Armia „Poznań”

Armia „Poznań” – związek operacyjny Wojska Polskiego istniejący od 23 marca do 21 września 1939.

Armia „Poznań”

Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	23 marca 1939
Rozformowanie	1939
Dowódcy
Pierwszy	gen. dyw. Tadeusz Kutrzeba
Działania zbrojne
kampania wrześniowa bitwa nad Bzurą
Organizacja
Dyslokacja	Warszawa (do 29 VIII) Gniezno
Rodzaj sił zbrojnych	wojsko
Podległość	Naczelne Dowództwo

Położenie wojsk 31 sierpnia i niemiecki plan ataku

Pozycje wojsk polskich 16/17 września

W czasie kampanii wrześniowej armia dowodzona przez gen. dyw. Tadeusza Kutrzebę, walczyła w składzie czterech dywizji piechoty (14., 17., 25. i 26.), Wielkopolskiej i Podolskiej Brygady Kawalerii oraz Poznańskiej i Kaliskiej Brygady ON. Początkowo obsadzała wysunięty na zachód obszar Wielkopolski; była w gotowości do działania zarówno na korzyść Armii „Pomorze” jak i Armii „Łódź”.
W kolejnych dniach września odegrała główną rolę w dwutygodniowej bitwie nad Bzurą^[1].

Utworzenie armii i przygotowania wojenne

Armia „Poznań” utworzona została 23 marca 1939 w celu obrony Wielkopolski^[2] i współdziałania z sąsiednimi armiami („Pomorze” i „Łódź”). Tego dnia, w oparciu o Inspektorat Armii gen. dyw. Tadeusza Kutrzeby i przydzielonych oficerów – wykładowców Wyższej Szkoły Wojennej, zorganizowany został w Warszawie zalążek dowództwa i sztabu armii (do 31 sierpnia 1939 występował w dalszym ciągu jako Inspektorat Armii). 29 sierpnia 1939 przybył do Gniezna^[3].

Zadania dla Armii „Poznań” przewidywały^[4][5][6][7]:

• Osłaniając się na kierunku Frankfurt – Poznań, przede wszystkim ubezpieczyć własnym działaniem skrzydła Armii „Łódź” i Armii „Pomorze”. W razie ataku przeważających sił nieprzyjaciela nie dać się szybko zepchnąć na ostateczną linię obrony.
• Nie dać się odrzucić od armii sąsiednich. W tym celu zwrócić szczególną uwagę na kierunki:

Piła – Inowrocław

Głogów – Koło

Wrocław – Koło

• Na kierunku Frankfurt – Poznań:

wykorzystać jak najdłużej przedpole Warty i osłonić Poznań przed zaskoczeniem,

do opóźnienia nieprzyjaciela wykorzystać wszystkie nadające się w tym celu linie terenowe.

• Ostateczna pozycja obrony:

nawiązanie do przedmościa Bydgoszcz – jezioro Żnin – jezioro Gopło – kanał Gopło – Warta – rz. Warta, z wysunięciem się w rejon Konin – Turek.

Szerokość pasa działania: w centrum około 200 km, na skrzydłach 30–60 km^[5].

20 sierpnia na bazie Dowództwa Okręgu Korpusu Nr VII w Poznaniu sformowano sztab Grupy Operacyjnej „Koło”, któremu podporządkowywano jednostki armii, w celu koordynacji działań bojowych na poziomie taktycznym. Dowódcą GO „Koło” został mianowany dowódca DOK VII – gen. bryg. Edmund Knoll-Kownacki.

Działania bojowe

Bitwa graniczna

1 i 2 września

Na odcinku Armii „Poznań” drobne starcia miały miejsce w obszarze nadgranicznym oraz nad Notecią. W związku z sytuacją w rejonie Częstochowy, 2 września dowódca armii otrzymał polecenie przygotowania odejścia jednostek na zasadniczą pozycję obronną^[8]. Podolska Brygada Kawalerii ukończyła wyładowania i dopiero następnego dnia mogła zluzować 14 Dywizję Piechoty w osłonie kierunku poznańskiego^[9].

Obsada personalna dowództwa

Pomnik „Armii Poznań” w Poznaniu

Dowództwo

• dowódca – gen. dyw. Tadeusz Kutrzeba
• oficer do zleceń – ppłk dypl. Adam Lewicki
• oficer ordynansowy – rtm. Jan Pniewski
• dowódca artylerii – płk Michał Jancewicz
  • oficer – mjr Wojciech Wilkoński
  • oficer – kpt. Ludwik Juliusz Ostrichański
  • oficer – kpt. Roman Czartoryski
• dowódca lotnictwa – płk dypl. pil.inż. Stanisław Kuźmiński
  • szef sztabu – ppłk dypl. obs. Adam Kurowski
    • oficer operacyjny – mjr dypl. pil. Jan Koźmiński
    • oficer informacyjny – kpt. obs. Kazimierz Ciesielski
  • kwatermistrz – kpt. Stanisław Miękina
    • pomocnik kwatermistrza – por. Prus
  • dowódca OPL – kpt. Jan Maciej Pawłowski
• dowódca saperów – ppłk dypl. Leon Bianchi

Sztab

• szef sztabu
  • ppłk dypl. Stefan Mossor (III – VII 1939)
  • płk dypl. Stanisław Lityński (VII – IX 1939)
• szef Oddziału I – ppłk dypl. Romuald Sidorski
  • szef Wydziału Personalnego – mjr Konstanty Jabłoński
  • oficer – mjr dypl. Antoni Dąbrowski
  • oficer – kpt. Władysław Zwoliński
• szef Oddziału II – ppłk dypl. Józef Gryglaszewski
  • oficer – mjr dypl. Feliks Libert
  • oficer – kpt. Tadeusz Piotr Mroczkowski
  • oficer – rtm. dypl. Janusz Łoś
• szef Oddziału III – ppłk dypl. Feliks Robakiewicz
  • oficer – mjr dypl. Eryk Migula
  • oficer – mjr dypl. Wincenty Iwanowski
  • oficer – mjr dypl. Julian Michalski
  • oficer – kpt. dypl. Zygmunt Braksal
• szef Oddziału IV – ppłk dypl. Włodzimierz Krzyżanowski
  • zastępca szefa – mjr dypl. Kazimierz Oyrzyński
  • kierownik Referatu Zaopatrzenia – kpt. dypl. Albert Szaad
  • kierownik Referatu Etapowego – kpt. Antoni Berezowski
  • oficer – kpt. Stanisław Rybiański

Kwatermistrzostwo armii

• kwatermistrz armii – płk dypl. Bolesław Stanisław Borkowski
  • dowódca żandarmerii – ppłk żand. Tadeusz Miś
  • szef służby intendentury – ppłk dypl. Wiktor Misky
    • oficer – kpt. Mieczysław Adolf Burcan
    • oficer – kpt. Mieczysław Niesiołowski
    • oficer – kpt. Józef Szczepański
    • oficer – kpt. Stanisław Jan Tarnawski
    • oficer – por. Stanisław Boniecki
    • oficer – por. Benedykt Hołdrowicz
    • oficer – ppor. Stanisław Miechówka
  • szef służby uzbrojenia – ppłk uzbr. Leon Metelski
    • oficer – mjr Tadeusz Roman
    • oficer – mjr Kazimierz Konstanty Hellwig
    • oficer – kpt. Kazimierz Jan Hellebrandt
    • oficer – kpt. Marian Adam Wiśniewski
    • oficer – kpt. Otton Adolf Wojtowicz
    • oficer – kpt. Józef Pawłowski
    • oficer – por. Zbigniew Stanisław Sokołowski
  • szef służby zdrowia – płk lek. doc. dr Teofil Kucharski
  • szef służby weterynaryjnej – płk lek. wet. Mieczysław Lessiński

• szef służby sprawiedliwości – płk aud. Karol Ludwik Müller
• szef służby duszpasterskiej – proboszcz ks. Józef Tomiak
• szef służby wyznań niekatolickich – mjr Tadeusz Marian Bałaban
• szef służby samochodowej – mjr Józef Augustowski
  • oficer – mjr Czesław Buszkiewicz
  • oficer – kpt. Henryk Kazimierski
• dowódca kolumny taborowej – ppor. Wiktor Przegaliński
• szef służby kolejnictwa – ppłk dypl. Henryk Edward Lergetporer
  • zastępca szefa – kpt. Piotr Załęski
  • komendanci za- i wyładunkowi:

kpt. dypl. Edmund Wiktor Ginalski

por. Zdzisław Rassowski

ppor. Kazimierz Tomasik

ppor. Stanisław Żurawiński

ppor. Marian Falęcki

ppor. Władysław Mazierski

ppor. Wiktor Maszner

• • delegat PKP przy armii – mjr dypl. Aleksander Klotz
• delegat Naczelnego Kwatermistrza – mjr dypl. Zdzisław Henryk Szymański
  • kurier – ppor. Wacław Wysiadecki
• komendant kwatery głównej – mjr. Augustyn Stasiak
• kierownik kancelarii – kpt. Stanisław Bartłomiej Łoza

Adiutantura

oficer kurier – kpt. Leśniewski

oficer kurier – por. Marian Jaworski

oficer kurier – ppor. Stefan Długołęcki

• płatnik kwatery głównej – por. Andrzej Bukowski

Struktura organizacyjna

Kwatera Główna Armii

• dowódca 72 kompanii asystencyjnej – ppor. Władysław Łazuta
• dowódca 209 kompanii asystencyjnej – ppor. Roman Dudziak
• dowódca kompanii sztabowej – por. Zygmunt Rzędowski
• dowódca kompanii sztabowej – kpt. Stefan Steś
• kompania stacyjna nr 12 – por. Józef Żabówka
  • dowódca plutonu – por. Bolesław Antoni Ścieciński

Wielkie jednostki

• 14 Wielkopolska Dywizja Piechoty
• 17 Wielkopolska Dywizja Piechoty
• 25 Dywizja Piechoty
• 26 Dywizja Piechoty
• Wielkopolska Brygada Kawalerii
• Podolska Brygada Kawalerii (od 1 lub 2 września)

Piechota

• Poznańska Brygada Obrony Narodowej
• Kaliska Brygada Obrony Narodowej

Artyleria

• 7 pułk artylerii ciężkiej
• 67 dywizjon artylerii lekkiej

Saperzy

• batalion saperów typ IIb nr 47 dla armii – kpt. Teofil Jaroszewski
• pluton mostowy 4-tonowy nr 47
• kompania saperów KOP „Stolin”
• szefostwo fortyfikacji typ II „Poznań”
• dowództwo grupy fortyfikacyjnej nr 1
• dowództwo grupy fortyfikacyjnej nr 31
• dowództwo grupy fortyfikacyjnej nr 71
• dowództwo grupy fortyfikacyjnej nr 92 – ppłk st. sp. inż. Mieczysław Wężyk
• rezerwowa kompania saperów nr 163
• rezerwowa kompania saperów nr 164
• rezerwowa kompania saperów nr 165
• rezerwowa kompania saperów nr 166
• rezerwowa kompania saperów nr 167
• rezerwowa kompania saperów nr 168
• rezerwowa kompania saperów nr 171
• rezerwowa kompania saperów nr 172
• rezerwowa kompania saperów nr 173
• rezerwowa kompania saperów nr 174 – kpt. rez. Michał Lorkiewicz
• rezerwowa kompania saperów nr 175
• pluton parkowy saperów nr 71
• pluton parkowy saperów nr 72
• lekka kolumna pontonowa typ I nr 171
• lekka kolumna pontonowa typ II nr 172
• samodzielny pluton elektrotechniczny nr 21 (mob. batalion elektrotechniczny)
• samodzielny pluton elektrotechniczny nr 22
• stacja elektrowagonowa nr 2 (mob. 2 batalion mostów kolejowych)

Bronie pancerne

• 31 samodzielna kompania czołgów rozpoznawczych
• 71 samodzielna kompania czołgów rozpoznawczych
• 72 samodzielna kompania czołgów rozpoznawczych
• 82 samodzielna kompania czołgów rozpoznawczych
• pociąg pancerny Nr 11
• pociąg pancerny Nr 12
• kolumna samochodów – kpt. obs. Jan Luszczyński
• kolumna samochodów ciężarowych nr 753 – ppor. rez. Damazy Choraszewski

Osobny artykuł: Polskie oddziały pancerne w kampanii wrześniowej#W składzie Armii „Poznań”.

Lotnictwo i OPL

Osobny artykuł: Polskie lotnictwo wojskowe 1939.

• eskadra liniowa nr 34
• III/3 dywizjon myśliwski
• eskadra towarzysząca nr 33
• eskadra towarzysząca nr 36
• pluton łącznikowy nr 6
• 4 kompania balonów obserwacyjnych
• ruchomy park lotniczy nr 1
• kompania lotniskowa nr 4
  • pluton wartowniczy lotniskowy nr 71
  • pluton wartowniczy lotniskowy nr 72
  • pluton wartowniczy lotniskowy nr 73
  • pluton lotniskowy nr 71
  • pluton lotniskowy nr 72
• stacja meteorologiczna nr 71
• drużyna radiokorespondencyjna lotnicza nr 3

Łączność

• kompania telefoniczno-kablowa nr 22 – por. Józef Gil
  • dowódca plutonu – ppor. Władysław Rust
• kompania telefoniczno-budowlana nr 14 – por. Henryk Knie
• pluton telefoniczno-kablowy nr 16 – por. Wiesław Anc

Łącznie armia liczyła:

• 55 batalionów piechoty
• 19 szwadronów kawalerii
• 256 dział, w tym 24 haubice 155 mm wz. 1917, 24 armaty 105 mm wz. 1913 i wz. 1929, 62 haubice 100 mm wz. 1914/1919 i 146 armat 75 mm wz. 1897 i wz. 1902/1926^[10]
• 20 dział przeciwlotniczych
• 78 czołgów rozpoznawczych (TKS lub TK-3)
• 2 pociągi pancerne
• 56 samolotów
• 16 samochodów pancernych wz. 34

Uwagi

Przypisy

1. Zawilski 2019 ↓, s. 785.
2. Sobczak 1975 ↓, s. 34.
3. Bauer i Polak 1983 ↓, s. 75–76.
4. PSZ w drugiej wojnie światowej, Londyn 1951
5. Porwit 1983 ↓, s. 93.
6. Kirchmayer 1946 ↓, s. 41.
7. Kozłowski (red.) 1979 ↓, s. 262.
8. Stachiewicz 1998 ↓, s. 470.
9. Stachiewicz 1998 ↓, s. 471.
10. Wilkoński 1983 ↓, s. 195.

Bibliografia

• Piotr Bauer, Bogusław Polak: Armia „Poznań” w wojnie obronnej 1939. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1983. ISBN 83-210-0385-0.
• Jerzy Kirchmayer: Kampania wrześniowa. Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1946.
• Eugeniusz Kozłowski (red.): Wojna obronna Polski 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1979. ISBN 83-11-06314-1.
• Andrzej Przedpełski: Lotnictwo Wojska Polskiego: zarys historii 1918–1996. Warszawa: Bellona, 1997. ISBN 83-11-08650-8. Brak numerów stron w książce
• Marian Porwit: Komentarze do historii polskich działań obronnych 1939 roku. Plany i bitwy graniczne. T. 1. Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1983.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
• Kazimierz Sobczak (red.): Encyklopedia II wojny światowej. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Wacław Stachiewicz: Wierności dochować żołnierskiej: przygotowania wojenne w Polsce 1935-1939 oraz kampania 1939 w relacjach i rozważaniach szefa Sztabu Głównego i szefa Sztabu Naczelnego Wodza. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 1998. ISBN 83-86678-71-2.
• WojciechW. Wilkoński WojciechW., Działania artylerii armii „Poznań” w 1939, „Wojskowy Przegląd Historyczny”, 4 (106), Warszawa 1983.
• Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.
• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].