From Wikipedia, the free encyclopedia
სომხეთის ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობა[1][2][3] (სომხ. Հայ ազգային-ազատագրական շարժում ჰაი აზგაინ-აზატაკრაკან შარჟუმ) — ეროვნული მოძრაობა, რომელიც მიზნად ისახავდა სომხეთის სახელმწიფოს დაარსებას. იგი მოიცავდა სოციალურ, კულტურულ, თუმცა მეტწილად პოლიტიკურ და სამხედრო მოძრაობებს, რომლებმაც პიკს პირველ მსოფლიო ომში, ასევე ომის შემდგომ წლებში მიაღწიეს.
| სომხეთის ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობა | |
|---|---|
 საათის ისრის მიმართულებით: წმინდა მოციქულთა მონასტრის ბრძოლა, კავკასიის კამპანიის სომეხი მოხალისეები, 1915 წლის ვანის ალყა, 1897 წლის ხანასორის ლაშქრობა. | |
| თარიღი | დაახ. XVII საუკუნე – 1922 (~60 წელი) |
| მდებარეობა |
 ოსმალეთის იმპერია(დასავლეთი სომხეთი და კილიკია)  რუსეთის იმპერია(კავკასიის უმეტესი ნაწილი) |
| შედეგი |
სომეხთა არასრული და დროებითი გამარჯვება
|
1860-იანი წლების დასაწყისში განმანათლებლური ხანის გავლენითა და ოსმალეთის იმპერიაში ნაციონალიზმის აღზევებით სომხური ეროვნული მოძრაობა განვითარდა. დამხმარე ფაქტორების გამომჟღავნებამ კი ეროვნული მოძრაობა ბალკანური ერების მსგავსად აქცია, განსაკუთრებით კი ბერძნების მსგავსად[4][5]. სომხური ელიტა და სხვადასხვა სამხედრო ჯგუფები ოსმალეთის აღმოსავლეთით, სოფლად მაცხოვრებელი სომხების მუსულმანებისაგან დაცვას ცდილობდნენ, თუმცა თავდაპირველად მათი მთავარი მიზანი ექვს ვილაიეთში რეფორმების გატარება იყო, რომელიც საბოლოოდ ვერ მოხერხდა, რის შემდეგაც მათ მთავარ მიზნად სომხებით დასახლებულ ტერიტორიებზე სომხეთის სახელმწიფოს შექმნა გახდა, აღსანისშნავია, რომ იმ დროისთვის ყველა ეს ტერიტორია ოსმალეთისა და რუსეთის იმპერიების მფლობელობაში იყო[1][6].
1880-იანი წლების ბოლოსთვის, მოძრაობა სამხედრო კონფლიქტში აღმოჩნდა (პარტიზანული ომში) ოსმალეთის მთავრობასა და იმპერიის აღმოსავლეთ რეგიონებში ქურთების ფორმირებებთან. თურქებთან კონფლიქტში სომხები, რუსეთს, როგორც ერთადერთ მოკავშირეს ისე განიხილავდნენ, რუსები კი კავკასიაში მძიმე პოლიტიკას ატარებდნენ. ბალკანეთის ომებით ეროპაში მყარი მდგომარეობის დაკარგვის, ასევე ევროპისა და რუსეთის ზეწოლის შემდეგ, 1914 წლის დასაწყისისთვის ოსმალეთის მთავრობა იძულებული იყო ხელი მოეწერა სომხური რეფორმების პაკეტისთვის, თუმცა ხელმოწერა პირველმა მსოფლიო ომმა ჩაშალა.
პირველი მსოფლიო ომის დროს, ოსმალეთის იმპერიაში მაცხოვრებელი სომხების მნიშვნელოვანი ნაწილი მთავრობის მიერ მოწყობილ სომხების გენოციდს შეეწირა. სხვადასხვა წყაროების მიხედვით 1894 წლიდა 1923 წლამდე, ოსმალეთის იმპერიის მთავრობის მიერ მოწყობილი გენოციდის დროს დაახლოებით 1 500 000—2 000 000 სომეხი იქნა მოკლული[7]. გადაწყვეტილება სომხების განადგურების შესახებ ოსმალეთის შინაგან საქმეთა სამინისტროს მიერ 1915 წლის 25 თებერვალს იქნა მიღებული, 8682 დირექტივით. ათი ათასობით რუსი სომეხი შეუერთდა რუსეთის არმიას, როგორც სომეხი მოხალისეების ნაწილები, რის სანაცვლოდაც რუსეთი მათ ავტონომიას დაპირდა. 1917 წლისთვის რუსეთი აკონტროლებდა ოსმალეთის იმპერიის ნაწილს, რომელიც სომხებით იყო დასახლებული. ოქტომბრის რევოლუციის შემდეგ, რუსებმა უკან დაიხიეს და სომხები ერთი-ერთზე დატოვეს თურქებთან. 1918 წლის 28 მაისს სამხრეთ კავკასიაში, სომხებით დასახლებულ ტერიტორიებზე სომხეთის ეროვნულმა საბჭომ ახალი სახელმწიფო, სომხეთის რესპუბლიკა დააარსა.
1920 წლისთვის, რუსეთის ბოლშევიკურმა და ანკარის მთავრობებმა წარმატებას მიაღწიეს, თითოეული საკუთარი ქვეყნის სათავეში წარმატებით მოვიდა. თურქმა რევოლუციონერებმა წარმატებით შეძლეს სომხეთის დასავლეთ ნაწილის ოკუპირება, ამ დროს კი, დეკემბერში წითლების არმია სომხეთის რესპუბლიკაში შეიჭრა და მისი ანექსია მოახდინა. 1921 წელს ბოლშევიკურ მთავრობასა და ქემალისტურ მთავრობას შორის მეგობრობის ხელშეკრულებას მოეწერა ხელი. საბჭოთა კავშირმა ყოფილი რუსეთის იმპერიის მიერ კონტროლირებადი სომხეთის ნაწილების ანექსია მოახდინა, ანექსირებულ ტერიტორიაზე ახალი სახელმწიფო სომხეთის სოციალისტური რესპუბლიკა დაარსდა. გენოციდის ასობით ათასმა ლტოლვილმა თავშესაფარი აღმოსავლეთში ჰპოვა, საბერძნეთში, საფრანგეთში და აშშ-ში, რითაც სომხური დიასპორისთვის ახალი ერა დაიწყო. სომხეთის სოციალისტურმა რესპუბლიკამ 1991 წლამდე იარსება, საბჭოთა კავშირის გაუქმების შემდეგ კი მის ადგილას ამჟამინდელი სომხეთის რესპუბლიკა დაარსდა.
მთავარი სტატია: ნაციონალიზმის აღზევება ევროპაში და ნაციონალიზმის აღზევება ოსმალეტის იმპერიაში.ევროპის განვითარებაში ნაციონალიზმმა უმნიშვნელოვანესი როლი ითამაშა. XIX საუკუნეში რომანტიკული ნაციონალიზმის ტალღამ ევროპის კონტინენტი მთლიანად მოიცვა, რამაც საბოლოოდ ევროპის ქვეყნების გარდაქმნა გამოიწვია. ზოგიერთი ახალი ქვეყანა, მაგალითად გერმანია და იტალია სხვადასხვა, პატარა სახელმწიფოების გაერთიანების შედეგად ჩამოყალიბდა, რომლებიც ნაციონალიზმმა (ერთმა ეროვნება) გააერთიანა. სხვებმა, მაგალითად რუმინეთმა, საბერძნეთმა, პოლონეთმა და ბულგარეთმა საკუთარი დამოუკიდებლობა თავად მოიპოვეს, აქედან გამომდინარე დააარსეს კიდეც საკუთარი სახელმწიფოები. ნაციონალიზმის აღზევების პერიოდში სომხები ოსმალეთისა და რუსეთის იმპერიებს შორის ცხოვრობდნენ. 1826 - 1828 წლებში, მიმდინარე რუსეთ-ირანის ომში სრულიად რუსეთის იმპერატორი, ნიკოლოზ I ცდილობდა, სომხებისაგან დახმარების მიღებას, რის სანაცვლოდაც იმპერატორი, ომის დასრულების შემდეგ სომხებს საცხოვრებელ პირობებს გაუუმჯობესებდა. 1828 წელს, თურქმენჩაის ზავით რუსეთის იმპერიამ ერევნის, ნახიჩევანისა და მიმდებარე ქალაქგარე სოფელების ანექსირება მოახდინა. როგორც ჩანს, ეს ფაქტი წამახალისებელი აღმოჩნდა ჯერ კიდევ სპარსეთის მმართველობის ქვეს მცხოვრები სომხებისთვის და 30 000 სომეხით ნებაყოფლობით გადავიდა რუსულ სომხეთში, ახალი ცხოვრების დასაწყებად. 1828 წელს რუსებმა რუსეთ-ოსმალეთის ომი გამოაცხადეს, რომელიც 1828 - 1829 წლებში მიმდინარეობდა, საბოლოოდ კი ომი ადრიანოპოლის სამშვიდობო ხელშეკრულებით დასრულდა, რომლის მიხედვითაც ახალქალაქი და ახალციხე რუსეთს უბრუნდებოდა. ამ აქტს კიდევ ერთი დიდი ემიგრაცია მოჰყვა სომეხთა მხრიდან, დაახლოებით 25 000-მდე სომეხი, ომსლაეთის იმპერიიდან საცხოვრებლად რუსულ სომხეთში გადავიდა[8]. ამის შემდეგ რუსეთმა სომხეთის მნიშვნელოვანი ნაწილის ანექსია მოახდინა[9]. 1897 წლისთვის რუსული ინფორმაციით რუსეთის მიწებზე დაახლოებით 1 127 212 სომეხი ცხოვრობდა. ამავე პერიოდში ოსმალეთის იმპერიაში მცხოვრები სომხების საერთო რაოდენობა დაახლოებით 1 095 889 ადამიანს შეადგენდა[10]. რუსები და რუსული კულტურა ბევრად უფრო მიმზიდველი გახდა სომხებისთვის, ბევრი მათგანი განათლებას რუსული გზით იღებდა[9]. ამავდროულად რუსეთის მათთვის იყო გზა ევროპისკენ[9].
1836 წელს, რუსულმა კულტურული მიღწევებმა, რუსულ შემზღუდველი რეფორმებიც მოიცვა. რუსეთის ახალ სამიზნეს სომხეთის ეკლესია წარმოადგენდა[11]. რუსეთმა შეძლო და შეამცირა ეკლესიის მიღწევები საზოგადოებაში[11].
1839 წელს ოსმალეთის იმპერიაში ნაციონალიზმის განვითარების შეფერხება დაიწყო, ეს რეფორმები ტანზიმათის პერიოდში გაჩნდა, რომლის შემქმნელებიც რეფორმატორი სულთნები მაჰმუდ II და აბდულმეჯიდ I იყვნენ, ისინი გამოჩენილ რეფორმატორებად და განათლებულ ეროპელ ბიუროკრატებად ითვლებოდნენ. ტანზიმათი ასევე მოიცავდა ოსმალიზმსაც, რაც ოსმალეთის იმპერიაში მცხოვრები ერების გაერთიანებას ისახავდა მიზნად, როგორც მუსულმანის ისე არამუსულმანის, თურისა და ბერძენის, ებრაელის, ქურთის, არაბის და ა.შ. ამის გამო ისლამური კანონი საერო კანონით ჩაანაცვლეს[12]. ოსმალიზაციის პოლიტიკა ოფიციალურად 1839 წელს დაიწყო, როდესაც შესაბამისი კანონი გამოვიდა, რომელიც ერთი, როგორც მუსულმანებისთვის ისე არამუსულმანებისთვის[13].
1863 წელს ოსმალეთის იმპერიაში მცხოვრები სომხები ტანზამათის ძირითადი რეფორმების გაგრძელებას გაეცნენ. სომხეთის ეროვნული კონსტიტუცია აღწერდა სომხების მდგომარეობას ოსმალეთის იმპერიაში, თუმცა იგი ამავდროულად მოიცავდა პატრიარქის ძალაუფლების რეგულაციებს[14]. პროგრესული სომხები სომხეთის ეროვნული კრების კონსტიტუციას, როგორც საკვანძო მოვლენას ისე განიხილავდნენ. განვითარების მეორე ეტაპი კი, პროტესტანტი მისიონერების მიერ განათლების დონის ამაღლება იყო, როგორც დაწყებით სკოლებში, ისე უნივერსიტეტებში და სხვა დაწესებულებებში[15]. გაუმჯობესდა კომუნიკაციებიც, რაც სომხური გაზეთების გამოცემით დაიწყო[15]. წიგნები სომხეთის ისტორიაზე ხალხს წარმოდგენას უქმნიდა წარსულ და ახლანდელ მდგომარეობაზე, ასევე აფართოებდა მათ თვალსაწიერს[15]. ეს იყო სომხური პოლიტიკის ცნობიერების ევოლუცია[15].
1860 წლიდან მოყოლებული, ოსმალეთის იმპერიაში დაიწყო სომხურენოვანი სკოლების, საქველმოქმედო და პატრიოტული ორგანიზაციების გამრავლება[16]. პროდესტანტი მისიონერების თავდაპირველ მიზანი ებრაელებისა და მუსულმანების საკუთარ რელიგიაზე მოქცევა იყო, თუმცა მალევე ისინი სომხური მართლმადიდებლობის პროტესნტანტული რეფორმაციის მონაწილეები გახდნენ. იმპერიის სომხური ნაწილები სომხური დიასპორის გავლენას განიცდიდნენ. 1872 წელს ჟურნალისთმა გრიგორ არწრუნმა თქვა:
 |
„გუშინ ჩვენ ვიყავით საეკლესიო საზოგადოება, დღეს ვართ პატრიოტები, ხვალ კი ჩვენ მუშათა და მოაზროვნეთა ერი ვიქნებით[16].“ |
პარალელურად გავითარება შეეხო რუსეთის მიერ კონტროლირებად სომხეთსაც[17]. 1840 წლამდე სუმხური პრესა მთლიანად სამღვდელოების ხელში იყო[18]. განვითარების შედეგად სიტუაცია შეიცვალა. სკოლებთან ერთად უკვე პრესაც მნიშვნელოვან საგანმანათლებლო როლს თამაშობდა, ასევე დიდი იყო მათი როლი აჯანყებისაკენ მიმავალ გზაზე[18]. 1831 წელიდან პირველი მსოფლიო ომის დასრულებამდ, უილიამ გუდელის კონსტანტინოპოლში დასახლების პირველი დღეებიდან, მისიონერებმა მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანეს სომხეტის საგანმანათლებლო სისტემაში[19].
1880-იან წლებში, 1856 წლის ყირიმის ომში რუსეთის იმპერიის დამარცხების, 1861 წელს პოლონეთის ამბოხის შემდეგ, რუსეთის იმპერატორმა ალექსანდრე II-მ გაზარდა და გააფართოვა რუსიფიკაცია, რათა თავიდან აეცილებინა მომავალი ამბოხებები. ცარი ალექსანდრე II ცდილობდა აღეკვეთა გაბედული ტენდენციები და სეპარატიზმი. შესაბამისად რუსეთის სამიზნედ იქცა სომხური ენა და სკოლები. რუსეთს სურდა, მათი რუსული სკოლებითა და რუსული საგანმანათლებლო მასალებით ჩანაცვლება.[11]
მთავარი სტატია: სომეხთა ეროვნული გამოღვიძება.სომხურმა ნაციოლაზიმმა პრეისტორიული სომხეთის ინტერპრეტაციები მოიცვა, მათ შორის იდეა, რომ სომხეთსა და ურარტუს სამეფოს შორის არსებობდა კავშირი. სომხები არიან იმ ტერიტორიის აბორიგენი მაცხოვრებლები, რომელსაც ისტორიული სომხეთი ეწოდება. თუმცა სომხეთის ნაციონალისტური მოღვაწეობის დასაწყისი XIX საუკუნის ბოლოთი თარიღდება.
გაგიკ ოზანიანი აცხადებდა, რომ ტანზიმათის წესები (რეგულაციები) სომხეთის პოლიტიკური ნიადაგისა და სომხეთის ეროვნული სულის ფორმაციას უწყობდა ხელს, რომელიც საბოლოოდ ხელს შეუწყობდა რევოლუციის გზით სახელმწიფოს მშენებლობას, როგორც ეს საფრანგეთის შემთხვევაში მოხდა[20]. რუსეთის გენერალური კონსული ოსმალეთის იმპერიაში გენერალი მაიევსკი აღნიშნავდა შემდეგს[21]:
|
„სომხების აჯანყება განაპირობა სამმა ძირითადმა მიზეზმა
1. მათ ჰქონდათ განათლება პოლიტიკური ევოლუციის საკითხებში. 2. ნაციონალიზმის იდეოლოგიის განვითარებამ, ხსნისა და სომხეთის დამოუკიდებლობის იდეამ 3. დასავლეთის მიერ ამ იდეების მხარდაჭერამ და გამოცემების მიერ სომეხი მამაკაცების შთაგონებამ[21].“ |
ნაციონალისტურმა იდეებმა და დამოუკიდებლობის სურვილმა XIX საუკუნის ბოლოთვის დაიწყო განვითარება, სხვა ეროვნულ მოძრაობებთან ერთად, დაბადების სტადიაში მყოფმა სომხურმა ინტელიგენციამ ხელიაც შეუწყო ხელი საზოგადოებაში ამ ახალი კონცეფციების გავრცელებას. ამ კონცეფციების პირველი ტალღა სომხეთის ინტელიგენციამ გაავრცელა, ისინი დასავლეთ ევროპაში იღებდნენ განათლებას და შესაბამისად 1789 წლის ფრანგული რევოლუციის გავლენის ქვეს იყვნენ. ისინი მხარს უჭერდნენ დემოკრატიულ-ლიბერალურ იდეოლოგიას და ადამიანის უფლებების კონცეფციას. მეორე ტალღა რუსულ რევოლუციურ აზროვნებას მოჰყვა. XIX საუკუნის ბოლოსთვის, მოძრაობა ეფუძნებოდა სოციალისტურ იდეოლოგიას, განსაკუთრებით კი მის მარქსისტულ ვარიანტს[22]. თუმცა არსებობდა მნიშვნელოვანი პრობლემა, მატერიალიზმი და კლასობრივი ბრძოლა პირდაპირ წინააღმდეგობაში მოდიოდა ოსმალეთის იმპერიაში მცხოვრები სომხების სოციოეკონომიკასთან, აღსანიშნავია, რომ მათგან განსხვავებით რუსეთის მიერ კონტროლირებად სომხეთში ინდუსტრიული რევოლუცია უკვე მომხდარი იყო.
უმრავლესობის ძირითადი ფორმა და პლურალიზმი ითვლებოდა სახელმწიფოს დაარსების წინაპირობად. ოსმალეთის იმპერიის ექვსი ვილაიეთი, ანუ ექვსი პროვინცია იყო წარმოდგენილი, როგორც სომხებით დასახლებული რეგიონები, ამ დროს კი ერევანი და ყარსი რუსეთის მიერ კონტროლირებად ტერიტორიებს წარმოადგენდა.
ნაციონალისტურმა იდეებმა და დამოუკიდებლობის სურვილმა XIX საუკუნის ბოლოთვის დაიწყო განვითარება, რამაც განაპირობა სომხეთის რევოლუციური ფედერაციის, ჰნჩაკიანი სოციალ-დემოკრატიული პარტიის და არმენაკანის (მოგვიანებით დაერქვა რამგავარი) გაერთიანება.
1872 წლის 3 მარტს 46 სომეხი გაერთიანდა ცნობილ ხსნის კავშირის (სომხური ჯგუფი, რომელიც განსხვავდება, რუსული ხსნის კავშირისგან) ჯგუფში. მათ განაცხადეს:
|
„ჩვენი წარსული არის ჩვენი ღირსება; ჩვენი ეკლესიები დაანგრიეს; მათ მოგვტაცეს ამხანაგები და ახალგაზრდობა; მათ ჩამოგვართვეს უფლებები და ჩვენი ერის განადგურებას ცდილობდნენ[23].“ |
1872 წლის 26 აპრილს კი ვანის გარშემო არსებულმა სოფლებმა გაგზავნე თხოვნა
|
„იმისათვის, რომ ვიხსნათ საკუთარი თავები ამ ეშმაკებისგან, ჩვენ მზად ვართ, რომ გამოგყვეთ თქვენ, იმ შემთხვევაშიც კი თუ საჭირო იქნება სისხლისღვრა ან სიკვდილი. ჩვენ მზად ვართ წავიდეთ ყველაგან... თუ ჩვენი დღევანდელობის ალტერნატივა არის რუსიფიკაცია, მაშინ ერთად გავხდეთ რუსები; თუ საჭიროა ემიგრირება, მაშინ გავხდებით ემიგრანტები, თუ საჭიროა ჩვენი სიკვდილი მაშინ მოვკვდებით[24].“ |
ამ ორგანიზაციის მიზანს არ წარმოადგენდა მხოლოდ რუსეთის მთავრობასთან კავშირი, მათ რუსულ ორგანიზაციებთანაც სურდათ კავშირი[25]. ამ რუსულ ორგანიზაციებს სურდათ ოსმალეთში მცხოვრები სომხების დამოუკიდებლობა ოსმალეთის იმპერიისგან[25]. ხსნის კავშირის ნაბიჯები იყო წინაპირობა სომხური დემოკრატიულ-ლიბერალური პარტიის არმენაკანის ფორმირებისა (დაარსების)[25].
1881 წელი ერზრუმი; ევროპული გზით განათლება მიღებულმა სომხებმა სხვადასხვა ორგანიზაციების, საიდუმლო საზოგადოებებისა და ლოკალური ჯგუფების ფორმირება დაიწყეს, ერთ-ერთი ასეთი ჯგუფი იყო სამშობლოს დამცველნი, რომელიც 1881 წელს ერზრუმში დაარსდა. სამშობლოს დამცველნი იყენებდნენ ფრანგული რევოლუციის, ასევე საბერძნეთის რევოლუციის ედეებს, მათი ლოზუნგი იყო თავისუფლება ან სიკვდილი[26]. სამშობლოს დამცველნი წარმოადგენდა სომხების ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან ორგანიზაციას[27]. კონსტიტუციისა და განკარგულებების წერილობითი ვერსია არ არსებობდა, ის მხოლოდ მეხსიერებაში არსებობდა, რადგან წერილობითი საბუთი უკვე საფრთხეს წარმოადგენდა[28]. ჯგუფში ათი წევრი იყო და მხოლოდ მათ ლიდერს ჰქონდა ცენტრალურ კომიტეტში შესვლის ნებართვა[28]. რამდენიმე თვიანი არსებობის შემდეგ, ერზრუმის ჯგუფი უკვე ასობით წევრს ითვლიდა[28].
1885 წელს ვანში მკრტიჩ ფორთუგალიანის მიერ სომხური დემოკრატიულ-ლიბერალური პარტია დაარსდა, მოგვიანებით მკრტიჩი დევნილობაში იმყოფებოდა მარსელში თუმცა ახლო კონტაქტი ჰქონდა ადგილობრივ ლიდერებთან, ასევე გამოსცემდა პოლიტიკურ-სოციალისტურ საგანმანათლებლო ჟურნალს, სახელწოდებით L'Armenie. ვანში მცხოვრები სომხები საიდუმლოდ განაგრძობდნენ პოლიტიკური პრინციპების განვითარებას, სომხურ ნაციონალიზმთან ერთად. მათ მთავარ მიზნად მალევე იქცა რევოლუციის გზით უფლების მოპოვება, რომლითაც სომხები თავად იქნებოდნენ საკუთარი თავების მმართველები. მათი გზა გადიოდა პრესის, ეროვნული გამოღვიძებისა და უიარაღო დაპირისპირების გავლით.
1887 წელს ავეტის ნაზარბექიანის, მარიამ ვარდანიანის, გევორგ ღარაჯიანის, რუბენ ხან-აზათის, ქრისტოფერ ოჰანიანის, გაბრიელ კაფიანის და მანუელ მანუელიანის მიერ იქნა დაარსებული ჰნჩაკიანი სოციალ-დემოკრატიული პარტია, რომელიც იყო პირველი სოციალისტური პარტია, როგორც ოსმალეთის იმპერიაში ისე სპარსეთის იმპერიაში. კოლეჯის სტუდენთების ჯგუფი, რომლებიც ერთმანეთს ჟენევაში შეხვდნენ. მათი მთავარი მიზანი ოსმალეთისგან სომხეთის დამოუკიდებლობა იყო. ჰნჩაკიანი სომხური სიტყვაა და ითარგმნება, როგორ ზარი, ეს სახელი სპეციალურად იქნა მიღებული, ის ასოცირდებოდა ერის გამოღვიძებასთან, განმანათლებლობასთან და თავისუფლებასთან.
1889 წელს ქრისტოფორ მიქაელიანის მიერ თბილისში დაარსდა ახალგაზრდა სომხეთის ასოციაცია[29]. ახალგაზრდა სომხეთის ასოციაციამ ოსმალეთის იმპერიის ტერიტორიაზე ჩამოაყალიბა ფედაიის კამპანიები. გუგუნიანი ექსპედიციასთან ერთად ახალგაზრდა სომხეთის ასოციაციამ წამოიწყო სამხედრო ლაშქრობა ოსმალეთის მიერ კონტროლირებადი სომხეთის მხარეს. სომხებს სჯეროდათ, რომ რუსები ხელს შეუწყობდნენ სომხეთის ავტონომიური რესპუბლიკის შექმნას, რომელიც რუსეთის იმპერიის ნაწილი იქნებოდა.
1890 წელს ტიფლისში დაარსდა სომხეთის რევოლუციური ფედერაცია, აგრეთვე ცნობილი როგორც სრფ ან დაშნაკცუთიუნი[30]. ფედერაციის წევრები შეიარაღდნენ, რათა დაეცვათ სომეხი მოსახლეობა ზეწოლისა და დევნისაგან. ისინი ერთადერთ გზას ხედავდნენ მათი ხალხის დასაცავად ოსმალების მიერ მოწყობილი ხოცვა-ჟლეტისაგან, ეს გზა კი სამხედრო გზა იყო. მათი მთავარი მიზანი სომხურ პროვინციებში გარანტირებული რეფომები და საბოლოო ავტონომია იყო.
1880 - 1890 წლებში ადგილობრივი საკომუნიკაციო არხები შემუშავდა. ორგანიზაცია სრულად ფუნქციონირებდა ანკარაში, ამასიაში, ჩორუმში, დიარბაქირში, იოზგათში და თოქათში. 1893 წელს მათ უკვე დაიწყეს კედლის სინფორმაციო გაზეთების გამოყენება, რომლებიც არასამთავრობო სუბიექტებზე იყო გათვლილი. ამ გაზეთების მთავარ თემას წარმოადგენდა ის ფაქტი, რომ ადამიანს საკუთარი სიცოცხლე თავად უნდა განეკარგა და მოუწოდებდნენ მჩაგვრელთა წინააღმდეგ გალაშქრებისკენ[31]. ამ იდეოლოგიურ ინფორმაციებს არანაირი გავლენა არ მოუხდენია მუსულმანებზე. საბოლოოდ ეს მოწოდებები ოსმალეთის პოლიციასა და რევოლუციონერებს შორის შეტაკებით დასრულდა[32].
პარტიზანული მოზრაობები ამ ლიდერებმა დააარსეს.
„დამაარსებელი ლიდერების“ გარდა მოძრაობებში ბევრი ცნობილი ადამიანი მოღვაწეობდა. ქვემოთ მოცემული კლასიფიკაცია დამოკიდებულია, მათ ტიტულებზე, რომლითაც დღეისდღეისობით ცნობილნი არიან საზოგადოებაში.. ისინი მსახურობდნენ სხვადასხვა თანამდებობებზე და გააჩნდათ სხვადასხვა წოდებები.
სომხური ნაციონალიზმი და სომხური სამოციქულო ეკლესია ურთიერთდაკავშირებულია ერთმანეთთან[9]. მოძრაობის მთავარი ხმებს საერო მნიშვნელობა ჰქონდათ, მისისი, ჰიუსისაპილე და არძვინ ვასპურკანი ეროვნული ორგანოები გახდნენ (ჟურნალები)[18]. ამ პუბლიკაციების საერო მნიშვნელობა ჰქონდათ. იმ დროის მნიშვნელოვანი სომეხი მწერლები, მიქაელ ნალბანდიანი და რაფაელ პატკანიანი დიდი გავლენით სარგებლობდნენ.
1863 წლის დასაწყისისთვის კონსტანტინოპოლის სომხურმა საპატრიარქომ საკუთარი უფლებამოსილების სომხური ეროვნული საბჭოსთვის გაზიარება დაიწყო, თუმცა მისი ძალები სომხეთის ეროვნული კონსტიტუციის მიერ იყო შეზღუდული. მან ცვლილებები, როგორც საზოგადოების დაშლის მცდელობა ისე აღიქვა[33]. სომეხი სასულიერო პირები რევოლუციური მოზრაობებში დიდ როლს თამაშობდნენ. კონსტანტინოპოლის პატრიარქი მკრტიჩ ხრიმიანი მნიშვნელოვანი ფიგურა იყო[34]. მკრტიჩ ხრიმიანი ბოლო წლების მანძილზე იერუსალიმში დევნილობაში ცხოვრობდა.
მთავარი სტატია: სომხური საკითხი.XIX საუკუნის შუა ხანებში, ქრისტიანულ უმცირესობებზე გახშირებული ზეწოლის გამო, აქტიური გახდა მათი პრობლემები, ვინაიდან და რადგანაც ყველა მოქალაქე თანაბარი უფლებებით სარგებლობდა და ყველა ადამიანი თანასწორი იყო. 1875 წელს ბოსნია და ჰერცეგოვინაში, სერბეთში და ბულგარეთში მომხდარი აჯანყებების დროს, ქრისტიანების წინააღმდეგ განხორციელებული ძალადობების შემდეგ, ძლიერმა სახელმწიფოებმა 1856 წელს დადებული პარიზის ზავი გაიხსენეს და განაცხადეს, რომ მათ მინიჭებული ჰქონდათ უფლება ჩარეულიყვნენ და დაეცვათ ოსმალეთის იმპერიაში მცხოვრები ქრისტიანული უმცირესობები. 1870-იანი წლების ბოლოსთვის, ბერძნები და ბალკანეთის ნახევარკუნძულზე მცხოვრები სხვა ქრისტიანული ერები, საკუთარი მდგომარეობის გასაუმჯობესებლად იბრძოდნენ (ზოგჯერ მათ სხვა სახელმწიფოებიც ეხმარებოდნენ). მათგან განსხვავებით კი აღნიშნულ პერიოდში სომხები არც თუ ისე აქტიურები იყვნენ და ამ წლების მანძილზე პასიურ პოლიტიკას ეწეოდნენ[35].
სომხურ საზოგადოებაში ინტელექტუალური წევრების გამოჩენასთან ერთად სომხეთის პასიურობასაც ბოლო მოეღო. ამავდროულად კონსტანტინოპოლის პატრიარქი ნერსეს II მოსახლეობას „მიწის იძულებით ჩამორთმევასთან, ქალებსა და ბავშვებზე ძალადობასთან, გაუპატიურებასთან, გამოძალვასთან და მკვლელობასთან“ დაკავშირებული საჩივრების გავრცელებასა და საჭირო დაწესებულებამდე მათ მიღწევაში ეხმარებოდა. 1878 წლის მარტში რუსეთ-ოსმალეთის ომის შემდეგ (1877 - 1878), სომხები უფრო მეტი ყურადღებით დააკვირდნენ რუსეთის იმპერიას, სომხები რუსეთს, როგორც მათი უსაფრთხოების გარანტს ისე განიხილავდნენ. სან-სტეფანოში მიმდინარე რუსეთ-ოსმალეთის მოლაპარაკებების დროს პატრიარქმა ნერსესმა, შეძლო და რუსეთის ხელმძღვანელობას შეხვდა და დაარწმუნა, რომ სან-სტეფანოს საზავო ხელშეკრულებაში მე-16 მუხლი შეეტანათ. ამ მუხლის მიხედვით, ოსმალეთის იმპერია ვალდებული იყო გაეტარებინა მთელი რიგი ადმინისტრაციული რეფორმები, იმპერიის აღმოსავლეთ ნაწილში სომხებით დასახლებულ პროვინციებში.
1878 წლის ივნისისთვის დიდი ბრიტანეთი შეძრწუნებული იყო „სან-სტეფანოს ხელშეკრულებით“, მათი აზრით რუსეთის იმპერია ოსმალეთის ძალზედ ვრცელ ნაწილს აკონტროლებდა, ამის შემდეგ მან აიძულა მხარეები, რომ ახალი ხელშეკრულება დაედოთ, რის გამოც ბერლინში კონგრესი მოიწვიეს. ბერლინის ხელშეკრულების 61-ე მუხლი თითქმის მე-16 მუხლის იდენტური იყო, თუმცა ამ შემთხვევაში ამოღებულ იქნა ნაწილი, რომლის მიხედვითაც რუსულ ძალებს ზემოთხსენებულ პროვინციებშე შეეძლოთ დარჩენა. სანაცვლოდ კი ოსმალეთის იმპერია ვალდებული იყო მიეწოდებინა ინფორმაცია ბერლინის კონგრესში მონაწილე ქვეყნებისთვის, განხორციელებული რეფორმების შესახებ. სომხეთის ეროვნულმა საბჭომ და პატრიარქმა ნერსეს II-მ ბერლინში საკუთარი წარმომადგენელი კათოლიკოსი მკრტიჩ ხრიმიანი გაგზავნეს, რომელსაც სომხეთის საქმეში უნდა მიეღო მონაწილეობა. მისი ცნობილი პატრიოტული გამოსვლით, სახელწოდებით „ქაღალდის ქალბატონით“ მკტიჩმა სომხებს ეროვნული გამოღვიძებისაკენ მოუწოდა და ბულგარეთის ეროვნული გამოღვიძება შეახსენა[36]. ბულგარეთის ისტორიოგრაფიაში „ბულგარეთის განთავისუფლება“ ნიშნავს 1877-1878 წლის რუსეთ-ოსმალეთის ომს, რომელიც წინ უძღვოდა სან-სტეფანოს ხელშეკრულებით ბულგარელი ხალხის დამოუკიდებელი სახელმწიფოს დაარსებას.
1880 წელს სომხები ყველაზე მეტად პრემიერ-მინისტრმა უილიამ გლადსტონმა წაახალისა, მან განაცხადა: „ემსახურო სომხეთს ნიშნავს ემსახურო ცივილიზაციას“. 1880 წლის 11 ივნისს დიდმა სახელმწიფოებმა ოსმალეთში „შენიშვნის წერილი“ გაგზავნეს, სადაც ისინი 61-ე მუხლის აღსრულებას ითხოვდნენ[37].
„ახალგაზრდა სომეხთა საზოგადოებაში“ სჯეროდათ, რომ რუსეთი, მათ, სომხეთის ავტონომიური პროვინციის შექმნაში დაეხმარებოდა", რომელიც რუსეთის შემადგენლობაში შევიდოდა[29].
„სომხეთის ეროვნული მოძრაობის“ წევრებმა აღმოაჩინეს, რომ არც რუსეთის იმპერატორის ალექსანდრე II-ის იდეალიზმი და არც პრემიერ-მინისტრ გლადსტოუნის ლიბერალიზმი რეალურ დასაყრდენ ძალას არ წარმოადგენდა.
1890-იან წლებში, საფრანგეთსა და აშშ-ში მნიშვნელოვანი მოძრაობები ჩამოყალიბდა, რომელთა დამაარსებლებიც სომხური დიასპორის წევრები იყვნენ. 1885 წელს, ფულჰემში ევროპის სომხური პატრიოტული საზოგადოება დაასრდა, ამავე ადგილას მდებარეობდა მათი შტაბ-ბინაც. მათ მთავარ მიზანს სომხური დიასპორის მიერ მათ მშობლიურ მიწაზე მცხოვრებთა დახმარება წარმოადგენდა. დახმარებაში იგულისხმებოდა, როგორც პოლიტიკური ისე ფინანსური დახმარება. სხვადასხვა პოლიტიკური პარტიები და გაერთიანებები, როგორებიც იყვნენ სომხური რევოლუციონერული ფედერაცია, ჰნჩაკიანი სოციალ-დემოკრატიული პარტია, ასევე სომეხ კეთილმოსურნეთა მთავარი გაერთიანება (რომელიც კონსტანტინოპოლში დაარსდა) და სხვა მსგავსი მოზრაობები იმ ადგილებში იქმნებოდა სადაც სომხების მნიშვნელოვანი რაოდენობა ცხოვრობდა.
აღსანიშნავია, რომ უილსონისეული სომხეთის ჩამოყალიბებაში დიდი როლი ითამაშა სომხურმა დიასპორამ. სომხური დოასპპორა მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა ყველა ეტაპზე, მაგალითად დიასპორის წევრი სომხეთის რევოლუციონერული ფედერაცია არავის პატიობდა „თავისუფალი, დამოუკიდებელი სომხეთის“ (პარტიის ლოზუნგი) იდეის ღალატს, ამავდროულად სხვადასხვაგვარ კამპანიებს აწარმოებდნენ საბჭოთა სახელმწიფოს წინააღმდეგ.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
