Астрахань

Астрахань — Урусатда авай шегьер я, Астрахань областдин административ юкь. Агъа Волгадинни Каспийдин экономикадинни культурадин дегь юкь. Адаз мукьвал Россиядин кьибле патан форпостни Каспийдин кьилин шегьер лугьуда. Россиядин тарихвилелди къимет авай 115 шегьердик ква. Шегьер Волгадин дельтадин вини пата авайди я, Каспийдин агъавилин 11 островдал. Москвадалди рехъ 1411 километр я. Астрахань 4 административ райондал пайнавайди я: Кировский, Советский, Ленинскийни Трусовский. Шегьерда 532 699 кас яшамиш жезва. Майдан 208,7 км². Шегьерда гьамиша гьар жуьре культурайрин инсанар яшамиш жезвайди я. Исятда ана 100 миллетдилай пара ава, 14 динни 17 милли медениятдин тешкилат.

Шегьер Астрахань Герб Уьлкве УрусатУрусат Федерациядин субъект Астрахань вилаятАстрахань вилаят Район Шегьердин округ шегьер Астрахань Къенепатан паюнар 4 район Шегьердин кьил Мария Николаевна Пермякова Бине кьунва 1558 Садлагьай тӀвар кьун 1334 Статус 1717 года Майдан 208,70[1][2] км² Климатдин жуьре юкьван континенталдин, кьурагьвал авай Официал чӀал урус Агьалияр ↘524 371 кас (2021) Къалинвал 2512,68 кас/км² Миллетар урусар — 77,93 % татарар — 6,98 % къазакъар — 5,45 % азербайжанар — 1,31 % армянар — 0,96 % украинар — 0,95 % мас. — 6,42 %[3] Сятдин чӀул UTC+4 Телефондин код (8512) Почтунин индекс 414000-414057 Автомобилдин код 30 Код ОКАТО 12401 Официал сайт http://www.astrgorod.ru/ Пишкешар Шаблон:Орден Октябрьской Революции

Тарих

Шегьер XIII вишйисан кьведлагьай пата туькӀуьранвайдай кьазва. Сифте адан тӀвар Гьажи-Тархан тир. Элверин рекьел алаз шегьердикай фад Къизил Ордадин элверрин юкь хьана. XIII—XIV вишйисара Гьажи-Тархан караванринни рекерин еке тӀвал тир. АдайтӀуз рекьер рагъэкъечӀдай патай рагъакӀидайдаз физвай. Мадни кефер патай кьибле патаз. Шегьер канвай кирпичрикай ийизавай. Астраханда а девирриз палчухрин затӀар ийизавай, ракьар кӀвалахарзавай, гьар жуьре чӀигирунарни. 1395 йисан хъуьтӀуьз Астрахандик Тимуран армия атана. Чпин шегьер хуьн патал агьалийри муркӀадикай яцӀу цлар эцигна. Ахпа шегьердин чӀехибуру шегьер женг тагана хгана. Тимура Астрахань вичин кьушунриз чуьнуьхар ийиз гана, ахпа цӀай гана михьиз кана.

Гуьгъуьна Гьажи-Тархан мадни эхциг хъувунвай, Астрахандин ханвал 1459 йисуз туькӀуьр авурла ам адан кьилин шегьер хьана. XVI вишйиса ам алай чкадин хийирар патал Астрахань Турциядин планрик акатна. Гьадалай гъейри Крымдинни Ногай ордадин. 1533 йисалди Астрахандин регьбервиле урусрин пад кьазвай къуватар хьана. Абуруз Москвади пара пулар гузвай. Гьавиляй эхирда 1533 йисуз Астрахандин ханвили Москвадин гьукуматдихъ галаз элверунни политикадин разивал туькӀуьрна куьмекни галкӀдикай. Ахпа, 1537—1552 йисарин къене ханар кьуд сеферда дегиш хьанай. 1552 йисуз Астраханда Русьдик акси тир Крымрин кас атанвай, Ямгурчей хан. Адавай къуват къакъудун патал Иван IV-ди Астрахандиз 30 агъзур стрелец ракъурна, абуру са гъвечӀи женг хьайила къачуна шегьер. Гуьгъуьна, 1556 йисуз Астрахань мад са сефер къачурла ханвал чурна адан чилер Россиядик артухарна.

1670 йисуз Астрахандин агьалийри Степан Разиназ шегьердин ракӀрар ахъайна цардин къуват чпелай алудна. 1692 йисуз хьайи эпидемияди 10 агъзур кас кьена. Астрахандин чилерал урусар XVIII вишйисалай парадаказ къвез эгечӀзава. I Пётр 1717 йисуз Астрахандин губерния туькӀуьрна. Исятда авай сергьятар Астрахань областдихъ 1943 йисуз хьанвай. 1888 йисуз Астрахандихъ 74 агьали хьана. 1897 йисуз 112 880 кас. Абурукай чпин хайи чӀал 86 563 урус тир, 15 355 татар, 4 038 эрмени, 2 115 чувуд, 1 573 немцарин. 1900 йисан малумриз килигайла, Астраханда 122 агъзур кас авай.

Агьалияр

2015 йисан 1 январдиз шегьер Россиядин 1114 шегьердикай 33 чкадал алай. Урусар 77,93 %, татарар 6,98 %, казахар 5,45 %, азербайжанар 1,31 %, эрменар 0,96 %, украинвияр 0,95 %, ногаяр 0,87 %, аварар 0,85 %, лезгияр 0,75 %.

Баянар

1. Росстат. База данных показателей муниципальных образований.
2. Генеральный план города Астрахань. Основные технико-экономические показатели.
3. Итоги::Астраханьстат.(кьейи элячӀун) Ахтармишун 22 июль 2018.

ЭлячӀунар