Wulkany Islandii

Wulkany Islandii – lista wulkanów leżących na Islandii.

Położenie Islandii na Grzbiecie Śródatlantyckim

Strefy wulkaniczne Islandii: RR – Grzbiet Reykjanes, RVB – Pas Wulkaniczny Reykjanes, WVZ – Zachodnia Strefa Wulkaniczna, MIB – Pas Śródislandzki, SISZ – Strefa Sejsmiczna Południowej Islandii, EVZ – Wschodnia Strefa Wulkaniczna, NVZ – Północna Strefa Wulkaniczna, KR – Kolbeinsey Ridge, ÖVB – Pas Wulkaniczny Öræfi, SVB – Pas Wulkaniczny Snæfellsnes, TFZ – Strefa Spękań Tjörnes; okrąg przerywaną linią oznacza przybliżony środek pióropusz płaszcza – plamę gorąca

Ze względu na szczególne położenie geologiczne na Grzbiecie Śródatlantyckim – na granicy między płytami tektonicznymi: północnoamerykańską (na zachodzie) i euroazjatycką (na wschodzie), Islandię cechuje wysoka aktywność wulkaniczna^[1]. Aktywność ta wynika również z istnienia pod wyspą tzw. plamy gorąca^[1].

Według Thordarsona i Höskuldssona (2008) strefy neowulkaniczne zajmują 30 tys. km³, tworząc pasy wulkaniczne o szerokości 15–50 km^[1]. Główne strefy to: RR – Grzbiet Reykjanes (ang. Reykjanes Ridge, RR), Pas Wulkaniczny Reykjanes (ang. Reykjanes Volcanic Belt, RVB), Zachodnia Strefa Wulkaniczna (ang. West Volcanic Zone, WVZ), Pas Śródislandzki (ang. Mid-Iceland Belt, MIB), Strefa Sejsmiczna Południowej Islandii (ang. South Iceland Seismic Zon, SISZ), Wschodnia Strefa Wulkaniczna (ang. East Volcanic Zone, EVZ), Północna Strefa Wulkaniczna (ang. North Volcanic Zone, NVZ), Kolbeinsey Ridge, KR, Pas Wulkaniczny Öræfi (ang. Öræfi Volcanic Belt, ÖVB), Pas Wulkaniczny Snæfellsnes (ang. Snæfellsnes Volcanic Bel, SVB) i Strefa Spękań Tjörnes (ang. Tjörnes Fracture Zone, TFZ)^[1].

Strefy dzielą się na ponad 30 systemów wulkanicznych^{[1][uwaga 1]}. Największym systemem jest Bárðarbunga-Veidivötn, a najmniejszym Hrómundartindur^[1]. Struktury wulkaniczne charakteryzują się obecnością wulkanów szczelinowych (wydłużonych struktur o szerokości 5–20 km i długości 50–200 km) lub wulkanu centralnego (centrum aktywności) albo też obydwu tych form^[1]. 19 systemów ma wulkan centralny, a 4 systemy (Hofsjökull, Tungnafellsjökull, Bárðarbunga-Veidivötn i Grímsvötn) mają po dwa wulkany centralne^[1].

Pod względem morfologicznym wyróżnia się tarcze lawowe (Skjaldbreiður), stożki aglutinatowe i tefrowe oraz rzędy kraterów (Laki)^[3][4]. Ponadto występują tu m.in. wulkany tarczowe (m.in. Eyjafjallajökull), stratowulkany (m.in. Hekla), kaldery (m.in. Öskjuvatn), wulkany stożkowe (m.in. Eldfell), szpalty wulkaniczne (m.in. Eldgjá)^[1]. Na Islandii znajdują się również jaskinie lawowe, m.in. Surtshellir i Stefánshellir^[5].

Na Islandii znajduje się około 200 wulkanów^[6]. Większość z nich skoncentrowana jest wzdłuż granicy płyt tektonicznych, ciągnącej się z południowego zachodu wyspy na północny wschód. Część aktywnych wulkanów znajduje się pod grubą pokrywą lodowców – 60% lodowców zajmuje tereny aktywne wulkanicznie^[7]. Eksplozje wulkanów podlodowcowych powodują topienie się lodu i tworzenie ogromnych fal powodziowych – zwanych jökulhlaup^[1]. Na drodze do morza tworzą one olbrzymie piaszczysto-żwirowe równiny – sandry^[7].

Do ważniejszych islandzkich wulkanów należą:

• w południowo-zachodniej Islandii: Hekla, Mýrdalsjökull z Katlą, szpalta wulkaniczna Eldgjá i rzędy kraterów Laki, Hvannadalshnúkur (znany też jako Öræfajökull), Snæfellsjökull oraz Baula.
• w południowej Islandii: Eyjafjallajökull
• w północnej i środkowej Islandii: pod lodowcem Vatnajökull – Bárðarbunga, Grímsvötn i Kverkfjöll, oraz Krafla, Askja i Herðubreið.
• na archipelagu Vestmannaeyjar: Surtsey oraz Eldfell na wyspie Heimaey.

Wulkany

Poniższa tabela przedstawia listę wulkanów Islandii według zestawienia zamieszczonego u Sieberta (2011), który klasyfikuje wulkany Islandii w jednej grupie z wulkanami Oceanu Arktycznego i przyległych mórz^[8]:

Nazwa – polska nazwa (tożsama z nazwą islandzką);

Położenie – współrzędne geograficzne;

Wysokość – wysokość w m n.p.m. (w przypadku wulkanów aktywnych może się zmieniać);

Aktywność – data ostatniej erupcji dla wulkanów aktywnych;

Opis – krótki opis.

Zdjęcie	Nazwa	Położenie	Wysokość[uwaga 2]	Aktywność[uwaga 3]	Opis
Islandia zachodnia
	Snæfellsjökull	64°48′00″N 23°47′00″W	1448	200	Stratowulkan, którego szczyt przykryty jest lodowcem, na półwyspie Snæfellsnes w Parku Narodowym Snæfellsjökull[4].
	Helgrindur	64°52′12″N 23°15′00″W	986	nieznana	Jeden z najmniejszych systemów wulkanicznych Islandii – łańcuch stożków żużlowych w poprzek środkowej części półwyspu Snæfellsnes[9].
	Ljósufjöll	64°52′12″N 22°13′48″W	1063	960	Szpalty wulkaniczne w środkowej części półwyspu Snæfellsnes[10].
Islandia południowo-zachodnia
	Reykjanes	63°51′00″N 22°33′58″W	140	1926	System wulkaniczny (rząd kraterów) na południowo-zachodnim krańcu półwyspu Reykjanes[11].
	Krísuvík	63°56′00″N 22°06′00″W	360	1340	System wulkaniczny (rząd kraterów) w środkowej części półwyspu Reykjanes[12].
	Brennisteinsfjöll	63°55′59″N 21°46′59″W	610	1341	System wulkaniczny (rząd kraterów) w środkowej części półwyspu Reykjanes[13].
	Hengill	64°11′00″N 21°20′00″W	803	150	System wulkaniczny (rząd kraterów) na półwyspie Reykjanes[14].
	Hrómundartindur	64°04′00″N 21°13′00″W	550	nieznana	Niewielki system wulkaniczny na południe od Þingvallavatn, sąsiaduje z systemem Hengill[15].
	Grímsnes	64°02′00″N 20°52′00″W	200	3500 p.n.e.	Mały system wulkaniczny (rząd kraterów) na południowy zachód od Þingvallavatn[16].
	Prestahnúkur	64°35′00″N 20°40′00″W	1385	3350 p.n.e.	Wulkan podlodowcowy na południowo-zachodnim krańcu Langjökull[17].
	Hveravellir	64°51′00″N 19°42′00″W	1100	950	Główny system wulkaniczny pod lodowcem Langjökull[18].
	Hofsjökull	64°49′59″N 18°45′58″W	1765	nieznana	Wulkan tarczowy pod lodowcem Hofsjökull[19].
Islandia południowa
	Vestmannaeyjar	63°24′58″N 20°15′58″W	283	1973	W większości podwodny system wulkaniczny na południe od Islandii[20].
	Eyjafjallajökull	63°37′59″N 19°37′59″W	1651	2010	Stratowulkan pod lodowcem Eyjafjallajökull[21].
	Katla	63°37′59″N 19°04′59″W	1490	1918	Wulkan pod lodowcem Mýrdalsjökull[22].
	Tindfjallajökull	63°46′59″N 19°42′58″W	1464	nieznana	Stratowulkan pod lodowcem Tindfjallajökull[23].
	Torfajökull	63°53′31″N 19°07′19″W	1280	1477	Stratowulkan pod lodowcem Torfajökull[24].
	Hekla	63°58′59″N 19°39′58″W	1490	2000	Jeden z najbardziej aktywnych wulkanów wyspy[25].
Islandia północno-wschodnia
	Grímsvötn	64°24′58″N 17°18′58″W	1719	2011	Kaldera pod lodowcem Vatnajökull[26].
	Bárðarbunga	64°37′59″N 17°30′58″W	2000	2015	Stratowulkan pod lodowcem Vatnajökull[27].
	Tungnafellsjökull	64°45′00″N 17°54′58″W	1523	nieznana	Stratowulkan pod lodowcem Tungnafellsjökull[28].
	Kverkfjöll	64°39′11″N 16°38′49″W	1930	1968	Stratowulkan na północny wschód od lodowca Vatnajökull[29].
	Askja	65°01′59″N 16°46′59″W	1080	1961	Stratowulkan, w którego kalderze znajdują się jeziora Öskjuvatn i Viti[30].
	Fremrinámar	65°24′58″N 16°39′58″W	970	1200 p.n.e.	Stratowulkan na północny wschód od wulkanu Askja[31].
	Krafla	65°42′54″N 16°43′41″W	800	1984	Kaldera na północny wschód od jeziora Mývatn[32].
	Þeistareykjarbunga	65°49′59″N 17°09′58″W	540	900 p.n.e.	Wulkan tarczowy na północ od jeziora Mývatn[33].
	Strefa Spękań Tjörnes	65°42′54″N 16°43′41″W	-75	1868	Podwodna strefa szczelin wulkanicznych na północ od półwyspu Tjörnes[34].
Islandia południowo-wschodnia
	Öræfajökull	64°03′00″N 16°37′59″W	2110	1728	Stratowulkan otoczony lodowcami Vatnajökull, Skeiðarárjökull i Skaftafellsjökull[35].
	Esjufjöll	64°15′00″N 16°34′59″W	1620	nieznana	Stratowulkan na zachód od wulkanu Katla[36].
Na północ od Islandii
	Kolbeinsey Ridge	66°40′12″N 18°30′00″W	5	1755	Wulkan podwodny koło wyspy Grimsey[37].
Na Oceanie Arktycznym[uwaga 4]
	Jan Mayen	71°05′13″N 8°08′46″W	2085	1985	Stratowulkan 650 km na północ od Islandii; terytorium zależne od Norwegii[38].
	bez nazwy	88°16′12″N 65°36′00″W	-1500	nieznana	Wulkan podwodny na Grzbiecie Łomonosowa.
	bez nazwy	85°34′48″N 85°00′00″W	-3800	nieznana	Wulkan podwodny na Grzbiecie śródoceanicznym.

Erupcje

Osobny artykuł: Erupcja Eyjafjallajökull w 2010 roku.

Na terenie Islandii znajduje się najwięcej wulkanów holoceńskich o udokumentowanych erupcjach, co zawdzięczane jest pracy islandzkiego pioniera tefrochronologii Sigurðura Þórarinssona (1912–1983)^[8]. Pierwsze wzmianki o erupcjach pochodzą z roku 1000 - wówczas wybuch wulkanu miał miejsce podczas debaty Althingu w Thingvellir^[8]. W XII i XIII w. odnotowano 12 erupcji rocznie, w XV w. – 9, w XVII w. – 15^[8]. Do jednej z największych erupcji lawy doszło podczas trwającej 8 miesięcy erupcji wulkanu Laki w latach 1783–1784 – wydostało się wówczas ponad 14 km³ lawy, która utworzyła pole lawowe o powierzchni ok. 600 km²^[39]. Wskutek klęski głodu jaka nastąpiła po wybuchu Laki, zmarła jedna trzecia ówczesnej populacji Islandii^[8].

Wiele erupcji miało miejsce w latach 1974–1984; wybuchła m.in. Krafla^[8]. Kolejne erupcje to: Hekla (1991, 2000), Grímsvötn (1996, 1998 i 2004)^[8]. W 2010 roku doszło do wybuchu wulkanu Eyjafjallajökull pod lodowcem o tej samej nazwie, który wyniósł ogromne masy pyłu co spowodowało problemy w transporcie powietrznym na całym świecie^[40].

Szacuje się, że od roku 1500 z islandzkich wulkanów wydostała się ilość lawy równa ok. jednej trzeciej ilości lawy ze wszystkich innych erupcji w tym okresie na całym świecie^[6]. Częstotliwość erupcji wulkanicznych to ponad 20 na sto lat, a produktywność to 5 km³ magmy na sto lat^[1].

Energia geotermalna

Osobny artykuł: Energia geotermalna na Islandii.

Na Islandii znajduje się wiele obszarów aktywności geotermalnej, m.in. Hengill, Haukadalur czy Hveravellir^[41]. W związku z tym kraj wykorzystuje ten rodzaj energii do ogrzewania większości budynków, sieci basenów czy szklarni^[41].

Wulkany Islandii w kulturze

Na Islandii Juliusz Verne (1828–1905) umieścił akcję swojej książki Podróż do wnętrza Ziemi^[42][43], której główni bohaterowie schodzą do wnętrza Ziemi poprzez Snæfellsjökull na zachodzie wyspy^[43].

Zobacz też

• geografia Islandii
• przyroda Islandii
• lodowce Islandii

Uwagi

1. Inne źródła wyróżniają 32 systemy^[2].
2. Podana za Global Volcanism Program.
3. Podana za Global Volcanism Program.
4. Siebert klasyfikuje wulkany na Islandii razem z wulkanami Oceanu Arktycznego i przyległych mórz^[8].

Przypisy

1. Thorvaldur Thordarson, Ármann Höskuldsson. Postglacial volcanism in Iceland. „JÖKULL”, s. 197–228, 2008. 58. ISSN 0449-0576. (ang.).
2. lyinskaya, Larsen and Gudmundsson (eds.): Catalogue of Icelandic Volcanoes. IMO, UI, CPD-NCIP, 2015. [dostęp 2018-11-30]. (ang.).
3. Jan Koziar, Ryszard Kryza, Andrzej Muszyński. Wyniki badań petrograficznych wulkanitów Islandii a współczesne koncepcje budowy skorupy i płaszcza Ziemi. „Przegląd Geologiczny”, s. 77-82, 1984. 32. (pol.).
4. Global Volcanism Program: Snaefellsjökull. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
5. Insight Guides: Insight Guides Iceland. Apa Publications (UK) Limited, 2007. ISBN 978-1-78671-691-0. [dostęp 2018-11-30]. (ang.). Brak numerów stron w książce
6. Iceland, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2018-11-30] (ang.).
7. Helgi Björnsson, Finnur Pálsson. Icelandic glaciers. „JÖKULL”, s. 365–386, 2008. 58. ISSN 0449-0576. (ang.).
8. Lee Siebert, Tom Simkin, Paul Kimberly: Volcanoes of the World. University of California Press, 2011, s. 199–206. ISBN 978-0-520-94793-1. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
9. Global Volcanism Program: Helgrindur. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
10. Global Volcanism Program: Ljósufjöll. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
11. Global Volcanism Program: Reykjanes. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
12. Global Volcanism Program: Krýsuvík. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
13. Global Volcanism Program: Brennisteinsfjöll. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
14. Global Volcanism Program: Hengill. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
15. Global Volcanism Program: Hrómundartindur. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
16. Global Volcanism Program: Grímsnes. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
17. Global Volcanism Program: Prestahnúkur. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
18. Global Volcanism Program: Langjökull. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
19. Global Volcanism Program: Hofsjökull. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
20. Global Volcanism Program: Vestmannaeyjar. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
21. Global Volcanism Program: Eyjafjallajökull. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
22. Global Volcanism Program: Katla. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
23. Global Volcanism Program: Tindfjallajökull. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
24. Global Volcanism Program: Torfajökull. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
25. Global Volcanism Program: Hekla. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
26. Global Volcanism Program: Grímsvötn. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
27. Global Volcanism Program: Bárðarbunga. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
28. Global Volcanism Program: Tungnafellsjökull. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
29. Global Volcanism Program: Kverkfjöll. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
30. Global Volcanism Program: Askja. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
31. Global Volcanism Program: Fremrinámar. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
32. Global Volcanism Program: Krafla. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
33. Global Volcanism Program: Þeistareykir. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
34. Global Volcanism Program: Tjörnes Fracture Zone. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
35. Global Volcanism Program: Öraefajökull. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
36. Global Volcanism Program: Esjufjöll. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
37. Global Volcanism Program: Kolbeinsey Ridge. [dostęp 2018-11-28]. (ang.).
38. Global Volcanism Program: Jan Mayen. [dostęp 2018-11-30]. (ang.).
39. Morpholofy, surface structures, and emplacement of lava produced by Laki, A.D. 1783–1784. W: Michael Manga, Guido Ventura: Kinematics and Dynamics of Lava Flows. Geological Society of America, 2005. ISBN 978-0-8137-2396-9. [dostęp 2018-11-30]. (ang.).Sprawdź autora rozdziału:1. Brak numerów stron w książce
40. Helgi Björnsson: The Glaciers of Iceland: A Historical, Cultural and Scientific Overview. Springer, 2016, s. 209–274. ISBN 978-94-6239-207-6. [dostęp 2018-11-27]. (ang.).
41. Anna Drabik, Anna Sowiżdżał, Barbara Tomaszewska. Doświadczenia Islandii w zakresie wykorzystania niskotemperaturowych zasobów energii geotermalnej. „Technika Poszukiwań Geologicznych Geotermia, Zrównoważony Rozwój”. s. 111–119. 1/2016. OCLC 2016. (pol.).
42. Lonely Planet, Carolyn Bain, Alexis Averbuck: Lonely Planet Iceland. Lonely Planet, 2015. ISBN 978-1-74360-539-4. [dostęp 2018-11-30]. (ang.). Brak numerów stron w książce
43. Helgi Björnsson: The Glaciers of Iceland: A Historical, Cultural and Scientific Overview. Springer, 2016, s. 359–373. ISBN 978-94-6239-207-6. [dostęp 2018-11-30]. (ang.).

Linki zewnętrzne

• Mary Caperton Morton. Where fire freezes: All eyes, ears and instruments on Iceland's volatile volcanoes. „EARTH”. The American Geosciences Institute. (ang.).brak numeru strony