Հ
From Wikipedia, the free encyclopedia
From Wikipedia, the free encyclopedia
Հ, հ, հայկական այբուբենի տասնվեցերորդ տառը, անվանումը՝ հո. սերում է պահլավական նախատիպարից, ըստ ոմանց՝ հայկական Կ-ից։ Այբբենական համակարգում ունի կոկորդային խուլ շփական բաղաձայն հնչույթի արտահայտումը, թվային արժեքը՝ յոթանասուն, յոթանասուներորդ։ Ստեղծել է Մեսրոպ Մաշտոցը տառակերտման սեփական սկզբունքով։ Կենտրոնում գտնվում է երկարը, վերին աջ կողմից իջնում է կարճը, իսկ ստորին ձախ կողմից՝ լայնը։ Սրանք նուրբերով միանում են երկարին, իսկ վերջինս թեքվում է դեպի աջ՝ տողաշարում զբաղեցնելով քիչ տեղ և դառնալով ավելի հավաք։ Դյուրագծության նպատակով կարճը հաճախ բարձրանում է տողագծից վեր և երկարին է միանում իր ստորին ծայրով՝ X («Վեհամոր Ավետարան»)։ Հետագայում լայնը կորցնում է իր նուրբը և միանում երկարին՝ ստորին ծայրից, որպես նրա շարունակություն։ Սակայն որոշ գրիչների մոտ լայնն է ընկնում, և նուրբը, իջնելով տողին ուղղահայաց, կազմում է երկարի շարունակությունը՝ Հ։
| Հ, հ | |
|---|---|
 | |
| Տեսակ | Հայկական այբուբենի տառ |
| Մեծատառ | Հ |
| Փոքրատառ | հ |
| Մասն է | Հայոց գրեր |
| Այբուբեն(ներ) | Հայերեն այբուբեն |
| Տեղը այբուբենում | 16-րդ |
.jpg)
Հ հնչույթի արտաբերական տեղայնացումը, նեղվածքը թեև հստակ չի ուրվագծված, պարզորոշ չէ, բայց հիմնականում դեր ունի կոկորդային շփումը (արտամղվող օդի շփումը ձայնածերպում, կոկորդի, մասամբ և երախի պատերին)։ Ձայնեղացած տարբերակի արտաբերությանն ուղեկցում է ձայնալարերի թրթռումը։ Այսպիսի տարբերակ կա, օրինակ, Շատախի, Կարնո, Մշո, Շապին-Գարահիսարի, Արաբկիրի, Սեբաստիայի բարբառներում, Արարատյանի որոշ խոսվածքներում՝ հիմնականում բառասկզբում, ձայնավորից առաջ։ Ինչ-որ չափով ձայնեղություն ունի նաև գրական հայերենի հ-ն՝ միջձայնավորային դիրքում։
Հ հնչույթը նվազագույն հնչույթաբանական հակադրություն է կազմում խ-ի հետ՝ կոկորդայնություն-ետնալեզվայնություն (հոտ-խոտ, հոր-խոր), ֆ-ի հետ (հազ-ֆազ)։
Իբրև շունչ՝ հագագ, առկա է շնչեղ բաղաձայնների կազմում, իբրև՝ պ/հ-փ, կ/հ-ք, տ/հ-թ։
Առանձին բարբառներում արձանագչված են խ-հ, ք-հ անցումներ, օրինակ՝ գինիքտեր-կինիհտեր. հյ տարբերակ կա Վանի և Ղարաբաղի բարբառներում. օրինակ՝ ը՝ րիհյնակ «արեգակ»։
Գրաբարում գրությունը համապատասխանել է արտասանությանը։ Ետգրաբարյան հայերենում բառասկզբի դիրքում՝ յ-հ։ Գրաբարյան տեքստերն ընթերցելիս այժմ այդ յ-ն արտասանում ենք իբրև հ (յարմար-հարմար)։
Արևելահայ գրական լեզվում գրությունը հիմնականում համապատասխանում է արտասանությանը։ Որոշ դիրքերում, մասնավորապես ր-ից հետո, այն արտասանվում է թույլ կամ բոլորովին չի արտասանվում (աշխարհ, շնորհ, նիրհ, արհամարհել, ճանապարհ և այլն)։
Որոշ բարբառներում պատմական հնչյունափոխությամբ՝ հ-ֆ, մասնավորապես միավանկների սկզբում՝ օ (ո)-ից առաջ (հո-ֆօ/ֆո). հող-ֆօղ, հորթ-ֆօրթ։ Այս երևույթը առկա է, օրինակ, Հաճընի, Կարնո, Սեբաստիայի բարբառներում, Այրարատյան որոշ խոսվածքներում. Հաճընի բարբառում նաև՝ հո-ֆուէ, հող-ֆուէղ։ Նույն դիրքում՝ որոշ բարբառներում (խոսվածքներում)՝ հո-վըր. ինչպես՝ հոր-վըէր, հոտ-վըէտ (Ղարաբաղի բարբառում)։ Մի քանի բարբառներում (Վանի, Ուրմիայի, Մարաղայի, Դիադինի) և Նոր Ջուղայի, Մշո, Այրարատյանի առանձին խոսվածքներում՝ համատարած (Վանի բարբառ) կամ մասամբ (մյուսներում)՝ հ-խ, հաց-խաց, հայր-խէր։ Այսպիսի անցման դեպքեր արձանագրվում են անգամ նիջինհայերենյան տեքստերը[1]։
 |
| Dots 125 |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
