Grzbiet śródoceaniczny

Grzbiet śródoceaniczny – silnie wydłużona, wypukła forma dna oceanicznego, o stromych stokach, położona zazwyczaj pośrodku oceanów, oddzielająca od siebie dwa baseny oceaniczne^[a].

Przekrój grzbietu śródoceanicznego.

Grzbiety śródoceaniczne na świecie

Wiek skorupy oceanicznej i granice płyt tektonicznych. Kolor czerwony oznacza najmłodszą skorupę, a niebieski i fioletowy najstarszą.

Grzbiety śródoceaniczne są to największe struktury linijne na powierzchni Ziemi. Ich łączna długość wynosi ok. 80 000 km, a szerokość sięga tysięcy kilometrów^[1]. Grzbiety wznoszą się ok. 2 km ponad powierzchnię sąsiadującego dna oceanicznego, tzw. równiny abisalnej.

W centrum wielu z nich, wzdłuż całego grzbietu ciągnie się dolina ryftowa o szerokości od 1 do 50 km i głębokości od 100 m do 1-2 km^[2]. W dolinie ryftowej dochodzi do wylewów lawy oraz wyrzutów przegrzanej wody (kominy hydrotermalne). W miejsce rozchodzenia się dwóch płyt oceanicznych wdziera się materia bazaltowa, powodując powstawanie nowej skorupy oceanicznej i rozrost dna oceanicznego. Jest to tzw. strefa spreadingu, gdzie dwie płyty litosfery oddalają się od siebie. Wiek skorupy oceanicznej rośnie od doliny ryftowej na zewnątrz, w stronę kontynentów.

Grzbiety śródoceaniczne są zazwyczaj przerywane poprzecznymi lub skośnymi do ich rozciągłości uskokami transformującymi i poprzesuwane wzdłuż nich na dziesiątki, a nawet setki kilometrów.

Niektóre grzbiety śródoceaniczne oddalają się od siebie. Grzbiet Śródatlantycki oraz Grzbiety Arabsko-Indyjski i Środkowoindyjski w momencie powstania były oddzielone jedynie kontynentem afrykańskim. W miarę rozrostu skorupy oceanicznej odległość między nimi się zwiększa – obecnie poza Afryką oddziela je pół Atlantyku i ok. 1/3 Oceanu Indyjskiego.

Ważniejsze grzbiety śródoceaniczne

• Ocean Spokojny: Pacyficzno-Antarktyczny, Australijsko-Antarktyczny, Wschodniopacyficzny, Chilijski, Explorer, Juan de Fuca, Gorda, Huntera, Południowofidżyjski, Tonga, Tubuai, Wooldark, Kiusiu-Palau, Środkowopacyficzny, Sala y Gomez.
• Ocean Atlantycki: Jan Mayen, Islandzki, Śródatlantycki (w tym: Reykjanes, Północnoatlantycki, Południowoatlantycki), Scotia (Południowoantylski).
• Ocean Arktyczny: Gakkela
• Ocean Indyjski: Afrykańsko-Antarktyczny, Zachodnioindyjski, Środkowoindyjski (w tym Arabsko-Indyjski), Adeński, Grzbiet Zachodnioaustralijski, Australijsko-Antarktyczny.

Inne grzbiety

Niekiedy terminem „grzbiet śródoceaniczny” określa się formy, których powstanie nie jest związane ze spreadingiem dna oceanicznego, ale np. z przesuwaniem się płyty oceanicznej ponad tzw. plamą gorąca, jak w przypadku Grzbietu Hawajskiego i Grzbietu Cesarskiego lub z uskokiem transformacyjnym, jak w przypadku Grzbietu Macquarie, bądź z innymi wyniesieniami zbudowanymi ze skorupy oceanicznej lub kontynentalnej. W tym wypadku właściwym terminem jest „grzbiet podmorski”, a nie „grzbiet śródoceaniczny”.

Uwagi

1. Należy odróżniać grzbiety rozumiane jako struktury czysto topograficzne analogiczne do grzbietów górskich, mogą to być np. ciągi wysp wulkanicznych związanych z plamami gorąca, od grzbietów, gdzie zachodzi ekspansja dna oceanicznego.