From Wikipedia, the free encyclopedia
Дагъустан, официал тӀвар Дагъустандин Республика (урус. Республика Дагестан) — Урусатдин Федерацияда авай республика[2], федерациядин виридалайни кьибле пата авай субъект я, Кеферпатан Къавкъаздин федерал округдик акатзава.
 Урусатдин Федерациядин субъект | |||||||
|
Дагъустандин Республика
| |||||||
| |||||||
|
Кьилин шегьер |
Магьачкъала | ||||||
|
Майдан |
52-й | ||||||
|
- Вири |
50270 км² | ||||||
|
Агьалияр |
|||||||
|
- Вири санлай |
↗3 133 303[1] (2021) 58,6/км² | ||||||
|
РВБ |
35-й | ||||||
|
- Вири, гилан къиметрив |
285,3 млрд ман. (2010) 78,3 агъз. ман. | ||||||
| Кеферпатан Къавкъаздин | |||||||
| Кеферпатан Къавкъаздин | |||||||
|
Гьукуматдин чӀал |
урус, авар, агъул, дарги, къумукь, лезги, нугъай, рутул,табасаран, тат, цӀахур, чечен, яхул[делил 1] | ||||||
|
Республикадин кьил |
Сергей Меликов | ||||||
|
Гьукуматдин председатель |
Абдулпатах Амирханов | ||||||
|
Халкьдин кӀватӀалдин председатель |
Заур Аскендеров | ||||||
| 05 | |||||||
| Код ISO 3166-2 | RU-DA | ||||||
| MSK (UTC+4) | |||||||
|
Официал сайт: |
http://www.government-rd.ru/ | ||||||
Республикадин бине 1921 йисан 20 январьда кутунвайди я.
Кьилин шегьер — Магьачкъала.
Дагъустандин чилер Азербайжандихъ галаз кьибле пата, Гуржистандихъ галаз кьиблединни-рагъакӀидай пата, Чечнядихъ галаз рагъакӀидай пата, Ставропольдин крайдихъ галаз кефердинни-рагъакӀидай пата ва кефер патай Калмыкиядихъ галаз са сергьятра ава. РагъэкъечӀдай пад Каспи гьуьлуьн ятари кьунва.
Дагъустан уьлкведиз тарихдин къене са шумуд тӀварар хьайиди малум я. Къе гьа тӀварар тарихдин ктабра ва дегь гъиливкхьинра гьалтзава. А тӀварар Дагъустандиз къунши халкьари ва и чилерал дяведалди атанвай ягъийри гайиди я.
Са бязи тарихдарри Кьиблепатан Дагъустандиз «Суварин Уьлкве» мана гузвай адан виликан «Алпан» тӀвар талукьарзава. X виш йисуз арабрин тарихдар Ал-Куфиди вичин улубда Дагъустандиз «Тахтунин Чилер» мана гузвай араб «Ард ас-Сарир» тӀвар ганвай[3]. Гуржийрин тарихдин малуматра Дагъустандин тӀвар «Лекетия» я[4].
Алай чӀаван «Дагъустан» тӀвар XVII виш йисалай малум я ва туьрк чӀалан «дагъ» — сув ва араб чӀалан «стан» — уьлкве, чил гафарикай арадал атанва, яни «Суварин Уьлкве»[5]. Урусатдин тарихдар В. В. Бартольдав кьурвал, «Дагъустан» тӀвар анжах XVI виш йисуз арадал атанвай. РагъэкъечӀдай патан кирамрин тарихдин улубра Дагъустандин тӀвар Лезгистан тир[6].
Гила «Дагъустан» тӀвар анжах тарихдин манада дуьз акъатзава, вучиз лагьайтӀа Дагъустандин АССР-дин чилерик Кизлярдин кьулувилер ва Нугъай чуьлер кутурдалай кьулухъ республикадин вири майдандикай сувун регионриз анжах 56 % пай къвезва[5].
Дагъустан Къавкъаздин кефердинни-рагъэкъечӀдай пата ала. Республикадин кефер пад — аран, кьибле пад — суварин ценерив гвай чкаярни ЧӀехи Къавкъаздин сувар я. Республикадин кефер патай кьибле патаз физвай юкьван яргъивал 400 км, рагъакӀидай патай рагъэкъечӀдай патаз — тахминан 200 км туькӀуьрзава[7].
Дагъустандин чилер Азербайжандихъ галаз кьибле пата, Гуржистандихъ галаз кьиблединни-рагъакӀидай пата, Чечнядихъ галаз рагъакӀидай пата, Ставропольдин крайдихъ галаз кефердинни-рагъакӀидай пата ва кефер патай Калмыкиядихъ галаз са сергьятра ава[7].
Дагъустан рагъэкъечӀдай пад Каспи гьуьлуьн ятари кьунва[7].
Дагъустандин юкьван патай кьве чӀехи вацӀ физва — Терек ва Сулак вацӀар. Республикадин чилерайтӀуз авахьзавай вацӀарин вири санал кьадар 6255 я. Абурук акатзава: яргъивал 25 километрдилай пара ва гьавиздин майдан 100 км²-див агакьзавай 100 чӀехи вацӀар, 185 гъвечӀи ва 5900-елай гзаф лап бицӀи вацӀар. Абурукай виридалайни чӀехибур Терек, Сулак, Самур ва Рубас вацӀар я[8]. И вацӀарин вири Каспи гьуьлуьн гьавиздиз талукь я, амма абурукай анжах 20 вацӀ гьуьлуьк акахьзава.
Климат кьурагь тирвиляй Дагъустандин кефер пад вацӀарикай кьит я. Ана авай вацӀарин яд гатун береда никӀер дугуниз харжзавай виляй абур гьуьлуьв агакьзавач[9].
Бул ятар авай сувун вацӀарин авахьун зарб тирвиляй абур хъуьтӀуьз муркӀади кьазвач ва гзаф вахтара вацӀун къеняй къерехдиз къекъечӀзава[9].
Республикадин кьибле патайтӀуз авахьзавай Самур вацӀ чӀехивилел гьалтайла Терекдилай кьулухъ Дагъустандин кьведлагьай вацӀ я. Адан гьавиздин майдан 7,3 агъз. км² я. ВацӀун кьил Рутул районда ава. Каспи гьуьлуьк акахьайла Самурди пара кьван бицӀи хилериз пай хьана вацӀун тӀиш арадал гъизва. Адан чӀехи хилерал пуд ГЭС-ар эцигдай планра ава. Самур вацӀун ятар Урусатдинни Азербайжандин арада барабардаказ пайнай[9].
ЧӀехи Къавкъаздин сувара кьил къачузвай Авар Къойсу ва Анди Къойсу вацӀар сад-садак акахьунивди Сулак арадал къвезва. Адан гьавиздин майдан 15,2 агъз. км² я. Дагъустандин гидроэнергоресурсрин зур пай гьа и Сулак вацӀал къвезва, ина Чиркей ЦЭС, Миатли ЦЭС, Гельбах ЦЭС, Чирюрт ЦЭС-1 ва Чирюрт ЦЭС-2 цин электростанцияяр ава[7].
Дагъустандин орография жуьреба-жуьрединди я: 245 км яргъивилин сувун ценерив гвай чкайрин зул гьяркьуьвилихъди фенвай сувун цӀиргъерик акӀур хьана акъвазнава. Суварилай кьил къачуна Дагъустан кьве кӀарна авахьзавай кьве асул вацӀар, кефер пата Сулак, кьибле патани Самур вацӀар я. Асул гьисабдалди республикадин рельеф сувун, арандин ва Каспи гьуьлуьн кьулувилин чкайрикай ибарат я[7].
Къенепатан Дагъустандин, яни Сувун Дагъустандин, сергьятар тӀебии рекьералди тайин хьанва: Живедин ва Анди цӀиргъер — Сулак кӀамал кьван экӀя хьанва, Гимры цӀиргъ, Лес цӀиргъ, Джуфудагъ ва Яру сув — Сулак вацӀунни Самур вацӀун гьавиздин арайра чка кьунва, Къавкъаздин Кьилин цӀиргъ республикадин кьиблединни — рагъакӀидай патав кьван агакьзава. Сувун Дагъустандин рельеф юкьван кьакьанвилин сувар авай, сувун кьулувилер авай ва лап кьакьан сувар авай районриз пай жезва[7].
Дагъустанда суварал 25,5 агъ. км² майдан къвезва, абурун виридан юкьван кьакьанвал 960 метр я. Республикада виридалайни кьакьан кӀук КичӀен сув я (4466 м). Сувар арадал гъанвай жинсерин арада къати сергьятар ава. Абурукай кьилинбур — чӀулав ва чепедин чепрекьанар, доломит хьанвай кӀеви ва щёлочь квай хъуьтуьл киреждин къванер, ва гьакӀни къумад къванер я. Чепрекьанрикай арадал атанвай цӀийргъерик — Диклосмта кӀук алай Живедин цӀиргъ (4285 м), Аддала-Шухгельмеэр кӀук алай Богос цӀиргъ (4151 м), Дуьлтыдагъ кӀук алай Шалиб цӀиргъ (4127 м) я[7].
Каспий гьуьлуьн кьерин кьулувал, Терек-Къум ва Терек-Сулак аранрин чӀехи пай дуьньядин океандин дережадилай 27 метр агъада ава[10].
| Магьачкъаладин Климатограмма | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Я | Ф | М | А | М | И | И | А | С | О | Н | Д |
32
4.2
-1.4
|
27
4.2
-1.5
|
22
7.8
1.9
|
17
14.3
7.1
|
32
20.2
12.6
|
22
25.9
17.7
|
21
28.9
20.7
|
28
28.7
20.5
|
46
23.8
16.5
|
45
17.4
10.6
|
41
10.7
4.5
|
32
5.7
0.0
|
| °C-алди температура • Вири къвалар (мм) | |||||||||||
Дагъустандиз хъуьтӀуьл-континентал ва кьурагь климат хас я. Республикадин сувун регионда кьакьандиз хкаж жердавай температура агъуз, гьавадин ламувал гзаф жезва. Уьлкведин кьибле пата ва гьуьлуьз мукьвал регионда, Избербаш шегьердинни Самур вацӀун сивин арада, гьава хъуьтӀуьл субтропикдилай кьурагьдиз элячӀзава[7].
Юкьван гьисабдалди январь вацран температура аран районра +4 °C, сувун районра −11 °C я. Июль вацран юкьван гьисабдин температура +24 °C я. Къваларин кьадар йиса 200—800 мм[11].
Кьакьан сувар, аран чилер, къумлухар ва гьуьл са-садаз мукьвал акъвазнавай виляй Дагъустанда жуьреба-жуьре климатик зулар арадал атанва. Ибур: субтропик тамар (Самурдин там), къумлухар ва чуьлер (Каспи аран), кьакьан сувун тундраяр ва муркӀар (Сувун Дагъустан) я. Уьлкведа вишелай виниз гъвечӀи вирер ава[7].
500—1600 м кьакьанвилерин арада мегъуьн, верхьин, нарат тарцин, пипин ва гийин тарар авай тамар ала. Тамари ва валари Дагъустандин чилерин 9 % кьунва[11].
Кьуьд Дагъустанда куьруь жеда (тахминан 3 варз яргъалди), живер тӀимил къвада. Хъуьтуьн береда температура сувун районра −30°C, арандани +10°C арада юзазва[12]. Гатфар чими ва мукьвал-мукьвал къвазвай къвалариз килигна ламу я. Гад гзаф чими ва кьурагь я. Гьуьлуьз мукьва тир районра гатун къене даим алахьай ва ракъар авай йикъар жеда. Гьуьле эхъведай девир май вацралай сентябрьдал кьван яргъи хьанва. Цин температура +28°C агакьзава. Зулун сифте кьилера Дагъустанда адетдиндилай чими жезва[7].
Накьвадинни-климатдин жигьетдай Дагъустан пуд зонайриз пай хьанва: сувун, сувун ценерин ва кьулувилерин зонаяр[7].
Дагъустандин майдандин 43,3 % пай кьулу чилерал къвезва. Кьулувилер асул гьисабдалди уьлкведин кефер пата ала. Кьурагь климатдин себебдалди и чилер вацӀарив кьит я. ГъвечӀи вацӀарин куьмекдалди гатуз никӀер дигизва. Гатфаринни-гатун береда цин дережа хкаж хьайила гегьенш чилер ци акьалтунин кичӀевилик акатзава. ВацӀун сивера пара кьадар гъвечӀи вирер арадал къвезва[7].
Сувун ценерив галай зонади уьлкведин чилерин саки 16 % кьунва. Дагъустандин и чилерал климат са кьадар хъуьтӀуьл ва ламу я. Январь вацран юкьван гьисабдин температура −2°C … −3,5°C я, амма −25°C агакьзавай аязарни жезва. Живедин къат 40-50 югъ амукьзава. Къваларин кьадар кьакьандиз хкаж жердавай гзаф жезва 350—450 … 600—700 мм.
Сувун зона 850 метрдилай виниз кьакьандал ала ва Дагъустандин 40 % пай кьунва. Сувара климат мекьи я. Сувун районра виридалайни ламу девир гатфарин эхирдилай гаталди давам жезва. Лап кьакьан сувара гад къайи, кӀамара ва дагьарра — чимиз алатзава[7].
Январь вацран юкьван гьисабдин температура −4°C … −7°C арада юзазва. Живедин къат гзаф яргъалди амукьда[11].
Географиядин жигьетдай пуд: сувун, сувун ценерин ва арандин зонайриз пай хьанвай Дагъустандин гьар са зонадиз вичиз махсус набататрин ва гьайванрин жуьреяр хас я. Дагъустанда 4500 кьван жуьре набататар экъечӀзава, абурукай 1100 эндемикар (яни чкадинбур я). Уьлкведин кефер пата авай кьулувилера асул гьисабдалди къумлух жуьредин набататар (иллаки валар) экъечӀзава. Сувун ценерив галай чилерал тамар ва векьин чкаяр гзаф жеда. Кьакьан суварин гуьнейрал инжи-векь, астрагал, скабиоза хьтин векьер экъечӀзава. 3200—3600 м кьакьандал алай чкайра хьирхьамар, хьахьар ва мекьивилер эхдай муькуь набататар экечӀзава[7].
Дагъустандин чилерал миллион йис идалай вилик инсанри уьмуьр ийизвайди малум я. И кар Айникаб 1-2, Мухкай 1-2, Гегалашур 1-3, Ругуджа тӀварар алай сифте яшайишдин чкайри ва Дарваг вацӀун кьерел дуьздал акъуднай дегь чӀаван амукьайри тестикьарзава[13][14]. Дарваг вацӀун кьерел жагъанай сифте яшайишдин ксар амукьзавай чкайриз зур миллиондилай виниз йисар ава[15].
Чи эрадин сифте кьилера Дагъустандин кьибле пад Алпан уьлкведин къене авай[16][17].
X виш йисуз авар миллетдин чилерал Сарир (Серир) пачагьвал арадал атанай[18]. Адан кьилин шегьер Хунзах тир ва кьилин дин христианвал тир. VII—X виш йисарин къене, арабринни-хазаррин арада дявеяр физвай девирда Сарир уьлкве, Алпан уьлкведин чӀехи пай ва Дагъустандин кефер пад хазарри кьунвай[19]. VII виш йисуз Дагъустандиз ислам дин гьахьнай[20]. Халифатдин кьилин метлеб авай шегьерар Кьвевар ва Кумух хьанай[21]. IX—XI виш йисарин къене Дагъустанда Дербентдин эмират арадал атанай[22].
XI—XII виш йисуз дегь Сарирдин чкадал Авар ханвал арадал атанай. 1239 — 1249 йисарин къене Дагъустандиз тарар-монголрин кьушунар гьахьнай. Сувун Дагъустандин патавай фена татар-монголар Каспи гьуьлуьн кьеряйтӀуз сифте Кьиблепатан Дагъустандиз, гуьгъуьнлайни Къази-Кумух шамхалвилиз гьахьнай[23]. XIV виш йисуз дагъустандин халкьар Тамерланан кьушунрин аксиниз къарагънай. 1395 йисуз Тамерлан Дербентдин варарайтӀуз Дагъустандиз гьахьнай. Дагъустандин бязи феодалри Тамерланан душман тир Тухтамышан пад кьунвай виляй Тамерланан кьушунри и уьлкведиз пара кьадарда телефвилер гъанай[24].
XV виш йисуз ислам динди Дагъустанда кӀеви чка кьунай ва дагъустанвийри и дин вири Кеферпатан Къавкъаздиз чукӀурдай сиясатдик кьил кутунай[11].
1577 йисуз Астраханьдин воевода Лукьян Новосильцева Терек вацӀал Тарки къеле туькӀуьрнай. 1594 йисуз Къази-Къумух шамхалвал Кахетиядин пачагь Александран къавумдин гъиле вугун паталди Фёдор Иванович пачагьдин кьушунар Хворостининан регьбервилик кваз Дагъустандиз дяведин вигьин авунай. Урусри Тарки шегьер кьунай, амма гуьгъуьнлай шамхалдин аскеррин куьмекдиз атанай Авар хандин кьушунри урусар элкъуьрна уьнуьгда тванай. Куьмекдиз гуржияр къведалди вичивай кьулухъди румар гудай такьатар амачирди кьатӀай Хворостинина уьнуьг кукӀварна Дагъустандай хъфидай къарар кьабулнай[25]. И ягь-ягъунрай Терек вацӀал адан 2500 кас кьушундикай вирини-вири кьудай са пай элкъвена хтанай[26].
1601 йисуз Кьиблепатан Дагъустандин халкьар: лезгияр, яхулар, рутулар, цӀахурар, даргияр уьлкведиз гьахьай туьрк тарашхъанрин аксиниз экъечӀнай. 1604 йисуз, Борис Годунов пачагь гьукумдал алай девирда, И. Бутурулинан регьбервилик квай кьушунри Дагъустандал дяведин вигьин кьилиз акъуднай. Урус кьушунри Тарки шегьер ва Дагъустандин муькуь метлеблу объектар кьунай. Амма, гуьгъуьнин 1605 йисуз Эндирей мулкарин сагьиб СултӀан Магьмуда сад-садавай къакъатнавай Дагъустандин муькуь мулкарин иесияр санал кӀватӀнай ва усман кьушунринни крым-татаррин куьмекдалди чпин чилер кьунвай урус гарнизонар яна чукурнай, амма Тарки къеле азад хъийиз хьаначир[27]. Яргъал гагьда давам хьайи ягь-ягъунрикай къекъерай акъатнай кьве падни сад-садахъ галаз икьрар кутӀунин рахунрик эгечӀнай. Икьрардив кьурвал, усманрин пачагьди ва Эндирейдин шамхала урусриз Тарки шегьердай сагъ-саламатдиз ватандиз хъфидай дегьлиз ахъайна кӀанзавай. Амма урус кьушунар Тарки къеледай экъечӀун кумазди шамхалди хиве кьур икьрар чӀурна дагъустанвийрихъ галаз хъфизвай урусрив агакьнай ва абур ял ягъиз акъвазнай береда садлагьана вигьин авуна вири телефнай[26].
1616 йисуз Эндирейдин гьукумдар СултӀан Магьмуда I-й Михаил пачагьдиз чар ракъурнай ва вич урус раятвилиз кьабулун тӀалабнай. 1627 йисуз пачагь Михаил Фёдоровича къумукърин гьаким Айдемираз чар ракъурнай ва ам урусрин раятвилиз кьабулуникай хабар ганай[28]. 1631 йисуз Къайтагъдин уцми Рустам-хана урусрин раятвилик экечӀунин къарар кьабулнай ва урусрин патав вичин векил Жамшуд ракъурнай[29].
XVII виш йисуз уьлкведин къене феодалрин арада гьуьжетар ва миллетдин бунтар гатӀумнай, идан нетижада Къази-Къумух шамхалвал са шумуд уделриз пай хьана чкӀанай. Идалайни гъейри, шамхалри азад жемиятрин винел чпин гьукум ва ихтиярар квадариз эгечӀнай. 1642 йисуз Дагъустанда Тарки шамхалвал ва Къази-Кумух ханвал арадал атанай[30].
1717 йисуз I-й Пётрди къумукъ шамхал Адил-Герей Будайчиеваз ам ва адан гъилик квай улусар урус раятвилиз кьабулуникай ва абурал 3 агъзур манат харжи эцигуникай чар ракъурнай[31]. 1721 йисуз I-й Сурхай-хан, Гьажи Давуд ва Агьмедхан уцми санал Шемаха ва Генже шегьерар кьазва[32]. Гьа йисузни Гьажи Давуданни Агьмед-Ханан кьушунри яргъал алай Ирандин Эрдебил шегьерни кьунай. 1722—1735 йисарин къене кьведлагьай урус-фарс дяве физвай. 1722 йисуз Персиядиз дяведалди фейила I-й Пётр Тарки хуьруьн патав лагерь туькӀуьрна акъвазнай. Гуьгъуьнлай, и лагерь алай чкадал Порт-Петровск шегьер (Магьачкъала) арадал атанай[11]. 1727 йисуз авар мулкдарри ва лезги кавхайри Урусатдиз вафалу жеда лагьана кьин кьунай. 1731 йисуз урус раятвал анди халкьарини кьабулнай[33]. 1734, 1736, 1741—1743 йисара Надир-Шагьа Дагъустандал са шумуда вигьинар авурди ва чкадин эгьлийриз пара кьван зулумар ва телефвилер гайиди я. Амма гьар сеферда Дагъустандин миллетар сад хьана шагьдин кьушунар барбатӀнавайди я[34].
1801 йисуз чеб урус раятвилиз кьабулун патал къайтагъдин уцми Рази-бега, табасарандин мулкдар Сугьраб-бега ва Дербентдин ханар Гьасан-Али ва Шейгь-Алиди урус император I-й Александрдиз тавакъудин чар ракъурнай[35]. 1806 йисуз Дидо союздик квай 12 хуьруьн-жемиятрин делегацияди Телави шегьерда акъвазнай урус команданриз чеб урус раятвилиз кьабулун тӀалабнай. 1811 йисуз Ахцегьпарадин, Дукъузпарадин ва Алтыпарадин азад жемиятар урус раятвилиз кьабулуникай официал документдиз къул чӀугунай. 1813 йисуз Урусатдинни Персиядин арада яргъал йисара физвай дяве Гуьлуьстандин икьрар кутӀунивди куьтягь хьанай, а икьрардин тӀалабунрив кьурвал Персияди Къавкъаздилай вичин гъил ахчузвай[35]. 1846 йисуз урус кьушунар Дагъустандай Кьиблепатан Къавкъаздиз тухудай Дяве-Ахцегь рекьин туькӀуьрунрик кьил кутунай[36].
1802 йисуз Къавкъаздин губерния арадал гъанай, адан кьилин шегьер Георгиевск хьанай[37].
XIX виш йисан сифте кьилера Дагъустандин феодал мулкар (месела Тарки шамхалвал, Къази-Кумух ханвал, Мегьти-улу ханвал, Авар нуцалвал, Къайтагъдин уцмивал, Илисудин султӀанат, Табасарандин майсумвал) Урусатдик кутунин процесс акьалтӀарнай[38].
1829—1859 йисара пуд имамдин регьбервилик тешкилнай къарагъун Къавкъаздин дяведиз элкъвенай. Дагъустандин ва Чечнядин чилерал имамат-гьукумат арадал гъунин алахъунар кьилиз акъуднай. Дяведин эхир кьилера, урусар гъалиб къвезвайди ва дагъустанда везифадал алай ксар царизмдин терефдарар жезвайди акурла 1851 йисуз Ругуджа хуьре сувахъанрин кӀватӀал кьиле фенай. Гьа кӀватӀалда сиясатдин меселаяр ва душмандин кӀаник акатзавай Имам Шамилан кьушунар веревирднавай[35].
1857 йисуз къавкъаздин сердер князь Александр Барятинскийди Петровский къеле портунин шегьердиз элкъуьрунин месела къарагъарнай (къе гьа чкадал Магьачкъала шегьер акъвазнава)[35].
1860 йисуз Урусатдин империяда Дагъустандин вилаят арадал гъанай. Дагъустандин вилаят кьуд патаз пайнай: Кеферпатан, Кьиблепатан, Кьулан ва Вини Дагъустан[35].
1866 йисуз Дагъустанда амай ханвилер ва гьукум терг авунай, вилаят 9 округриз пайнай, гьа округарни 42 наибвилериз пай хьанай[35].
1877 йисуз Урусатдинни-Турциядин арада дяве гатӀумнай. Христианринни мусурманрин арада эгечӀай дяведикай менфят къачуна Къавкъаздин мусурман халкьарини Урусатдин Империядиз гъазават малумарнай. Дяведин сифте йисара терг авунвай ханвилерин чӀехи пай туьхкӀуьр хъувунай, Къази-Къумух къеле азад хъувунай ва Дагъустандавай урус гарнизонар чукӀурна терг авунай. Сувахъанрин сифтегьан агалкьунриз килиг тавуна урусри къарагъун гужалди терг авунай, регьберар кьинай, агъзурралди иштиракнавайбур ва шак алайбур чпин хзанрихъ галаз Сибирдиз акъуднай[35].
Урусатда Октябрдин инкъилаб хьайидалай кьулухъ, 1917 йисан ноябрь вацра Кеферпатан Къавкъаздин ва Дагъустандин Садхьанвай сувахъанрин Союздин Юкьван комитетди Дагъустан ва Терек вилаятдин сувун округар алай чилерал аслутушир Сувун Республика малумарнай. Гьа чӀавузни Садхьанвай сувахъанрин Союздин Юкьван комитет Сувун гьукуматдиз элкъуьрнай. 1918 йисуз Темир-Хан-Шурада (гилан Буйнакск) кьиле фейи сувун кӀватӀалда коалициядин кабинетдин кьилин везифадал кабарда Пшемахо Коцев тайинарнай[35].
Къунши Гуржистандин, Азербайжандин ва Антантадин куьмекдалди Сувун Республикада кьилдин кьушунар арадал гъанай. 1919 йисан январь вацра уьлкведа шариатдин дуванханаяр тешкилнай. Адан садлагьай председатель Мустафаев Абдул-Басир Гьажи хьанай. 1919 йисан гатфариз Деникинан кьушунри Дагъустан кьунай ва адалай кьулухъ Сувун Республикадин гьукуматди чпи чеб терг авуна Тбилисидиз хъфенай. Гьа йисуз Сувун Республикадин эхир атанай[35].
1919 йисан 22 майдиз Кьиблепатан Урусатдин Яракьлу Къуватри Дагъустан дяведалди къачурла кьулухъ Сувун Республикади вичин уьмуьр акьалтӀарнай. Узун-Гьажиди вичин шанилар кӀватӀна Дагъустандинни Чечнядин сергьятрал алай сувариз хъфенай. 1919 йисан май вацран эхирда ада Ботлих хуьре чӀехи межлис тешкилнай ва гьа межлисдал кӀватӀ хьанвай жемятди Узун-Гьажи Дагъустандин ва Чечнядин эмир яз хкянай[35].
1919 йисан 9 сентябрьда Дагъустандин ва Чечнядин диндаррин иштиракдалди кьиле фейи мешверада Кеферпатан Къавкъаздин Эмират арадал гъуникай хабар ганай ва адан кьил эмир Узун-Гьажи эцигнай[39].
Эмиратдин премьер-министр Иналук Дышнинскийди 1919 йисуз акъуднай серенжемда малум авунай хьи, «Кеферпатан Къавкъаздин Эмират — Усманрин император жанаби VI-й Мегьамед Вагьиддинан гъилик квай кьилдин шариатдин монархия авай гьукумат я, адан кьил Узун-Хаир-Гьажи-Хан я». И серенжемда Сувун Республика халкьди дестек тагай мифдин уьлкве тирди кхьенвай[39].
1920 йисан март вацран эхирда большевикри залан начагъ Узун-Гьажидиз ихьтин чар ракъурнай[39].
Узун-Гьажиди большевикрин и шартӀар кьабулначир ва 1920 йисан 30 мартдиз ам рагьметдиз фенай[39]. Узун-Гьажидилай кьулухъ эмирдин титул Вини Инхо хуьруьн эгьли шейгь Дервиш Мугьаммада кьабулнай, амма са шумуд югъ алатайла Кеферпатан Къавкъаздин Эмиратди вичин уьмуьр акьалтӀарнай[40].
1921 йисан 20 январьдиз ВЦИК-ди акъуднай декретдалди Дагъустандин АССР арадал гъанай. Гьа декретдин шартӀарив кьурвал Терек вилаятдин Хасавюртдин округ ДАССР-дик акатнай. 1922 йисуз ДАССР-дин гъилик Терек вилаятдин Кизлярдин отдел ва Прикумский уездни фенай.
1920—1922 йисара Дагъустанда шариатдин дуванханайрин система кардик кутунай. Шариатдин дуванханаяр пуд дережадиз пай хьанай: виридалайни агъадихъ галай дережадиз «шариатдин пудар» лугьудай, ам кьве членрикай ва са председательдикай (дибир, фекьи) ибарат тир. Кьулан дережадинбур округдин дуванханадин идараяр тир (ШарСуд), абурун ихтиярдик ирсинин гьуьжетар, чил ва мулк паюнин меселаяр, инсан кьинар ва муькуь залан тахсирар гьял авун хьтин крар акатзавай. Лап вини дережадин дуванханадин идара ДАССР-дин Наркомюстдин Шариатдин Отдел тир. Ада вири дуванханайрин кассациядин инстанциядин везифа кьилиз акъудзавай[41]. Хуьрерин ва округрин ШарСудрин кӀвалахриз килигиз округрин силисдин комиссиядиз тапшурмишнай. Идахъ галаз санал ДАССР-да совет халкьдин дуванханадин системани кардик кутунай. И дуванханайри мусурман тушир агьалидин дявейриз ва гьакӀни ШарСудриз физ кӀан тийизвай мусурман эгьлийрин краризни килигзавай. 1923 йисалай эгечӀна ивидин кьисасдин ва инсан кьинин патахъай къарагъарнавай крариз анжах советрин халкьдин дуванханайри килигзавай[42]. 1927 йисуз Дагъустанда шариатдин дуванханаяр тамамдаказ терг авунай ва 1928 йисалай эгечӀна шариатдин дуван кьур ксариз къанундалди жаза гузвай ва 203—204 статьядив кьурвал са йисан муьгьлетдиз Сибирдин лагерриз ракъурзавай[43].
1929 йисуз Дагъустанда администрациядин реформа хьанай, нетижада виликан 10 округрин чкадал 28 районар арадал гъанай.
1937 йисуз ДАССР-дин цӀийи конституция кьабулнай[35].
1944 йисуз Кеферпатан Къавкъаздин мусурманрин Ругьани Идара тешкилнай, адан кьилин везифадал муфтий акъвазнай, идарадин кьилин штаб Буйнакск шегьерда авай.
1957 йисуз Ставрополь крайдин Тарумовка ва Кизляр районар Дагъустандиз вуганай.
1990 йисуз Кеферпатан Къавкъаздин мусурманрин Ругьани Идара чкӀанай ва адан чкадал Дагъустандин мусурманрин Ругьани Идара тешкилнай.
1991 йисан 24 майдиз ДАССР-дин тӀвар Дагъустандин ССР-диз дегишарнай (ДССР). 1993 йисан 25 декабрьдиз ДССР Дагъустандин Республикадиз дегишарнай. 1994 йисуз Дагъустандин конституция кьабулнай[35].
Вакъиайрин хронология:
1996 йисуз Салман Радуеван боевикри Кизляр шегьерда ислягь ватанэгьлияр есирда кьунай[44]. Гьа йисузни Каспийск шегьерда инсанри уьмуьр ийизвай кӀвал хъиткьиннай[45].
1998 йисан 21 майдиз Магьачкъала шегьерда Хачилаев стхайри чпин терефдаррихъ галаз Республикадин Шегьердин Советдин дарамат кьуна кукӀварна барбатӀ авунай[46].
1999 йисуз Дагъустандин рагъакӀидай ва юкьван пата «диндин экстремтстри» бунтар авунай. Абурун къаст — Дагъустандиз шариат хкун тир. Гьа йисуз Дагъустандиз чечен сепаратистар гьахьнай, гуьгъуьнлай абур федерал къуватрин паталай телеф авунай. 1999 йисуз ислягь эгьлийрин аксиниз сепаратистри авур терактрин кьадар иллаки пара тир. Абурукай виридалайни гзаф ивияр экъичай терактрикай сад Буйнакск шегьерда урус дяведаррин хзанар амукьзавай вад гьавадин дарамат хъиткьинун тир[35]. А чӀавуз 279 кас кьенай, 800 касдив хирер галукьнай[47].
2002 йисуз Каспийскда 9 майдиз кьиле физвай суварин парадда дяведин ансамбль хъиткьиннай. Хъиткьинунин нетижада 43 кас кьенай, 120 касдив залан хирер галукьнай[48]. 2002 йисалай къенин йикъалди Дагъустан Республикада экстремистрин паталай цӀудралди терактар авурди я[49].
2003 йисан 27 августдиз Дагъустандин милли сиясатдин, информациядин ва къецепатан уьлквейрихъ галаз алакъайрин министр Мегьамедсалегь Гусаев кьинай[50].
2006 йисуз Владимир Путинан теклифдалди Дагъустанда президентвилин везивадал Мугьу Алиев атанай[51].
2009 йисуз Дагъустандин къенепатан крарин министр Адилгерей Мегьамедтагьиров кьинай[52].
2010 йисан 11 февральдиз Д. А. Медведеван теклифдалди президентвилин постунал Мегьамедсалам Мегьамедов атанай[53]. 2010 йисуз Самур вацӀун яд Урусатдинни Азербайжандин арада барабар пайнай. Адалай вилик Азербайжанди вацӀун цин 90 % къачузвай[54].
2011 йисуз Урусатдин гьукуматди Азербайжан пата авай, амма Дагъустандин Мегьарамдхуьруьн райондиз талукь тир кьве лезги хуьрер Храхуба ва Урьянуба Урусатдин ватанэгьлияр тир лезгийрихъ галаз азербайжанариз маса хганай. Ана авай лезгийриз пулунин компенсация гана Дагъустандиз акъуднай. Къе гьа хуьрера гатуз ялар ядай объектар эцигнава[55].
2013 йисан май вацра Дукъузпара райондин эгьлийриз талукь тир пуд чӀехи чӀуран чкаяр Азербайжандин гъиле вуганай[56].
2013-лагьай йисан февралдин вацра Урусатдин Президент Владимир Путина вичин къараралди Госдумадин депутат Рамазан Абдулатипов Дагъустандин президентдин везифаяр вахтуналди яз кьиле тухудайдан къуллугъдал тайинарна[57]. 2013-лагьай йисан сентябрдин вацра Абдулатипов Дагъустандин кьилин къуллугъдал хкяна[58].
2017-лагьай йисан 3-лагьай октябрдиз Урусатдин Президент Владимир Путина вичин къараралди Владимир Васильев Дагъустандин кьилин везифаяр вахтуналди яз кьиле тухудайдан къуллугъдал тайинарна[59]. 2017-лагьай йисан 9-лагьай сентябрдиз Васильев Дагъустандин кьилин къуллугъдал хкяна[60].
Росстатдин малуматриз килигна 2021 йисуз Дагъустан Республикадин агьалидин кьадар — ↗3 133 303[1] кас тир. Агьалидин чуькьуьнвал 59,99 кас/км² (2021 йис). Республикадин гьукуматди гайи малуматрив кьурвал, уьлкведилай къецихъ 700 агъзурав агакьна дагъустанвийри уьмуьр ийизва.
Аялар хунин кьадар — са агъзур касдал 19,5 аял къвезва. 2010 йисуз и кьадар — 18,8 тир. Са папал къвезвай юкьван гьисабдалди аялрин кьадар — 2,13 я. И кьадардиз килигна Дагъустан Урусатда пудлагьай чкадал ала, садлагьай ва кьведлагьай чкайрал Ингушетия ва Чечня акъвазнава.
2002 йисав гекъигайла 2010 йисуз уьлкведин агьалидин кьадар 15,6 % хкаж хьана 2 977 400 агакьнай. Шегьеррин агьалидин кьадар 42,8%-лай 45,3%-див агакьнай. Вири агьалидин 48,1 % итимри, 51,9 % пайни папари туькӀуьрзава. Агьалияр гзаф хьунин зарбвилиз килигна Дагъустан Урусатдин кӀвенкӀве аваз физвай субъектрикай сад я. Идан нетижада, 2002—2010 йисарин къене агьалидин кьадардин жигьетдай Дагъустан Республикади Красноярскдин край, Волгограддин вилаят, Пермдин край ва муькуь субъектрилай алатна вилик фенай. Алай чӀавуз агьалидин кьадардиз килигна Дагъустанди Урусатда 13-й чка кьунва.
| Агьалийрин кьадар | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1847[61] | 1897[62] | 1926[63] | 1928[64] | 1931[65] | 1933[66] | 1939[67] | 1940[68] | 1951[69] | 1959[70] | 1961[71] | 1966[72] |
| 755 616 | ↘571 154 | ↗788 098 | ↗797 700 | ↗871 100 | ↗949 200 | ↗1 023 300 | ↗1 024 000 | ↘835 600 | ↗1 062 472 | ↗1 158 500 | ↗1 305 600 |
| 1970[73] | 1979[74] | 1987[75] | 1989[76] | 1990[77] | 1991[77] | 1992[77] | 1993[77] | 1994[77] | 1995[77] | 1996[77] | 1997[77] |
| ↗1 428 540 | ↗1 627 884 | ↗1 768 000 | ↗1 802 579 | ↗1 820 164 | ↗1 875 345 | ↗1 937 297 | ↗1 990 359 | ↗2 033 523 | ↗2 200 039 | ↗2 218 427 | ↗2 283 187 |
| 1998[77] | 1999[77] | 2000[77] | 2001[77] | 2002[78] | 2003[77] | 2004[77] | 2005[77] | 2006[77] | 2007[77] | 2008[77] | 2009[77] |
| ↗2 332 837 | ↗2 392 292 | ↗2 442 609 | ↗2 486 002 | ↗2 576 531 | ↗2 581 412 | ↗2 601 980 | ↗2 621 820 | ↗2 640 984 | ↗2 658 630 | ↗2 687 822 | ↗2 711 679 |
| 2010[79] | 2011[77] | 2012[80] | 2013[81] | 2014[82] | 2015[83] | 2016[84] | 2017[85] | 2018[86] | 2019[87] | 2020[88] | 2021[1] |
| ↗2 910 249 | ↗2 914 204 | ↗2 930 449 | ↗2 946 035 | ↗2 963 918 | ↗2 990 371 | ↗3 015 660 | ↗3 041 900 | ↗3 063 885 | ↗3 086 126 | ↗3 110 858 | ↗3 133 303 |
Дагъустан Урусатдин Федерациядин виридалайни гзафмиллетрин республика я. Конституциядив кьурвал Дагъустан Республикадин гьукуматдин чӀалар урус чӀал ва дагъустанда уьмуьр гьалзавай миллетрин чӀалар я[89]. Дагъустадин анжах 14 чӀалариз кхьинар ава, амайбур кхьинар авачир чӀаларин сиягьда ава[90]. Дагъустандин халкьар рахазвай чӀалар, кьуд асул чӀаларин группайриз талукь я, ибур: нах-дагъустандин чӀалар, туьрк чӀалар, славян чӀалар ва иран чӀалар я.
| Халкьар | 2002 йис[91] | 2010 йис[92][93] |
|---|---|---|
| Аварар ↗ | 758 400 (29,4 %) | 850 000 (29,4 %) |
| Даргияр ↗ | 425 500 (16,5 %) | 490 400 (17,0 %) |
| Къумукьар ↗ | 365 800 (14,2 %) | 431 700 (14,9 %) |
| Лезгияр ↗ | 336 700 (13,1 %) | 385 200 (13,3 %) |
| Яхулар ↗ | 139 700 (5,4 %) | 161 300 (5,6 %) |
| Азербайжанар ↗ | 111 700 (4,3 %) | 130 900 (4,5 %) |
| Табасаранар ↗ | 110 200 (4,3 %) | 118 900 (4,1 %) |
| Урусар ↘ | 120 900 (4,7 %) | 104 000 (3,6 %) |
| Чеченар ↗ | 87 900 (3,4 %) | 93 700 (3,2 %) |
| Нугъаяр ↗ | 36 200 (1,4 %) | 40 400 (1,4 %) |
| Агъулар ↗ | 23 300 (0,9 %) | 28 100 (1,0 %) |
| Рутулар ↗ | 24 300 (0,9 %) | 27 800 (1,0 %) |
| ЦӀахурар ↗ | 8 200 | 9 800 |
| Эрменияр ↘ | 5 700 | 5 000 |
| Арчияр | малуматар авач | 5 000 |
| Татарар ↘ | 4 700 | 3 700 |
| Чувудар ↗ | 1 500 | 1 700 |
| Украинар ↘ | 2 900 | 1 500 |
| Татар ↘ | 1 100 | 200 |
| 1000-дилай пара кьадардин миллетар къалурнава |
XX виш йисан 40-й йисарал кьван Дагъустандин Бабаюрт, Хасавюрт ва Кизляр районра 6 агъзур кьван немецар авай. Абурун виридалайни чӀехи колонияяр Романовка, Эйгенгейм, Вандерлоо № 1, Лениндорф, Ней-Гоффнунг хуьрер тир. Ватандин чӀехи дяве гатӀумайдалай кьулухъ вири немецар Къазахстандиз ва Юкьван Азиядиз дугурнай.
Советрин береда авар миллетдин кьадардик абуруз мукьва тир гъвечӀи халкьар ва лезги халкьарикай сад тир арчиярни кутунай. Даргийрин кьадардик абуруз мукьва тир къайтагъар ва къубачияр кутунвай.
Машгьур лезги кавказовед Энвер Кисриева къейд авурвал, 1926 йисалди сиягьра умуми «лезги» тӀварцӀелди физвай лезгияр, табасаранар, агъулар, рутулар ва цӀахурар 1959 йисалай эгечӀна кьилдин миллетар хьиз сиягьра гьатнай. Амма анди-цез халкьарин группадик акатзавай 13 гъвечӀи кьилдин халкьар (андияр, ахвахар, багулалар, бежтаяр, ботлихар, гинухар, годоберияр, гунзибар, дидояр, каратаяр, тиндияр, хваршияр ва чамалалар) ва са лезги халкь — арчияр «аварар» хьиз къейд авунай. Гьа и тегьерда мус ятӀа кьилдин миллетар хьиз гьисабзавай къубачияр ва къайтагъар дарги этносдик кутунай.
XX виш йисан 20-й йисаралди миллетдикай аслу тахьана Дагъустандин вири сувун агьалидиз «лезгияр» лугьузвай, амма къумукьриз — дагъустандин татарар лугьудай. 1920 йисалай эгечӀна «лезги» тӀвар анжах Кьиблепатан Дагъустанда уьмуьр ийизвай лезгийриз лугьузвай.
1930 йисалди Дагъустандин чӀехи паюнал, иллаки Кьиблепатан Дагъустанда, чара-чара миллетар сад-садахъ галаз рахазвай умуми чӀал (лингва-франка) азербайжан чӀал тир. Къе умуми чӀалан роль урус чӀалди къугъвазва.
Дагъустандин агьалидин чӀехи пай (90 %) мусурманар я. Абурун 99 % суни, 1 % шии мезгьебдиз талукь я. Шии мезгьебдиз Дербент райондин бязи азербайжан ва тат хуьрерин эгьлийри ва са лезги хуьре — Мискискара ибадат ийизва. Сифте яз ислам дин Кьвевардиз ва аранда авай хуьрериз атанай, гуьгъуьнлайни VII—VIII виш йисара сувун региондиз. Къавкъазвийри урусрихъ галаз дяве авур чӀавуз ислам динди сувахъанрин уьмуьрда чӀехи метлеблу чка кьунай.
Дагъустанвийрин 5 % христианар ва иудеяр я. Христианар кьве мезгьебриз пай хьанва: православар (урусар я — 3,8 %) ва эрмени-григорианар (эрменияр я 0,2 %). Иудаизм диндиз сувун чувудри (татри) ибадат ийизва.
1996 йисуз Дагъустанда 1670 мискӀин, 7 клиса, 1 монастырь, 4 синагога, 3 ирид йикъан адвентистрин жемият, 4 христиан-баптистрин жемиятар авай. Кьвевар шегьерда авай жуьмя-мискӀин Урусатдин виридалайни цӀуру мискӀин я. Магьачкъаладин жуьмя-мискӀин Европадин виридалайни чӀехи мискӀинрикай сад я, и мискӀинди 15 агъзурав агакьна ксар гьакьарда.
Алай чӀавуз республикада са шумуд православ храмар кардик ква, ибур Хасавюртда авай Знаменский собор — им Кеферпатан Къавкъаздин виридалайни чӀехи православ храм я ва XX виш йисан архитектурадин имарат гьисабзава. Свято-Успенский кафедрал собор — Магьачкъалада авай кьилин ва тек сад тир православ храм я. Пак Григорисан клиса — IV виш йисан вакъиайрихъ галаз алакъалу Дербент райондин Нюгди хуьре туькӀуьрнай эрмени клиса я.
Дагъустандик 42 районар ва 10 шегьерар акатзава[94].
| № | Муниципал район | Агьалияр | Къалинвал, кас/км² | Администрациядин юкь |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Агъул район | ↘10 224 | 14 | с. Тпиг |
| 2 | Акуша район | ↗53 369 | 84 | с. Акуша |
| 3 | Ахвах район | ↗24 887 | 73 | с. Карата |
| 4 | Ахцегь район | ↘30 951 | 29 | Ахцегь х. |
| 5 | Бабаюрт район | ↗48 425 | 14 | Бабаюрт х. |
| 6 | Бежта белген | ↗8289 | 17 | Бежта х. |
| 7 | Ботлих район | ↗59 757 | 77,2 | Ботлих х. |
| 8 | Буйнакск район | ↗82 080 | 40 | Буйнакск ш. |
| 9 | Гергебиль район | ↗21 889 | 52 | Гергебиль х. |
| 10 | Гьумбет район | ↗23 113 | 25 | Мехельта х. |
| 11 | Гуниб район | ↗27 432 | 42 | Гуниб х. |
| 12 | Дахада район | ↗36 440 | 25 | Уркарах х. |
| 13 | Дербент район | ↗101 643 | 113,4 | Кьвевар ш. |
| 14 | Докъузпара район | ↘14 852 | 33 | Усугъчай х. |
| 15 | Къазбек район | ↗49 162 | 75 | Дылым х. |
| 16 | Къайтагъ район | ↗33 218 | 51 | Маджалис х. |
| 17 | Къарабудахкент район | ↗86 437 | 50 | Къарабудахкент х. |
| 18 | Къаякент район | ↗56 704 | 87 | ЦӀийи Къаякент х. |
| 19 | Кизилюрт район | ↗72 281 | 150 | Кизилюрт ш. |
| 20 | Кизляр район | ↗74 607 | 21 | Кизляр ш. |
| 21 | Кули район | ↗11 034 | 16 | Вачи х. |
| 22 | Кумторкъала район | ↗27 376 | 18 | Коркмаскъала х. |
| 23 | Кьурагь район | ↘14 472 | 20 | Кьурагь х. |
| 24 | Лак район | ↗11 805 | 17 | Къумух х. |
| 25 | Леваши район | ↗78 461 | 82 | Леваши х. |
| 26 | Мегьарамдхуьруьн район | ↘61 464 | 93 | Мегьарамдхуьр |
| 27 | ЦӀийи Лак район | ↗35 856 | 126 | Новолакское х. |
| 28 | Нугъай район | ↘18 222 | 3 | Терекли-Мектеб х. |
| 29 | Рутул район | ↘20 939 | 11 | Рутул х. |
| 30 | Сергокъала район | ↘27 640 | 54 | Сергокъала х. |
| 31 | СтӀал Сулейманан район | ↘55 563 | 83 | Кьасумхуьр |
| 32 | Табасаран район | ↗50 316 | 68 | Хучни х. |
| 33 | Тарумовка район | ↗33 271 | 11 | Тарумовка х. |
| 34 | Тлярата район | ↗24 575 | 15 | Тлярата х. |
| 35 | Унцукул район | ↗31 625 | 51 | Унцукуль х. |
| 36 | Хасавюрт район | ↗159 886 | 100 | Хасавюрт ш. |
| 37 | Хив район | ↘20 786 | 32 | Хив х. |
| 38 | Хунзах район | ↗33 271 | 56 | Хунзах х. |
| 39 | ЦӀумада район | ↗26 021 | 21 | Агвали х. |
| 40 | Цунта район | ↗20 511 | 14 | Кидеро х. |
| 41 | ЧӀарода район | ↗13 146 | 11 | Цуриб х. |
| 42 | Шамил район | ↗29 869 | 29 | Хебда х. |
Дагъустандин шегьеррин округар:
| № | Шегьеррин округар | Агьалияр |
|---|---|---|
| 1 | Магьачкъала | ↗604 266 |
| 2 | Хасавюрт | ↗146 394 |
| 3 | Кьвевар | ↗126 606 |
| 4 | Каспийск | ↗128 663 |
| 5 | Буйнакск | ↗66 422 |
| 6 | Избербаш | ↗61 296 |
| 7 | Кизляр | ↘49 181 |
| 8 | Кизилюрт | ↗38 147 |
| 9 | Дагъустандин ЦӀаяр | ↗30 120 |
| 10 | Кьибле-Сухокумск | ↗10 803 |
Дагъустанда Урусатдин Федерациядин илимдинни-чирвилерин министерстводи 2015 йисуз тестикьарнавай 17 вини дережадин чирвилерин идараяр ва 28 филиалар кардик ква.
Вини дережадин чирвилерин идараяр:
Дагъустандин чирвилеринни-медениятдин академия. Кьвевар.
Дагъустандин гьукуматдин медицинадин академия. Магьачкъала.
М. М. Джамбулатован тӀварунихъ галай Дагъустандин гьукуматдин аграр университет. Магьачкъала.
Дагъустандин гьукуматдин халкьдин майишатдин институт. Магьачкъала.
Дагъустандин гьукуматдин педагогвилин университет. Магьачкъала.
Дагъустандин гьукуматдин техникадин университет. Магьачкъала.
Дагъустандин гьукуматдин университет. Магьачкъала.
Дагъустандин гуманитарвилин институт. Магьачкъала.
Дагъустандин медицинадин стоматологиядин институт. Магьачкъала.
Сеид Эфендидин тӀварунихъ галай Дагъустандин теологиядин институт. Чиркей.
Дербентдин гуманитарвилин институт. Кьвевар.
Адвокатурадин, нотариатдин ва халкьарин арадин рафтарвилин институт. Магьачкъала.
Дуьньядин экономикадин институт. Кьвевар.
Финансринни ихтияррир институт. Магьачкъала.
Институт «Юждаг». Кьвевар.
Магьачкъаладин инновационный университет. Магьачкъала.
Социал-педагогвилин институт.
Филиалар:
Белгородин кооперациядин, экономикадин ва ихтияррин университетдин Дагъустандин филиал. Буйнакск.
Урусатдин чирвилерин академиядин университетдин Дагъустандин филиал. Магьачкъала.
А. И. Герценан тӀварунихъ галай Урусатдин гьукуматдин педагогикадин университетдин Дагъустандин филиал. Магьачкъала.
Москвадин гьукуматдин радиотехникадин, электроникадин ва автоматикадин техникадин университетдин Дагъустандин филиал. Магьачкъала.
М. А. Шолохован тӀварунихъ галай Москвадин гьукуматдин гуманитарвилин университетдин Дагъустандин филиал. Кьвевар.
Москвадин гьукуматдин экономикадин, статистикадин ва информатикадин университетдин Дагъустандин филиал. Кьвевар.
О. Е. Кутафинан тӀварунихъ галай Москвадин гьукуматдин юриспруденциядин университетдин Магьачкъала шегьерда авай филиал. Магьачкъала.
Дагъустандин экономикадин асул хилер: хуьруьн майишат, ципицӀбанвал (чехир гьазурун), гъетерхъанвал, милли кеспияр, нафтӀ, тӀебии газ акъудун, кьезил ва химиядин кеспиятар, машинар авун, электроэнергия гьасил авун я. 2009 йисуз региондин вири санлай бегьер 265,1 млрд манат туькӀуьрнай.
2009 йисуз Республикадин бюджет:
Харжияр — 67 603,7 млн манат.
Атанвай пул — 64 673,4 млн манат. Абурукай 50 689,0 млн манат федерал бюджетди Дагъустандиз чара авур пул я, 13 984,4 млн манатни налогрин куьмекдалди кӀватӀнай пул я.
Регионал банкрин кьадардиз килигна Дагъустанди Урусатда пудлагьай чка кьунва. Уьлкведа 25 регионал банкар гьисабнава.
Дагъустандин кьакьан суварилай авахьзавай вацӀарик гзаф зурба гидроэлектризациядин потенциал ква, юкьван гьисабдалди са йисан къене 5,5 миллиард кВт/сят. 2010 йисуз гьасил авур энергиядин кьадар 5,1 млрд кВт/сят тир. Абурукай:
2015 йисуз 100 МВт къуват авай Гоцатли ГЭС кардик кутунай. 220 МВт къуват авай Агвали ГЭС эцигдай планар ава.
2013 йисан 22 декабрьдиз Каспийск шегьерда Урусатдин виридалайни чӀехи ракъинин электро-станция кӀвалахдик кутунай[95].
Машинар акъудунин кеспият — Дагъустандин кеспиятдин кьилин хилерикай сад я. Машинар ийизвай заводра авиа, гимияр, радиоалатар туькӀуьрунра герек къвезвай аваданлухар акъудзава. Эхиримжи йисара республикада автомобильрин игьтияттдин компонентар акъудунин хел вилик фенва. И хилек 30-ай виниз карханаяр акатзава.
Машинрин кеспиятдин асул заводар ОАО «Завод Дагдизель», «Авиаагрегат», «Концерн КЭМЗ», ПО «Азимут», «Гьажиеван тӀварунихъ галай завод», «Электросигнал», «Буйнакскдин агрегатрин завод», «Каспийскдин дуьз механикадин завод», «Избербашдин радиозавод», «ДагЗЭТО», «Дагдизель»
Машинар акъудзавай заводри республикадин къенепатан вири бегьердин (КъВБ) хейлин пай тешкилзава ва 11 агъзуралай виниз кас кӀвалахдив таъминарзава.
Хам-мал гьасилунин хилен кьилин продукция язва ракь-бетон, кирпич, киреж ва муькуь минералар. Дагъустанда хам-мал гьасилзавай чӀехи заводар ибур я: «Дагстройиндустрия», «Силикат» ва «Махачкалинский ДСК» — Магьачкъала шегьерда; «Дагюгстрой» — Кьвеварда; «Аист» — Кизилюртда. Къанундалди къейд авунай заводрилай гъейри уьлкведа пара кьадарда легал тушир гъвечӀи заводар ава. Органрин гъилевай малуматрив кьурвал, Дагъустанда 500-лай гзаф кирпич атӀудай заводар кардик ква ва ана кӀвалахзавай фялейрин чӀехи пай къанундин ихтиярар авачир къецепатан уьлквейрин ватанэгьлияр я.
Дагъустандин Республика арадал атанвайдалай кьве йис алатайла, 1994 йисуз адан цӀийи герб ва тӀаратӀ тестикьарнай. Виликди Дагъустандин АССР-дин символика кардик квай.
Республикадин Кьилин Советдин къарардалди 1994 йисан 26-й февральдиз Дагъустандин тӀаратӀ тестикьарнай. 2003 йисуз тӀаратӀдин къваларин пропорция са кьадар дегишарнай.
Дагъустан Республикадин Гьукуматдин тӀаратӀдикай къанундив кьурвал[96]:
Макъала #1. «Дагъустан Республикадин Гьукуматдин тӀаратӀ — Дагъустан Республикадин официал символ гьисабзава. Дагъустан Республикадин Гьукуматдин тӀаратӀ — барабар чӀехивал авай, вини — къацу, юкьван — цавун ва агъа — яру рангарин пуд къаткай зуларикай ибарат тир дуьз пипӀерин парча я. ТӀаратӀдин гьяркьуьвилин адан яргъвилив гекъиг хьунухь — 2:3 я.»
Къацу — рангуни Дагъустандин чилерин мублагъвал, ргазвай уьмуьр ва кьилин дин ислам дин тирди къалурзава.
Вили — республикадин райгъэкъечӀдай пад кьунвай Каспи гьуьлуьн ранг, дагъустандин халкьарин иервал ва гьейбатлувал къалурзава.
Яру — демократия, абадвал, Сувун уьлкведин агьалийдин викӀегьвални итимвал къалурзавай ранг я.
1994 йисан 20 октябрьдиз республикадин парламентди Дагъустандин герб кьабулнай. Конституциядив кьурвал герб Дагъустан Республикадин гьукуматдин символ я[97]. Ам элкъвей лацу къалхандин суьретдикай ва адан къене авай къизилд рангунин лекьрекай ибарат я. Лекьрен винел пата къвалар алчуд хьайи нехишрив чӀагурнавай кизилдин рагъ ала. Къалхандин агъа пата живери кьунвай суварин кукӀушар, аран, гьуьл ва сад садаз салам гузвай кьве гъилин суьрет ава. Къваларикай лацу гьарфаралди «Республика Дагестан» кхьенвай геральдикадин лента физва. Гербдал гьакӀни Дагъустандин тӀаратӀдин рангарни ала.
2016 йисан 25 февральдиз Дагъустандин гимн тестикьарнай. Гимдин макъам тӀвар-ван авай дагъустанви композитор Мурад Кажлаева туькӀуьрнава, гафар Гьамзатрин Расулан «Гьа бай» (Кьин кьун) шиирдин бинедал кхьенвайди я.
Чара-чара миллетри санал уьмуьр ийизвай виляй медениятдин жигьетдай Дагъустан Урусатдин виридалайни девлетлу уьлквейрикай сад я. Милли театрри гьар са халкьдин медениятдин уьмуьрда кьетӀен чка кьунва. Дагъустан Республикадин Милли Ктабхана — им Кеферпатан Къавкъазда виридалайни чӀехи ктабханайрикай сад я, адан фондуни 700 агъзурилай виниз документар гьакьарзава.
Гьукуматдин театрар
СтӀал Сулейманан тӀварунихъ галай макъаматдинни-драмадин гьукуматдин лезги театр.
Гьамзат Цадасадин тӀварунихъ галай макъаматдинни-драмадин авар театр.
Дарги драм-театр.
Максим Горькийдин тӀварунихъ галай макъаматдинни-драмадин гьукуматдин урус театр.
А. П. Салаватован тӀварунихъ галай макъаматдинни-драмадин гьукуматдин къумукъ театр.
Э. Капиеван тӀварунихъ галай макъаматдинни-драмадин гьукуматдин яхул театр.
Дагъустандин гьукуматдин нинийрин театр.
Дагъустандин гьукуматдин операдинни-балетдин театр.
Республикадин медениятдин центр
Гьукуматдин манийрин театр «Джислам».
Къе Дагъустан спортдин рекье агакьай агалкьунриз ва чемпионрин кьадардиз килигна Урусатдин кӀвенкӀведавай субъект я. Эхиримжи яхцӀурницӀуд йисан къене Дагъустандай вири дуьньядиз машгьур хьанай спортсменар акъатнай. Уьлкведа 10 олимпиадин, 41 дуьньядин ва 89 Европадин чемпионар дидедиз хьайиди я.
Дагъустанда 14 чӀалал газетар акъатзава. Абурукай 42 газет райондин газетар я.
| Телевидение | Радиостанцияяр | Газетар | Журналар |
| ГТРК Дагестан — ВГТРК-дин филиал | Европа плюс 102.4 FM — Махачкала | «Аку хяд» | «Дагестан» |
| РГВК Дагестан — Республикадин кӀвенкӀведавай канал | Радио народов Кавказа «АссА» 106.6 FM — Дагестан | «Ас-Салам» | «Народы Дагестана» |
| ТВРК «Прибой» | Хит FM — Дагестан | «Вести Агула» | «Башня» |
| ТВРК «АссА» | Авторадио— Дагестан | «Дагестанская правда» | «Passport» |
| ТРК «Столица» | Прибой — Дагестан | «Ёлдаш» | |
| Love_radio — Махачкала | «Замана» | ||
| Ностальжи — Дагестан | «Ххяхха баргъ» | ||
| Юмор FM — Махачкала | «Илчи» | ||
| Столица — Дагестан | «Лезги газет» | ||
| Дагестан — Дагестан | «Махачкалинские известия» | ||
| OZON — Махачкала | «Молодёжь Дагестана» | ||
| Русское радио 101,9 FM — Махачкала | «НасихӀат» | ||
| Эхо Москвы — Махачкала | «Настоящее время» | ||
| Добрые песни — Дагестан | «Нийсо-Дагестан» | ||
| 104,8 FM Ватан — Дагестан | «Новое дело» | ||
| Сафинат | «Нур» | ||
| Страна Гор | «Орлёнок Дагестана» | ||
| Кристалл | «Рутульские новости» | ||
| DFM | «Свободная Республика» | ||
| Столица 107,1 FM | «Табасарандин нурар» | ||
| 105 FM | «Табасарандин сес» | ||
| Седьмое небо — Дербент | «ХӀакъикъат» | ||
| ХАС-ФМ Хасавюрт | |||
| «Черновик» |
Тарихдин чинар:
Алай девир:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
_-_Dagestan.svg)
