupcja przebiegała z jednego szerokiego komina wzdłuż szczeliny, a wyspa zaczęła przybierać kształt zbliżony do owalu. Do 24 listopada wymiary wyspy wyniosły 900 na 650 metrów[15]. Gwałtowne zetknięcie się gorącej lawy z wodą morską skutkowało tym, że głównym budulcem wyspy była podobna do pumeksu bazaltowa skała wulkaniczna nazywana scoria, bardzo podatna na szybką erozję na skutek oddziaływań północnoatlantyckich sztormów zimowych[15]. Mimo to nawet przy ciągłym wymywaniu wyspy falami morskimi, bezustanna aktywność wulkaniczna powodowała wzrost powierzchni wyspy, która w lutym 1964 osiągnęła maksymalną średnicę ponad 1300 metrów[11].
Interesującym wydarzeniem, które miało miejsce na początku istnienia wyspy, był przyjazd 6 grudnia 1963 trzech francuskich dziennikarzy z magazynu Paris Match[16]. Spędzili oni na wyspie około 15 minut zanim wciąż trwająca aktywność wulkaniczna nie zmusiła ich do jej opuszczenia[16]. Dziennikarze żartobliwie ogłosili francuskie zwierzchnictwo nad wyspą, ale Islandczycy szybko zaprzeczyli tej informacji, stwierdzając, że Surtsey powstała na islandzkich wodach terytorialnych[16]. Podobny spór o przynależność wyspy powstałej na skutek erupcji wulkanicznej toczył się w lipcu 1831 wokół Ferdinandei, zlokalizowanej niedaleko Sycylii do której pretensje zgłosiły: Wielka Brytania, Królestwo Obojga Sycylii, Francja i Hiszpania[17].
Wybuchowe erupcje freatyczne powstające na skutek zalania wodą kominów wulkanicznych powodowały rozrzucanie odłamków skalnych w promieniu 1 kilometra od wyspy, a chmura popiołu osiągnęła 10 kilometrów wysokości[18]. Luźna sterta materiałów piroklastycznych była zmywana otwierając drogę wodzie do gorącej lawy, dlatego w początkowym etapie erupcji widoczne były nad wyspą wielkie chmury pyłu wulkanicznego[18].
Do 1964 ciągła aktywność wulkaniczna spowodowała powiększenie wyspy do takich rozmiarów, że woda nie zalewała już kominów wulkanicznych, a erupcje zmieniły swój charakter z wybuchowych na łagodniejszy w postaci fontann i wylewów lawy[19][20]. W rezultacie powstał pewnego rodzaju czepiec z odporniejszych na erozję skał wylewnych pokrywający stos luźnych skał piroklastycznych, zapobiegając szybszemu ich wymyciu przez wodę[20]. Aktywność wulkaniczna na wyspie trwała do 1965 roku, gdy osiągnęła ona maksymalną powierzchnię 2,5 km²[11].
28 grudnia 1963 w odległości 2,5 km na północny wschód od Surtsey rozpoczął się proces podwodnej aktywności wulkanicznej, w wyniku którego na dnie morskim powstał grzbiet o wysokości 100 metrów[14]. Podwodną górę nazwano Sultra, ale nigdy nie osiągnęła ona powierzchni morza[14]. Erupcję wulkanu Sultra skończyły się 6 stycznia 1964 i od tego czasu uległ on erozji, a jego stożek obniżył się z głębokości 23 m pod powierzchnią morza na głębokość 47 metrów[14].
W 1965 aktywność wulkaniczna na głównej wyspie zaczęła zanikać, ale pod koniec maja tego roku w kraterze oddalonym o 0,6 km od północnego brzegu rozpoczęła się kolejna erupcja[21]. Około 28 maja stożek wulkanu wynurzył się ponad powierzchnię wody i został nazwany mianem Syrtlingur[21]. Erupcje na wysepce trwały do początku października 1965, kiedy to jej powierzchnia osiągnęła obszar 0,15 km², ale na skutek erozji została szybko zniszczona przez morze znikając pod falami 24 października.
W grudniu 1965 wykryto kolejną podmorską aktywność wulkaniczną w odległości 900 metrów na południowy zachód od Surtsey, której efektem było uformowanie się kolejnej wyspy[22]. Tak jak Surtsey nazwana imieniem nordyckiego boga Jólnira (identyfikowanego jako drugie imię Odyna) wysepka powiększała swoje rozmiary przez kolejne osiem miesięcy osiągając wysokość 70 metrów i powierzchnię 300 m²[22]. Ostatecznie aktywność wulkaniczna na Jólnir zakończyła się 8 sierpnia 1966 i tak jak wcześniej Syrtlingur na skutek działania fal rozpoczął się proces jej gwałtownej erozji[20]. Wysepka zniknęła z powierzchni oceanu w październiku 1966[20].
19 sierpnia 1966 powróciła na Surtsey aktywność wulkaniczna, a kolejne erupcje pokryły jej powierzchnię kolejną warstwą lawy zapobiegającej jej szybkiej erozji[12]. Częstotliwość erupcji zmniejszała się stopniowo, aby 5 czerwca 1967 ustać całkowicie[12]. Od tego czasu wulkan uważany jest za drzemiący[12]. Całkowita objętość lawy jaka wypłynęła na Surtsey podczas trzyipółletniej aktywności wulkanicznej wynosi około jednego kilometra sześciennego, a najwyższy punkt wyspy znajdował się na poziomie 174 metrów powyżej powierzchni morza[19][12].
Od zakończenia erupcji erozja zmniejszyła powierzchnię wyspy[23]. Obszar w południowo-wschodniej części Surtsey uległ całkowitemu zniszczeniu, natomiast piaszczysta mierzeja zwana Norðurtangi (północny punkt) uformowała się w jej północnej części[23]. Szacuje się, że w wyniku erozji zostało utracone około 0,024 km³ materiału, co stanowi około jedną czwartą objętości znajdującej się ponad powierzchnią morza części wyspy[24].
Wyspa Surtsey została objęta ochroną w formie rezerwatu przyrody w 1965 roku, jeszcze zanim ustały ostatnie erupcje[25]. Stała się miejscem klasycznych studiów nad biokolonizacją z populacji założycielskiej, która przybyła z zewnątrz (gatunki alochtoniczne). Obecnie tylko nielicznym naukowcom zezwala się na lądowanie na wyspie, a pozostałym badaczom pozostaje możliwość kontaktu z Surtsey tylko poprzez obserwację z powietrza z małych samolotów[7][25].
Życie roślinne
Stopniowo na Surtsey następowało zasiedlanie organizmami żywymi, z których pierwszymi były zaobserwowane już w 1965 mchy i porosty, pokrywające obecnie większość wyspy[26]. Podczas pierwszych 20 lat życia wyspy zaobserwowano pojawienie się 20 gatunków roślin, ale ostatecznie pozostało jedynie 10 z nich, zdolnych do przetrwania w ubogiej w związki organiczne inicjalnej glebie wulkanicznej[27].
W miarę zasiedlania Surtsey przez ptaki zasobność gleby zaczęła wzrastać, a to umożliwiło zasiedlenie się i przeżycie roślinom naczyniowym[28]. W 1998 zaobserwowano pierwsze krzewy – osiągające 4 metry wysokości wierzby z gatunku Salix phylicifolia. Ogółem na Surtsey zaobserwowano co najmniej 60 gatunków roślin, z których około 30 zaaklimatyzowało się[29]. Kolejne rośliny wciąż napływają z częstością od 2 do 5 gatunków rocznie[26].
Ptaki
Ekspansja ptaków na wyspę jednocześnie zależała od obecności roślin i pomogła rozprzestrzenić się kolejnym gatunkom[30]. Ptaki wykorzystywały rośliny jako materiał do budowy gniazd, jednocześnie pomagając rozsiewać nasiona, a także użyźniając glebę guanem[30]. Pierwsze gniazda ptasie pojawiły się na Surtsey trzy lata po ustaniu aktywności wulkanicznej, a pierwszymi gatunkami zaobserwowanymi na wyspie były petrele i ptaki z rodziny alkowatych[31]. Wyspę na stałe zamieszkuje osiem gatunków ptaków[31].
Pierwsza kolonia mew powstała w 1986, chociaż ptaki te widywano sporadycznie na brzegach Surtsey już kilka tygodni po jej wynurzeniu się z morza[31]. Kolonia ta była szczególnie ważna w procesie rozwoju życia roślinnego wyspy, a mewy wywarły znacznie większy wpływ niż inne gniazdujące tam gatunki głównie ze względu na ich dużą liczbę[30][31]. Ekspedycja naukowa z 2004 roku stwierdziła obecność maskonurów atlantyckich (Fratercula arctica), które są bardzo popularne na pozostałych wyspach archipelagu[32].
Surtsey stała się domem dla niektórych gatunków ptaków, jest także punktem przystankowym dla ptaków migrujących, głównie tych, których trasy przelotów wiodą z Islandii na Wyspy Brytyjskie[33]. Gatunkami, które sporadycznie zauważano na Surtsey były łabędzie krzykliwe, różne gatunki gęsi i kruki[34]. Chociaż Surtsey leży na wschód od głównych szlaków migracyjnych, wraz z rozwojem roślinności staje się coraz częstszym punktem przystankowym dla ptaków[34].
Zwierzęta morskie
Wkrótce po uformowaniu się wyspy Surtsey wokół jej wybrzeży obserwowano ssaki z rodziny fokowatych[35]. Foki zaczęły przybywać na wyspę i wygrzewać się na niej, a głównie na powstałej w wyniku erozji mierzei w północnej części Surtsey. Zamieszkujące wyspę stado fok zauważono w 1983 roku, a 70 z nich traktuje Surtsey jako swoje siedlisko[36]. Stale zamieszkuje tam populacja foki szarej i znacznie mniejsza foki pospolitej[35]. Obecność fok wabi orki, które są często widywane w wodach wokół archipelagu Vestmannaeyjar i coraz częściej wokół Surtsey[36].
Także podmorska część wyspy stała się domem dla wielu gatunków zwierząt morskich[35]. Bardzo często występują tam rozgwiazdy, jeżowce i ślimaki. Podwodne stoki wulkanu pokryły się glonami i wodorostami tworząc zwartą pokrywę roślinną najgęstszą pomiędzy 10 i 20 metrem głębokości[35].
Pozostałe formy życia
Owady przybyły na wyspę krótko po jej powstaniu i po raz pierwszy zostały zaobserwowane w 1964 roku[37]. Jako pierwsze pojawiły się owady latające przyniesione na wyspę przy pomocy podmuchów wiatru[37]. Niektóre z nich mogły zostać przywiane przez ocean aż z kontynentu europejskiego, a pozostałe dostały się na wyspę wraz z kawałkami pływającego drewna[37][38]. Kiedy duże kępy traw zostały wymyte z brzegu wyspy w 1974, naukowcy przeanalizowali niektóre z nich odkrywając 663 gatunki bezkręgowców, głównie roztoczy i skoczogonków, które w większości przeżyły tę swego rodzaju podróż morską[39].
Zadomowienie się na wyspie owadów dostarczyło pożywienia ptakom, które z kolei przyczyniły się do przetrwania na wyspie samych owadów[38]. Ciała martwych ptaków pozwoliły przetrwać owadom mięsożernym, użyźniając również glebę, co z kolei spowodowało wzrost roślin, które stały się pożywieniem owadów roślinożernych[40].
Pierwsza dżdżownica została znaleziona w próbce gleby w 1993, prawdopodobnie przyniesiona przez ptaki z pobliskiej wyspy Heimaey. Ślimaki znalezione w 1998 pochodziły z gatunków obecnych na południowym terytorium Islandii, odkryto również obecność pająków i chrząszczy[41][42].
W następstwie ustania aktywności wulkanicznej na Surtsey naukowcy opracowali szereg kryteriów, według których są mierzone zmiany kształtu wyspy[43]. W ciągu 20 lat po wygaśnięciu erupcji pomiary ujawniły, że wyspa ciągle obniża się i w chwili obecnej jej wysokość jest o około metr mniejsza[43]. Początkowo ubytek wysokości następował z prędkością 20 cm na rok, ale w latach 90. zmniejszył się do 1–2 cm rocznie[43]. Spowolnienie obniżania się wyspy jest spowodowane wieloma czynnikami: osiadaniem luźnych skał piroklastycznych, z których zbudowany jest stożek wulkaniczny, zagęszczaniem się osadów pokrywających dno morskie oraz uginaniem się litosfery pod wpływem ciężaru wulkanu[43].
Typowa aktywność wulkaniczna w archipelagu Vestmannaeyjar to pojedyncze erupcje w danym miejscu, dlatego jest mało prawdopodobne, aby w przyszłości rozmiary Surtsey zwiększyły się na skutek kolejnych wybuchów wulkanu[5]. Potężny wpływ morza powoduje ciągłą erozję wyspy już od pierwszych chwil jej powstania, a od zakończenia erupcji około połowa jej pierwotnej powierzchni została utracona[5]. Obecnie Surtsey zmniejsza się o około 10 tysięcy metrów kwadratowych rocznie[5].
Mimo wszystko, całkowite zniknięcie wyspy z powierzchni morza w najbliższej przyszłości jest mało prawdopodobne[44]. Ulegające erozji powierzchnie są zbudowane z luźnych skał piroklastycznych łatwo poddających się niszczeniu przez fale i wiatr, ale większość pozostałego obszaru jest pokryta warstwą twardej lawy znacznie bardziej odpornej na wpływy przyrody[44]. Dodatkowo złożone reakcje chemiczne przebiegające w luźnych skałach wewnątrz wyspy powodują powstawanie w procesie poligonizacji bardzo odpornych na erozję tufów wulkanicznych. Na Surtsey proces ten przebiegł bardzo szybko, ze względu na wysoką temperaturę tuż pod powierzchnią[44].
Chociaż niewątpliwie wyspa będzie stale maleć, to prawdopodobnie będzie opierać się wpływom natury przez wiele stuleci, zanim całkowicie zniknie z powierzchni oceanu[44]. Jak będzie wyglądać Surtsey w przyszłości można sobie wyobrazić na podstawie innych wysepek archipelagu Vestmannaeyjar, które uformowały się dokładnie w ten sam sposób wiele tysięcy lat temu i erodowały do dzisiejszego stanu od początku swojego istnienia[5]. W 2001 wyspa Surtsey została zgłoszona przez rząd Islandii do wpisania na listę światowego dziedzictwa kulturalnego i przyrodniczego UNESCO. Siedem lat później została wpisana na listę[10].
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
