Ռուս-ուկրաինական հարաբերություններ

Ռուս-ուկրաինական հարաբերությունները միջպետական մակարդակով հաստատվել են Խորհրդային Միության փլուզումից հետո, որի կազմում ՌԽՖՍՀ-ն և ՈՒԽՍՀ-ն գտնվել են 1922 թվականի դեկտեմբերից։

Ռուս-ուկրաինական հարաբերություններ

Ռուսաստան	Ուկրաինա

Ռուսաստանի Դաշնության և Ուկրաինայի միջև դիվանագիտական հարաբերությունները հաստատվել են 1992 թվականի փետրվարի 14-ին։

Ներկայումս Ռուսաստանի Դաշնությունը ունի Կիևում դեսպանություն և Խարկովում, Օդեսայում, Լվովում գլխավոր հյուպատոսություններ։ Ուկրաինան դեսպանատուն ունի Մոսկվայում և գլխավոր հյուպատոսություններ Սանկտ Պետերբուրգում, Նովոսիբիրսկում, Եկատերինբուրգում և Դոնի Ռոստովում^[1][2]։

1997 թվականի մայիսի 31-ին Ռուսաստանի և Ուկրաինայի նախագահներ Բորիս Ելցինը և Լեոնիդ Կուչման Կիևում ստորագրեցին բարեկամության, համագործակցության և գործընկերության մասին պայմանագիր Ռուսաստանի Դաշնության և Ուկրաինայի միջև։ 2019 թվականի ապրիլի 1-ին այդ բազային պայմանագրի գործողությունը դադարեց՝ կապված այն երկարաձգելու ուկրաինական կողմի հրաժարվելու հետ։

Պետությունների միջև հարաբերությունները վատացան 2014 թվականին՝ նախագահ Վիկտոր Յանուկովիչի պաշտոնանկությունից հետո։ Փետրվարի 23-ին Ռուսաստանը Կիևից հետ է կանչել իր դեսպան Միխայիլ Զուրաբովին, իսկ ավելի ուշ ապաստան է տրամադրել Վիկտոր Յանուկովիչին։ 2014 թվականի մարտի 17-ին Ռուսաստանի Դաշնությանը Ղրիմի միանալու կապակցությամբ Ռուսաստանի Դաշնությունում Ուկրաինայի դեսպան Վյաչեսլավ Յելչենկոն հետ էր կանչվել Կիև «խորհրդակցությունների համար»^[3] և այլևս չէր վերադարձել, իսկ 2014 թվականի ապրիլի 15-ին Ուկրաինայի խորհրդարանն օրենք ընդունեց^[4], որով Ղրիմի տարածքը ճանաչվում էր որպես Ուկրաինայի ժամանակավոր օկուպացված տարածք^[5][6]։ 2015 թվականի հունվարի 27-ին Ուկրաինայի Գերագույն ռադան որոշում ընդունեց^[7], որով Ղրիմում և Դոնբասում^[8] Ռուսաստանի գործողությունները որակվեցին որպես ագրեսիա Ուկրաինայի նկատմամբ^[9], իսկ 2015 թվականի սեպտեմբերին հաստատված Ուկրաինայի նոր ռազմական դոկտրինում Ռուսաստանի Դաշնությունը հայտարարվեց նրա ռազմական հակառակորդ^[10]։

Ռուսաստանի Դաշնության նախագահի 31.12.2015 N 683 հրամանով ընդունված «Ռուսաստանի Դաշնության ազգային անվտանգության ռազմավարության» մեջ 2014 թվականի սկզբին Ուկրաինայում տեղի ունեցած իշխանափոխությունը որակվեց որպես «հակասահմանադրական պետական հեղաշրջում», որին ԱՄՆ-ն և Եվրոպական միությունը աջակցեցին և «ուկրաինական հասարակության մեջ խորը պառակտման և զինված հակամարտության առաջացման պատճառ դարձան»։ Փաստաթղթում ասվում է. «ծայրահեղ աջ ազգայնական գաղափարախոսության ամրապնդումը, Ուկրաինայի բնակչության մոտ ի դեմս Ռուսաստանի թշնամու կերպարի նպատակաուղղված ձևավորումը, ներպետական հակասությունների ուժային լուծման անթաքույց խաղադրույքը, խորը սոցիալ-տնտեսական ճգնաժամը Ուկրաինան դարձնում են Եվրոպայում և անմիջապես Ռուսաստանի սահմանների մոտ անկայունության երկարաժամկետ օջախ»^[11]։

Պատմական հարաբերություններ

Ինչպես Ուկրաինան, այնպես էլ Ռուսաստանը իրենց պատմական հայրենիք են համարում Կիևյան Ռոսիա, իսկ Կիևը հաճախ անվանում են «ռուսների քաղաքների մայր» և արևելյան սլավոնական ուղղափառ քաղաքակրթության օրրան։ Ներկայիս ռուսների և ուկրաինացիների նախնիների պատմական ճակատագրերը սկսեցին բաժանվել մոնղոլ-թաթարական ներխուժման արդյունքում, որին պառակտված Ռուսաստանը չկարողացավ դիմակայել։ Հյուսիս-արևելյան Ռուսաստանը երկու դար անց կարողացավ հաղթահարել ֆեոդալական մասնատվածությունը և ձևավորել հզոր և միասնական ռուսական պետություն։ Հարավ-արևմտյան Ռուսաստանը մտավ Լիտվայի Մեծ իշխանության կազմի մեջ, իսկ ավելի ուշ՝ Ռիչ Պոսպոլիտայի։ XVII դարի կեսերից Գետմանշչինան Պերեյասլավսկու պայմանագրով անցել է Ռուսաստանի պրոտեկտորատի տակ և վերջնականապես Ռուսական կայսրությանը միացվել է XVIII դարի վերջում՝ Զապորոժիեի և Նովոռոսիայի հետ միասին։ Ռուսաստանի կայսրությանը Ուկրաինայի (Մալորոսիայի) աստիճանական ինտեգրման գործընթացն ավարտվել է Լեհաստանի բաժանումներով և զապորոժյան Սեչիի լուծարմամբ։

Ռուս կառավարիչներն ընդլայնել և վերափոխել են Ուկրաինայի տարածքը։ Նույնիսկ այնպիսի քաղաքներ, ինչպիսիք են Կիևը և Ժիտոմիրը, Վիննիցան և Լվովը (ինչպես հազարավոր բնակավայրեր), դարձան Ուկրաինական, ավելի ճիշտ՝ ռուսական (անցնելով Լեհաստանից, Ղրիմի խանությունից և այլն) շնորհիվ զենքի և/կամ դիվանագիտության։ Ինչպես նշում է Վ.Ա. Ռադզիևսկին, Պետրոս Ա-ն և Եկատերինա II-ը հաճախ պատկերել են որպես ուկրաինական ինքնության խեղդողներ։ Այսպես, օրինակ, ուկրաինացի մշակութաբանների և պատմաբանների կարծիքով, Պետրոս Առաջինը, իբր, կառուցել է Սանկտ Պետերբուրգը «ուկրաինական կազակների ոսկորների վրա», վիրավորել «ուկրաինացի հայրենասերին» Մազեպին և սահմանափակել Ուկրաինական ազատությունները, իսկ Եկատերինա Երկրորդը վերացրել է զապորոժյան Սեչը և իրավունքներ է սահմանել տեղի գյուղացիների համար։ Սակայն պետք է հաշվի առնել, որ այդ գործողություններն իրականացվել են Ռուսական կայսրության կենտրոնացման և միասնականացման շրջանակներում, ուղղված են եղել ծայրամասերի և տարածաշրջանների «ազատությունների» սահմանափակմանը^[12]։

Ընդ որում, հենց Պետրոս I-ն է հանդարտեցրել թուրք-թաթարական արշավանքները, որոնք հարյուրամյակներ շարունակ Ուկրաինայի հարավային հարևաններն են իրականացրել՝ գերի վերցնելով տասնյակ հազարավոր ուկրաինացիների։ Եկատերինա երկրորդը, իրականացնելով լեհ-լիտվական համագործակցության հատվածներ, խարխլեց լեհական ընդարձակումը ուկրաինական հողերում (ներառյալ բազմադարյա մշակութային խախտումները, որոնք երբեմն վերածվում էին ակտիվ ագրեսիային)։ Չնայած համառուսաստանյան միավորմանը, այն ստեղծեց բարենպաստ պայմաններ Փոքր Ռուսական ինքնության և տեղական ավանդույթների զարգացման համար (ինչը հանգեցրեց հարավ ռուսական էլիտայի աննախադեպ հետաքրքրությանը իրենց անցյալի նկատմամբ, որը մինչև 18-րդ դարի վերջ որևէ անալոգ չուներ), հնարավորություն տվեց փոքրիկ ռուսներին իրականացնել իրենց մեծ, կայսերական, համառուսական մշակութային և պետական հատվածը։ Հետամնաց ծայրամասը, որը նախկինում ճնշված էր դարավոր արտաքին, հետերդոքս և օտար (թաթարական, թուրքական և լեհական) լծից, զարգանալու հնարավորություն էր ստացել՝ դառնալով կայսերական և եվրոպական մշակութային կենտրոն։ «Վայրի դաշտ» բնակավայրի տեղում կառուցվել են հարավային ենթակառուցվածքը, որի արդյունքում զարգացել են տասնյակ նոր քաղաքներ, «Կիևը վերակենդանացել է»^[12]։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին Ուկրաինայի ժամանակակից տարածքի մեծ մասը ռուսական կայսրության կազմում էր։ Արևմտյան Ուկրաինայի մի մասը (բացառությամբ Վոլինի) գտնվում էր Ավստրո-Հունգարական կայսրության կազմում.երկու պետությունների միջև սահմանը անցել է Վոլինի և Պրիզարպատի տարածաշրջանների խաչմերուկում և այնուհետև դեպի հարավ՝ Զբրուչ գետի երկայնքով։

19-րդ դարի վերջին տասնամյակներում Մալորոսիայի տարածքում, ի հակակշիռ համաեվրոպական միասնության գերիշխող հայեցակարգի^[13], որի հետևորդները Ռուսական կայսրությունը դիտում էին որպես սեփական պետություն, որը նրանք օգնում էին կառուցել և պաշտպանել հարավային Ռուսաստանի վաղեմի թշնամիների՝ Պոսպոլիտայի, Ղրիմի խանության և Օսմանյան կայսրության դեմ պատերազմներում^[14][15], ծնվեց ուկրաինական գաղափարը, որի բնորոշ գծերն էին Ռուսաստանի հետ մշակութային և էթնիկ կապերի ժխտումը և քաղաքական կողմնորոշումը դեպի Արևմուտք։ Որոշ ժամանակ անց մալորոսների մի մասի համար նախկին ինքնորոշումը կորցրեց իր լեգիտիմությունը և փոխարինվեց «ուկրաինեց» հասկացությամբ։

Էթնոմշակութային նույնականացման երկու նախագծերի միջև հակամարտության մեջ զգալի փոփոխությունները պայմանավորված էին 1917 թվականի հեղափոխական իրադարձություններով, որոնք հանգեցրին ուկրաինական ազգային շարժման կտրուկ զարգացմանը և նրա առաջնորդների ինքնավարության ձգտումների աճին, իսկ հետագայում նաև Ռուսաստանից լիակատար անջատմանը։

Փետրվարյան հեղափոխություն (1917)

Փետրվարյան հեղափոխությունից անմիջապես հետո ստեղծված Կենտրոնական ռադայում միավորվել են ինչպես անկախության անհապաղ հռչակման կողմնակիցները, այնպես էլ «ինքնավարները» («ֆեդերալիստները»), որոնք Ուկրաինան տեսել են ինքնավար հանրապետության կողմից Ռուսաստանի հետ ֆեդերացիայում։ ՈՒԿԿ-ի նախագահ Միխայիլ Գրուշևսկին, որը Ռուսաստանի Ուկրաինայի ճանաչված առաջնորդն է, շարժման արմատական քաղաքական խնդիր է դրել Ազգային պետականության ձևավորումը, ի սկզբանե Ռուսաստանում Ուկրաինայի ազգային-տարածքային ինքնավարության տեսքով, որը հետագայում ենթադրվում էր վերածել պայմանագրային ֆեդերացիայի^[16]։

ՈՒԺՀ-ի հռչակում

1917 թվականի հունիսին Կենտրոնական ռադան միակողմանի կարգով հռչակեց Ուկրաինայի ազգային-տարածքային ինքնավարությունը Ռուսաստանի կազմում, իսկ 1917 թվականի հուլիսի 11-ին Պետրոգրադի զինված ապստամբությունից երկու շաբաթ անց, հռչակեց Ուկրաինայի Ժողովրդական Հանրապետությունը (ՈՒԺՀ) Ռուսաստանի հետ դաշնային կապ ստեղծելով։ Հայտարարվել է ՈՒԺՀ-ի կազմում ընդգրկելու մասին այն տարածքները, որոնց բնակչության մեծ մասը կազմում են ուկրաինացիներ՝ Կիևյան, Վոլինսկի, Պոդոլսկի, Խերսոնսկի, Չերնիգովսկի, Պոլտավսկի, Խարկովսկի, Եկատերինոսլավսկի գուբերնիան և Հյուսիսային Տավրիայի գավառները (առանց Ղրիմի)։ ՈՒԺՀ-ի երրորդ Ունիվերսալի տեքստի համաձայն՝ Ուկրաինայի բնակչության մեծամասնության հետ Կուրսկի, Խոլմայի, Վորոնեժի և հարակից շրջանների մասերի միացման տեսանկյունից ՈՒԺՀ-ն պատրաստվում էր իրականացնել «ժողովուրդների համախմբված կամքի համաձայն»^[17][18]։

Մինչդեռ ուկրաինական պետականությունը, որը հռչակվել է միակողմանի ակտով, դեռևս ոչ մի միջազգային իրավական ձևակերպում չի ունեցել՝ ոչ այլ պետությունների, ոչ պաշտոնական սահմանների ճանաչում, որոնք սահմանված են հարևանների, այդ թվում՝ Խորհրդային Ռուսաստանի հետ համաձայնեցված տարանջատման միջոցով, առավել ևս, որ Կենտրոնական ռադան հրաժարվել է ճանաչել Պետրոգրադում բոլշևիկյան կառավարությունը, չնայած այն բանին, որ Խորհրդային Ռուսաստանի ղեկավարությունը խոստացել է «ոչ մի դժվարություն չառաջացնել Ուկրաինայի ինքնորոշմանը» և առաջարկել է ՈՒԺՀ-ին միանալ Բրեստում սկսված Խորհրդային Ռուսաստանի խաղաղ բանակցություններին ավստրո-գերմանական բլոկի պետությունների հետ^[16]։

Խորհրդային իշխանության հռչակումը Ուկրաինայում

Խորհրդային զորքերի ժամանումով Խարկով էր ժամանել նաև մի խումբ պատվիրակներ, որոնք լքել էին Կիևի խորհուրդների համաուկրաինական համագումարը (բոլշևիկները, Ուկրաինական ձախ էսերների մի մասը և Ուկրաինական մի քանի սոցիալ-դեմոկրատներ), որոնց միացել էին Դոնբասի և Կրիվորոժյեի խորհուրդների 3-րդ շրջանային համագումարի պատգամավորները։

1917 թվականի դեկտեմբերի 11-12 (24-25) Խարկովում անցկացվեց խորհուրդների այլընտրանքային համագումար, որը հռչակեց Ուկրաինայի Ժողովրդական Հանրապետությունը Ուկրաինայի Ժողովրդական Հանրապետության խորհուրդների (նախնական պաշտոնական անվանումը՝ Ուկրաինայի Ժողովրդական Հանրապետություն աշխատանքային, գյուղացիական, զինվորական և կազակական պատգամավորների խորհուրդների^[19][20]), հաստատեց խորհրդային Ուկրաինայի Ֆեդերատիվ կապերը Խորհրդային Ռուսաստանի հետ^[21], ընտրեց բոլշևիկյան ժամանակավոր Կենտրոնական գործադիր կոմիտեն Ուկրաինայի խորհուրդների, որն իր հերթին ստանձնեց ամբողջ իշխանությունը Ուկրաինայում^[22] և հաստատեց իր կատարողների կազմը^[23]։

ԽՍՀՄ-ի կազմում

1922 թվականի դեկտեմբերի 30-ին Ուկրաինական ԽՍՀ-ն ստորագրեց ԽՍՀՄ-ի կազմավորման մասին պայմանագիրը, որը սկիզբ հանդիսացավ նախկին Ռուսական կայսրության տարածքում միասնական միութենական պետության՝ ԽՍՀՄ-ի ստեղծման համար։

1937 թվականի հունվարի 30-ին ՈՒԽՍՀ-ի նոր Սահմանադրության ընդունման կապակցությամբ վերանվանվեց Ուկրաինայի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն։

ՈւԽՍՀ մայրաքաղաքը 1919 թվականից մինչև 1934 թվականը գտնվում էր Խարկովում, որից հետո տեղափոխվել է Կիև։

1939-1940 թվականներին ԽՍՀՄ-ի տարածքին միացվեցին Արևմտյան Ուկրաինան և Հյուսիսային Բուկովինան, 1945 թվականին Անդրկարպատյան Ուկրաինան։

ԽՍՀՄ-ում 1980-ական թվականների կեսերին վերակառուցման և հրապարակայնության քաղաքականության սկիզբը, մասնավորապես, հանգեցրեց ուկրաինական հասարակության կողմից խորհրդային ժամանակաշրջանում Ուկրաինայում տեղի ունեցած մի շարք իրադարձությունների և Ուկրաինայի և Ռուսաստանի միջև փոխհարաբերությունների պատմության վերաիմաստավորմանը։ 1990 թվականին կոմունիստական կուսակցությունը որոշում ընդունեց «պատմական հետազոտությունների զարգացման հանրապետական ծրագրի իրականացման, Ուկրաինական ԽՍՀ պատմության ուսումնասիրման և քարոզչության բարելավման» մասին։ Այդ ժամանակ էլ առաջին անգամ ի հայտ եկավ Ուկրաինայում սովի թեման 1932-1933 թվականներին։ Այս ամենն ազդում էր հասարակական կարծիքի վրա, առաջին հերթին՝ Ուկրաինայի արևմտյան շրջաններում, որտեղ հակառուսական հայացքներն ու հռետորաբանությունն ավելի մեծ տարածում ստացան։ Նման տրամադրությունների աճի ցուցանիշ կարող են լինել 1991 թվականի նախագահական ընտրությունների արդյունքները, երբ խորհրդային իշխանության նկատմամբ ընդդիմադիր Ուկրաինայի ժողովրդական Ռուխի ներկայացուցիչ Վյաչեսլավ Չերնովոլը ձայների 23 տոկոսով դուրս է զբաղեցրել է երկրորդ տեղ։

1992-2004

Ռուսաստանի համար Ուկրաինայի հետ հարաբերություններն առաջնային նշանակություն են ունեցել՝ հաշվի առնելով այն, որ Ռուսաստանը և Ուկրաինան հետխորհրդային տարածքում խոշորագույն պետություններն էին տնտեսական ներուժի տեսակետից՝ կապված ամենատարբեր ոլորտներում վաղեմի և ամուր կապերի հետ^[24]։

1992-2004 թվականներին Ռուսաստանի վերաբերմունքը Ուկրաինայի նկատմամբ որոշվում էր միջպետական ինտեգրումն ամրապնդելու ձգտումով։ Ինչ վերաբերում է հետխորհրդային շրջանի ուկրաինացի առաջնորդներին՝ Կրավչուկից մինչև Յանուկովիչ, ապա փաստացի նրանք բոլորն այսպես թե այնպես ձգտում էին միանալ եվրատլանտյան կառույցներին։ Այդ գործընթացի տեմպերը, սակայն, կախված էին ոչ թե Ուկրաինայից, այլ Եվրամիությունից և ՆԱՏՕ-ից, որոնք 1990-ական թվականներին և 2000-ական թվականների սկզբին չէին շտապում բացել իրենց դռները Ուկրաինայի առաջ^[24]։

Ուստի, ընդհուպ մինչև 2004 թվականի «Նարնջագույն հեղափոխությունը», Ուկրաինայի ղեկավարությունը Ռուսաստանի հետ մերձեցման քաղաքականություն էր վարում, որպեսզի, նախ, հնարավորություն ունենա ռուսական էներգառեսուրսներ ստանալ համեմատաբար ցածր գներով և իրացնել իր արտադրանքը ռուսական շուկայում, երկրորդ՝ օգտագործելով արևմտյան առաջնորդների մտավախությունները Ռուսաստանի հետ Ուկրաինայի հնարավոր մերձեցման վերաբերյալ, հասնել Կիևի նկատմամբ նրանց դիրքորոշման մեղմացմանը^[24]։

Միևնույն ժամանակ, ԽՍՀՄ փլուզումը և անկախ Ռուսաստանի և Ուկրաինայի ստեղծումը բացահայտեցին բազմաթիվ կոնֆլիկտային կետեր^[25], որոնց թվում առավել սուր էին տարածքային խնդիրները, որոնց վրա, իր հերթին, հետք էր թողնում Ուկրաինայում ազգայնական տրամադրությունների աճը։ Նման խնդիրներից մեկը Ղրիմի թերակղզու և Սևաստոպոլի պատկանելությունն էր (ի տարբերություն թերակղզու մնացած տարածքի, Սևաստոպոլը խորհրդային տարիներին վարչական առումով ուղղակիորեն ենթակա էր Մոսկվային^[26])։

Առաջին միջպետական փաստաթուղթը, որը սահմանել է Ուկրաինայի և Ռուսաստանի ինքնուրույն հարաբերությունների ապագա հարաբերությունները, ստորագրվել է ՌԽՖՍՀ-ի և ՀԽՍՀ-ի կողմից դեռևս Խորհրդային Միության ժամանակ՝ 1990 թվականին։ Պայմանագրի կողմերը միմյանց ճանաչել են «ԽՍՀՄ-ի շրջանակներում ներկայումս գոյություն ունեցող սահմաններում»։ 1992 թվականի հունիսի 23-ին նախագահներ Ելցինն ու Կրավչուկը Դագոմիսում ստորագրեցին «միջպետական հարաբերությունների հետագա զարգացման մասին» համաձայնագիր։ Ընդ որում, երկու պետությունների ղեկավարները խիստ քննադատության են ենթարկվել ծայրահեղ տրամադրված հանրության կողմից։ Ռուսաստանում շատերը կարծում էին, որ այդ «խայտառակ պայմանագրով» ռուսական ղեկավարությունը «վերջնականապես հրաժարվում է» Ղրիմից և Ուկրաինայում ռուսալեզու բնակչության աջակցությունից։ Իսկ Ուկրաինայում դժգոհություն էր հայտնվում, որ փաստաթղթում արտացոլված չէր Ուկրաինական տարածքից ռուսական ռազմակայանների դուրսբերման պահանջը^[27]։

Չնայած երկու պետությունների միջև հարաբերություններում ծագած բոլոր հարցերին, 1997 թվականի մայիսի 31-ին Ռուսաստանի և Ուկրաինայի նախագահներ Բորիս Ելցինը և Լեոնիդ Կուչման Կիևում ստորագրել են Ռուսաստանի Դաշնության և Ուկրաինայի միջև բարեկամության, համագործակցության և գործընկերության մասին պայմանագիր, որում ամրագրվում էր ռազմավարական գործընկերության սկզբունքը, գոյություն ունեցող սահմանների անխախտելիության ճանաչումը, տարածքային ամբողջականության հարգումը և իրենց տարածքը չօգտագործելու փոխադարձ պարտավորությունը՝ ի վնաս միմյանց անվտանգության։ Պայմանագրի 12-րդ հոդվածը երկու պետություններին պարտավորեցրել է ապահովել «իրենց տարածքում ազգային փոքրամասնությունների էթնիկ, մշակութային, լեզվական և կրոնական ինքնության պաշտպանությունը», ինչպես նաև նպաստել «Ուկրաինայում ռուսաց լեզվի և Ռուսաստանի Դաշնությունում ուկրաիներենի ուսուցման հավասար հնարավորությունների և պայմանների ստեղծմանը»^[27]։

Գերագույն ռադան պայմանագիրը վավերացրել է 1998 թվականի հունվարի 14-ին, Պետդուման՝ միայն 1998 թվականի դեկտեմբերի 25-ին։ Երկար ժամանակ ռուս պատգամավորներն ընդհանրապես չէին կարող անցնել քննարկմանը։ Խոչընդոտ է հանդիսացել, մասնավորապես, ուկրաինական կողմի դիրքորոշումը, որը փորձում էր թույլ չտալ պայմանագիրը կապել Սևծովյան նավատորմի վերաբերյալ 1997 թվականի մայիսի 28-ին Ռուսաստանի և Ուկրաինայի կառավարությունների ղեկավարների կողմից ստորագրված համաձայնագրերի փաթեթի հետ՝ բարեկամության և համագործակցության մասին «Մեծ պայմանագրի» ստորագրման նախապատրաստման շրջանակներում։ Այդ ժամանակ Ուկրաինան աստիճանաբար դուրս էր գալիս ՆԱՏՕ-ի հետ համագործակցության նոր մակարդակի (1997 թվականի հուլիսին ստորագրվեց «ՆԱՏՕ-ի և Ուկրաինայի հատուկ գործընկերության խարտիան», Կիևում բացվեց Արևելյան Եվրոպայում ՆԱՏՕ-ի տեղեկատվության և փաստաթղթերի առաջին կենտրոնը), և հեռանկարում ռուսական նավատորմի տեղակայումը կարող էր լուրջ խոչընդոտ դառնալ դաշինքին լիարժեք անդամակցության համար։ Պայմանագիրը վավերացվել Է Պետդումայում ձայների ոչ մեծ առավելությամբ։ Դաշնային խորհրդում (արդեն 1999 թվականին) պայմանագրին ավելացվել է նախաբանը այն մասին, որ այն ուժի մեջ կմտնի միայն Ուկրաինայի կողմից Սևծովյան նավատորմի վերաբերյալ համաձայնագրերի վավերացման դեպքում^[27]։

Սևծովյան նավատորմի կարգավիճակը

Սևծովյան նավատորմի կարգավիճակի խնդիրը, միջպետական մակարդակով ծագելով 1991 թվականի վերջին և 1992 թվականի սկզբին, անմիջապես հանգեցրեց առճակատման և ռուս-ուկրաինական հարաբերություններում երկարատև ճգնաժամի^[28]։

1991 թվականի օգոստոսի 24-ին, այսինքն՝ ԽՍՀՄ գոյության պաշտոնական դադարեցումից շատ առաջ, Ուկրաինան, Գերագույն խորհրդի ընդունած «անկախության հռչակման ակտի» հիման վրա, ձեռնամուխ եղավ ինքնիշխան անկախ պետության ստեղծմանը, որի անվտանգության և տարածքային ամբողջականության երաշխավորը պետք է դառնային սեփական զինված ուժերը։ 1991 թվականին Ուկրաինայի տարածքում տեղակայված էին մինչև 780 հազար զինվորական օկրուգներ (թվաքանակով երկրորդ բանակը Եվրոպայում՝ Ռուսաստանից հետո)։ Օկրուգների կազմի մեջ էին մտնում ցամաքային զորքերը, մեկ հրթիռային բանակը, չորս օդային բանակները, հակաօդային պաշտպանության բանակը և Սևծովյան նավատորմը^[25]։ Ուկրաինայի Գերագույն Խորհրդի՝ «Ուկրաինայում զինվորական կազմավորումների մասին» որոշման համաձայն, որն ընդունվել է նույն օրը, բոլոր զինվորական կազմավորումները, որոնք տեղակայված են նրա տարածքում, ձևականորեն վերադասավորվել են Ուկրաինայի Գերագույն Խորհրդի կողմից։ 1991 թվականի հոկտեմբերին Ուկրաինայի Գերագույն Խորհուրդը որոշում կայացրեց Ուկրաինային Սևծովյան նավատորմի վերատեղադրելու մասին^[28]։

Դեկտեմբերի 6-ին Ուկրաինայի Գերագույն խորհուրդն ընդունել է «Զինված ուժերի մասին» և «պաշտպանության մասին» օրենքը՝ պաշտոնապես հայտարարելով իր ազգային զինված ուժերի ստեղծումը ԽՍՀՄ զինված ուժերի միավորումների, միավորումների և զորամասերի հիման վրա, որոնք տեղակայված էին նրա տարածքում^[28]։

1991 թվականի դեկտեմբերի 30-ին Մինսկում տեղի ունեցավ ԱՊՀ պետությունների ղեկավարների հանդիպումը, որի ընթացքում ԱՊՀ մասնակից երկրները ստորագրեցին ռազմական հարցերի վերաբերյալ մի շարք փաստաթղթեր, որոնց համաձայն նախկին ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարարությունը ենթակա էր լուծարման, իսկ դրա փոխարեն ստեղծվում էր ԱՊՀ զինված ուժերի գլխավոր հրամանատարությունը (ստեղծվել է 1992 թվականի մարտի 20-ին)։ ԱՊՀ-ի պետություններն իրավունք ստացան ստեղծել սեփական զինված ուժերը ԽՍՀՄ-ի զինված ուժերի զորամասերի և ստորաբաժանումների հիման վրա, որոնք տեղակայված էին այդ պետությունների տարածքում, բացառությամբ նրանց, որոնք համարվում էին «ռազմավարական ուժեր» և պետք է մնային ԱՊՀ-ի միացյալ հրամանատարության ներքո^[28]։

Չնայած այն բանին, որ Սևծովյան նավատորմն ուներ օպերատիվ-ռազմավարական միավորման կարգավիճակ, որը կարող էր իրագործվել միայն նրա կառույցի միասնության պահպանման դեպքում, Ուկրաինայի քաղաքական ղեկավարությունը Մինսկի համաձայնություններն այլ կերպ էր մեկնաբանում և փաստորեն ի սկզբանե վերցրել էր նավատորմի բաժանման ուղղությունը։ Դրա հետ չէր կարող համաձայնել Ռուսաստանի ղեկավարությունը, Սևծովյան նավատորմի անձնակազմը և հրամանատարությունը և հիմնականում Ղրիմի և Սևաստոպոլի ռուսամետ բնակչությունը։ Սկսվել է դիմակայությունը, որն ընդհանուր առմամբ տևել է ավելի քան հինգ տարի^[28]։ Այս գործընթացը բավականին ցավոտ էր. շատ զինծառայողներ և նրանց ընտանիքները ստիպված էին լքել Սևաստոպոլը և փոխել քաղաքացիությունը։ Այդ ընթացքում նավերի մեծ մասը դուրս են գրել և վաճառել մետաղի ջարդոն, փակվել են նավատորմը սպասարկող բազմաթիվ ձեռնարկություններ, հազարավոր սևաստոպոլցիներ մնացել են առանց աշխատանքի, քաղաքն ընկղմվել է տնտեսական դաժան ճգնաժամի մեջ^[25]։ Մինչև 1997 թվականը Սևծովյան նավատորմը մնում էր միասնական ռազմածովային կառույց, որը պահպանում էր արդեն գոյություն չունեցող ԽՍՀՄ-ի խորհրդանիշներն ու ատրիբուտները։

1992 թվականի ապրիլի 5-ին Ուկրաինայի նախագահ Լեոնիդ Կրավչուկը հրամանագիր ստորագրեց «Ուկրաինայի պաշտպանության նախարարությանը վարչական ենթակայության Սևծովյան նավատորմի անցնելու մասին»։ Ի պատասխան ապրիլի 7-ին Ռուսաստանի Դաշնության նախագահ Բորիս Ելցինը հրամանագիր էր ստորագրել «Ռուսաստանի Դաշնության իրավազորության տակ Սևծովյան նավատորմի անցնելու մասին»։ «Հրամանագրերի պատերազմը» ավարտվել է Դագոմիսում երկու նախագահների հանդիպմամբ։ Երկուսն էլ նախագահի չեղյալ են հայտարարել իրենց հրամանագրեր, ստորագրվել է համաձայնագիր՝ հետագա զարգացման միջպետական հարաբերությունների, որտեղ նշված է բանակցային գործընթացի շարունակության անհարժեշտությունը ստեղծելու Ռուսաստանի ռազմածովային ուժերի և Ուկրաինայի ռազմածովայի ուժերի բազայում Սևծովյան նավատորմի^[28]։

1992 թվականի օգոստոսի 3-ին կայացել են ռուս-ուկրաինական բարձր մակարդակի բանակցությունները։  Ռուսաստանի և Ուկրաինայի նախագահները համաձայնագիր են ստորագրել սկզբունքների ձևավորման ռազմածովային նավատորմի Ռուսաստանի և Ուկրաինայի ռազմածովային ուժերի բազայում Սևծովյան նավատորմի նախկին ԽՍՀՄ-ի, ըստ որի՝ Սևծովյան նավատորմի դառնում է Միավորված նավատորմի Ռուսաստանի և Ուկրաինայի միացյալ հրամանատարության հետ։ Կողմերը պայմանավորվել են, որ երեք տարվա ընթացքում Սևծովյան նավատորմի բաժանման հարցը կլուծվի^[28]։

Սակայն, անորոշ կարգավիճակը նավատորմի շարունակում է մնալ պատճառ շփման երկու պետությունների միջև. ուկրաինական և ռուսական նավատորմերի զինծառայողների հարաբերությունները, ինչպես նշում են աղբյուրները, հարաբերությունները բավական լարված են մնացել՝ երբեմն հասնելով կողմերի միջև ֆիզիկական դիմակայության^[29]։ 1993-1994 թվականներին ստեղծված իրավիճակը թերակղզում գտնվում էր Ռուսաստանի և Ուկրաինայի միջև զինված հակամարտության եզրին^[30][31]։

Լարվածությունը հաջողվել է աստիճանաբար նվազեցնել Ռուսաստանի և Ուկրաինայի միջև երկկողմ համաձայնագրերի ստորագրմամբ, որոնց հիման վրա տեղի է ունեցել ԽՍՀՄ Սևծովյան նավատորմի բաժանումը՝ Ռուսաստանի Սևծովյան նավատորմի և Ուկրաինայի ՌԾՈՒ-ի ստեղծմամբ՝ Ուկրաինայի տարածքում առանձին տեղակայմամբ։

1994 թվականի ապրիլի 15-ին Մոսկվայում Ռուսաստանի և Ուկրաինայի նախագահներ Բորիս Ելցինը և Լեոնիդ Կրավչուկը համաձայնագիր են ստորագրել Սևծովյան նավատորմի խնդրի փուլային կարգավորման մասին, որի համաձայն Ուկրաինայի ՌԾՈՒ-ն և ՌԴ սևծովյան նավատորմը բազավորված են առանձին^[32]։

1995 թվականի հունիսի 9-ին Ռուսաստանի և Ուկրաինայի նախագահներ Բորիս Ելցինը և Լեոնիդ Կուչման համաձայնագիր են ստորագրել Ռուսաստանի Սևծովյան նավատորմի և Ուկրաինայի ռազմածովային ուժերի առանձին տեղակայման մասին^[32]։

1997 թվականի մայիսի 28-ին Ռուսաստանի և Ուկրաինայի կառավարությունների ղեկավարները «մեծ պայմանագրի» ստորագրման նախապատրաստման շրջանակներում Կիևում բարեկամության և համագործակցության մասին երեք համաձայնագիր են ստորագրել Սևծովյան նավատորմի վերաբերյալ․

• Համաձայնագիր Ռուսաստանի Դաշնության և Ուկրաինայի միջև Սևծովյան նավատորմի բաժանման պարամետրերի մասին^[33][34]
• Համաձայնագիր Ռուսաստանի Դաշնության և Ուկրաինայի միջև Ուկրաինայի տարածքում Ռուսաստանի Դաշնության Սևծովյան նավատորմի գտնվելու կարգավիճակի և պայմանների մասին^[35]
• Համաձայնագիր Ռուսաստանի Դաշնության կառավարության և Ուկրաինայի կառավարության միջև Սևծովյան նավատորմի բաժանման և Ուկրաինայի տարածքում Ռուսաստանի Դաշնության Սևծովյան նավատորմի գտնվելու հետ կապված փոխհաշվարկների մասին^[36]։

Ռուսական կողմը պարտավորվել Է միջուկային զենք չունենալ Ուկրաինայի տարածքում ՌԴ սևծովյան նավատորմի կազմում^[37]։

Լ. Դ․ Կուչման և Վ. Վ. Պուտինը Ռուսաստանի Սևծովյան նավատորմի ֆլագմանի վրա

1997 թվականի երկկողմ համաձայնագրերով նախատեսված են եղել Ուկրաինայի տարածքում Սևծովյան նավատորմի բազայի վարձակալության պայմանները^[38], ինչպես նաև Ուկրաինայի տարածքում ՌԴ սևծովյան նավատորմի գտնվելու ժամկետը՝ մինչև 2017 թվականի մայիսի 28-ը։

ԽՍՀՄ-ի նախկին կարմիր կարմրավուն Սևծովյան նավատորմի ժառանգության բաժանման և դրա հիման վրա Ուկրաինայի և Ռուսաստանի Դաշնության Սևծովյան նավատորմի ռազմածովային ուժերի վերջնական ձևավորման գործընթացը հիմնականում ավարտվել է 2000 թվականին։ Այդ ժամանակ նաև պաշտոնապես լուծվել է Սևաստոպոլի կարգավիճակի խնդիրը՝ որպես Սև ծովում երկու նավատորմերի հիմնական ռազմածովային բազա^[28]։

Ղրիմի կարգավիճակ

Ղրիմի մարզը ՌՍՖՍՀ կազմից Խորհրդային Ուկրաինայի կազմում ընդգրկվել է 1954 թվականին Պերեյասլավայի ռադայի 300-ամյակի տոնակատարության շրջանակներում («Ռուսաստանի և Ուկրաինայի վերամիավորումը»)^[39]։ ԽՍՀՄ փլուզման արդյունքում անկախ Ուկրաինայի կազմում հայտնվեց մի տարածաշրջան (որի բնակչության մեծամասնությունը էթնիկ ռուսներ էին^[40]), որտեղ ավանդաբար ուժեղ են ռուսամետ տրամադրությունները և տեղակայված է ՌԴ Սևծովյան նավատորմի գլխավոր բազան։ Բացի այդ, Սևծովյան նավատորմի հիմնական քաղաքը՝ Սևաստոպոլը, Ռուսաստանի համար նշանակալի հայրենասիրական խորհրդանիշ է։

1991 թվականի փետրվարին համաղրիմյան հանրաքվեի արդյունքներով վերականգնվեց Ղրիմի ՀԽՍՀ-ն Ուկրաինայի կազմում, իսկ 1991 թվականի սեպտեմբերին Ղրիմի ՀԽՍՀ Գերագույն խորհուրդն ընդունեց ինքնավարության պետական ինքնիշխանության մասին հռչակագիր։ 1991 թվականի դեկտեմբերի 1-ին համաուկրաինական հանրաքվեում նրանց բաժինը, ովքեր պաշտպանել են «Ուկրաինայի անկախության ակտը», նվազագույնն է եղել հենց Ղրիմի և Սևաստոպոլի բնակիչների շրջանում (համապատասխանաբար 54 % և 57 %)։

1992 թվականի փետրվարի 26-ին ինքնավարության Գերագույն Խորհրդի որոշմամբ Ղրիմի ՀԽՍՀ-ն վերանվանվեց Ղրիմի Հանրապետություն^[41], իսկ նույն թվականի մայիսի 6-ին ընդունվեց Ղրիմի Սահմանադրությունը, որը հաստատեց այդ անվանումը, ինչպես նաև սահմանեց Ղրիմի՝ Ուկրաինայի կազմի մեջ մտնելը պայմանագրային հարաբերություններում^[42]։

1992-1994 թվականներին ռուսամետ քաղաքական ուժերը փորձեր էին ձեռնարկում Ղրիմը Ուկրաինայից անջատելու համար, օրինակ՝ 1992 թվականի մայիսի 5-ին Ղրիմի Գերագույն Խորհուրդը որոշում ընդունեց Ղրիմի Հանրապետության անկախության և պետական ինքնուրույնության հարցով համաղրիմյան հանրաքվե անցկացնելու մասին^[43], որը հետագայում չեղարկվել էր Ուկրաինայի Գերագույն ռադայի միջամտության շնորհիվ։

Ռուսաստանում Ղրիմի անջատողականների գործունեությունն առաջին հերթին արձագանք է գտել Մոսկվայի իշխանությունների մոտ։ Մոսկվայի քաղաքապետ Յուրի Լուժկովը դարձել Է Ղրիմը ՌԴ կազմ վերադարձնելու գաղափարի գլխավոր հետևորդը։ Այն փաստը, որ ոչ մի սահմանազատում կամ սահմանազատում չի իրականացվել, թույլ էր տալիս առավել արմատական տրամադրված գործիչներին կասկածի տակ դնել նույնիսկ Ուկրաինայի տարածքային ամբողջականությունը։ Լուժկովին արձագանքել են Վլադիմիր Ժիրինովսկին, Դմիտրի Ռոգոզինը, Սերգեյ Բաբուրինը և ուրիշներ։

1992 թվականի մայիսի 21-ին Ռուսաստանի Դաշնության Գերագույն Խորհուրդը ընդունեց իր սեփական որոշումը, որով ճանաչեց ՌԽՖՍՀ Գերագույն Խորհրդի նախագահության 1954 թվականի փետրվարի 5-ի «Ղրիմի մարզը ՌԽՖՍՀ կազմից Ուկրաինական ԽՍՀ կազմ փոխանցելու մասին» որոշումը «իրավաբանական ուժ չունեցող» այն բանի պատճառով, որ այն ընդունվել Է «ՌԽՖՍՀ Սահմանադրության (հիմնական օրենքի) և օրենսդրական ընթացակարգի խախտմամբ»^[44]։ Դրա հետ մեկտեղ Ռուսաստանի խորհրդարանը ճշտել է, որ Ղրիմի մարզի փոխանցման փաստի և Ուկրաինայի և Ռուսաստանի միջև 1990 թվականի նոյեմբերի 19-ի պայմանագրի սահմանադրականության կապակցությամբ, որում կողմերը հրաժարվում են տարածքային հավակնություններից, ինչպես նաև ԱՊՀ-ի պետությունների միջև պայմանագրերում^[45] և համաձայնագրերում տվյալ սկզբունքի ամրագրման կապակցությամբ, նա անհրաժեշտ է համարում Ղրիմի մասնակցությամբ Ռուսաստանի և Ուկրաինայի միջպետական բանակցությունների միջոցով կարգավորել Ղրիմի հարցը և դրա բնակչության կամարտահայտման հիման վրա^[44]։ Ի պատասխան այդ որոշման, Ուկրաինայի Գերագույն ռադան 1992 թվականի հունիսի 2-ին որոշեց Ղրիմի վերաբերյալ ՌԴ ԶՈՒ որոշումը դիտարկել որպես «իրավաբանական նշանակություն չունեցող», իսկ Ուկրաինայի կազմում Ղրիմի կարգավիճակի հարցում ելնել նրանից, որ այն չի կարող միջպետական բանակցությունների առարկա լինել^[46]։ Նույն դիրքորոշումն է արտահայտել նաև այդ հարցի վերաբերյալ ուկրաինական խորհրդարանի հաջորդ հայտարարության մեջ^[47]։

1993 թվականի հուլիսի 9-ին Ռուսաստանի Դաշնության Գերագույն խորհուրդը Ռուսլան Խասբուլատովի նախագահությամբ ընդունել է «Սևաստոպոլ քաղաքի կարգավիճակի մասին» որոշումը, որը հաստատել է «Սևաստոպոլ քաղաքի Ռուսաստանի Դաշնային կարգավիճակը քաղաքային օկրուգի վարչատարածքային սահմաններում 1991 թվականի դեկտեմբերի դրությամբ»^[48]։ Ռուսաստանի նախագահ Բորիս Ելցինը բացասաբար է արձագանքել Գերագույն խորհրդի գործողություններին՝ հայտարարելով. «Ես ամաչում եմ խորհրդարանի որոշման համար ... պատերազմ չսկսել Ուկրաինայի դեմ»^[49]։ Ռուսաստանի նախագահը նախընտրել է ուշադրություն չդարձնել Ղրիմի շուրջ ստեղծված իրավիճակին՝ չափազանց կլանված լինելով ներքաղաքական պայքարով և սեփական տարածաշրջանային հակամարտություններով, որպեսզի անզգույշ հայտարարություններ անի հարևան պետության հասցեին, առավել ևս տարածքային հարցերի շուրջ։

Ռուս խորհրդարանականների հայտարարությունը հնչել է 1992-1993 թվականների Ռուսաստանի սուր քաղաքական ճգնաժամի ֆոնին, որը խորհրդարանի և նախագահի միջև կոշտ դիմակայության էր վերածվել։ Սևաստոպոլի կարգավիճակի վերաբերյալ ՌԴ Գերագույն Խորհրդի որոշման կապակցությամբ Ուկրաինան դիմել Է ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդին^[50]։ ՄԱԿ-ի ԱԽ-ն, ներառյալ Ռուսաստանի ներկայացուցիչը, 1993 թվականի հուլիսի 20-ի իր հայտարարության մեջ հաստատել է իր հավատարմությունը Ուկրաինայի ինքնիշխանության, անկախության, միասնության և տարածքային ամբողջականության սկզբունքներին միջազգայնորեն ճանաչված սահմաններում^[51]։ 1994 թվականին Ուկրաինայում աշխատանքն է սկսել ԵԱՀԿ առաքելությունը, որի գլխավոր խնդիրն էր նպաստել Ղրիմի թերակղզում իրավիճակի կայունացմանը^[52][53]։

1993 թվականին «Ղրիմի Հանրապետական շարժումը», որն առաջացել է 1980-ական թվականների սահմանագծին, վերածվել է քաղաքական կազմակերպության՝ Ղրիմի Հանրապետական կուսակցության։ Նրա ղեկավարները բավականին արմատական բնույթի մի շարք կարգախոսներ են առաջ քաշել՝ Ղրիմի Հանրապետությունը Ռուսաստանի հետ մերձեցնելու ուղեգիծը, ընդհուպ մինչև լիակատար միացումը, Ռուսաստանի հետ ռազմաքաղաքական միության եզրակացությունը, Ղրիմի բնակիչներին ռուսական քաղաքացիություն տրամադրելը^[54]։

1994 թվականի սկզբին արձանագրվեց Ղրիմի ռուսամետ շարժման բարձրագույն հաջողությունը. հունվարին հայտնի հասարակական գործիչ Յուրի Մեշկովը ընտրվեց Ղրիմի Հանրապետության նախագահ, իսկ ինքնավարության Գերագույն Խորհրդում մեծամասնություն ստացավ Ղրիմի Հանրապետական կուսակցության աջակցությամբ ստեղծված «Ռուսաստան» դաշինքը^[54]։ Սակայն նախագահական և խորհրդարանական ընտրություններում համոզիչ հաղթանակից հետո Ղրիմի նոր ղեկավարությունը բախվեց իրական ինքնավարության ապահովման համար ֆինանսական, տնտեսական, կառավարչական բազայի բացակայության, ինչպես նաև հենց Ռուսաստանի կողմից աջակցության բացակայության հետ, որի ղեկավարությունը փորձում էր այդ ժամանակ մերձենալ Արևմուտքի հետ և այդ պատճառով արտասահմանում ռուսամետ գործիչների ակտիվությունը դիտարկում էր որպես տհաճ խոչընդոտ, որը կարող էր Արևմուտքի վրա վերակենդանացնել Ռուսաստանի «չսպիացած կայսերական հավակնությունների» վերաբերյալ կասկածները^[54]։

1994 թվականի սեպտեմբերին Ուկրաինայի Գերագույն ռադան Ղրիմի ՀԽՍՀ-ն վերանվանեց Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետություն^[55], իսկ 1995 թվականի մարտին միակողմանիորեն չեղյալ հայտարարեց Ղրիմի Հանրապետության 1992 թվականի Սահմանադրությունը և, համապատասխանաբար, վերացրեց Հանրապետության նախագահի պաշտոնը^[56]։ Իր պաշտոնից զրկված Յուրի Մեշկովը մեկնել է Ռուսաստան (և կարողացել է թերակղզի վերադառնալ միայն 2014 թվականի մարտին)։ Ղրիմի մի շարք կուսակցություններ լուծարվել են (մասնավորապես, «Ռուսաստան» դաշինքի կազմում ընդգրկված կուսակցությունները)։

1998 թվականին Ղրիմում ռուսամետ քաղաքական ուժերը, որոնք թուլացան քաղաքական ճգնաժամով, պարտություն կրեցին Ղրիմի Գերագույն Խորհրդի ընտրություններում։ 1998 թվականի հոկտեմբերի 21-ին Ղրիմի խորհրդարանը նոր Սահմանադրություն է ընդունել, որը համապատասխանեցվել է Ուկրաինայի Սահմանադրությանը^[57]։ Հոկտեմբերի 23-ին ՌԴ Պետական դուման դրան արձագանքել է իր հայտարարությամբ՝ «Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետության Սահմանադրությունում ուկրաինական լեզուն որպես Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետության տարածքում միակ պետական լեզուն ամրագրելու կապակցությամբ», որում ուկրաիներենը որպես միակ պետական լեզուն Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետության տարածքում ամրագրելը գնահատել է որպես «Ուկրաինայի կողմից ներքին աշխարհաքաղաքական խնդիրների լուծում՝ Ղրիմի ռուս ժողովրդի կոպիտ խտրականության հաշվին» և համոզմունք է հայտնել, որ «ելնելով լեզվական և մշակութային մերձեցումից սերտ սլավոնական ժողովուրդների ամուր պատմական կապերը, Ուկրաինայի իշխանությունները արդյունավետ միջոցներ կձեռնարկեն ազգային և տարածաշրջանային մասշտաբով պետական քաղաքականության վերանայման, ցանկացած օրենքների և այլ նորմատիվ իրավական ակտերի ուղղման, վերացման կամ վերացման համար, որոնք հանգեցնում են էթնիկ ծագման և լեզվի խտրականության առաջացման և ամրապնդման»^[58]։

Ինչևէ, Ղրիմը այդպիսով վերջնականապես ամրապնդվեց Ուկրաինայի տարածաշրջանի կարգավիճակում, ինքնավար կրթության ինքնորոշման և այդ գործընթացին ռուս քաղաքական գործիչների միջամտության հարցերը որոշ ժամանակ առաջ մղվեցին երկրորդ պլան։ Դրան մեծապես նպաստել է 1994 թվականին Ուկրաինայի ընտրված նախագահ Լեոնիդ Կուչման։ «Բազմավեկտորության» քաղաքականություն վարելով՝ նա կարողացել է կարգավորել հարաբերությունները Ռուսաստանի նախագահ Ելցինի հետ։

Որոշ ժամանակով ռուսամետ կազմակերպությունների գործունեության մեջ բուն քաղաքական բաղադրիչը երկրորդ պլան է մղվել, ընդ որում՝ ավելի կարևոր դեր են սկսել խաղալ ռուսաց լեզվի, կրոնի, մշակույթի, պատմական ինքնագիտակցության, պատմական հայրենիքի հետ կապերի պահպանման հարցերը^[54]։ 1995-1996 թվականներին առաջին պլան է մղվել «Ղրիմի ռուսական համայնքը», որը ստեղծվել է դեռևս 1993 թվականի հոկտեմբերին ՌԴԿ/ՔԱԿ առաջնորդների որոշմամբ՝ որպես հասարակական կազմակերպություն, որն իր գործունեության մեջ կողմնորոշված է ռուսական Ղրիմի և բոլոր ղրիմցիների շահերի և իրավունքների պաշտպանությամբ, որոնք ռուսերենն ու ռուսական մշակույթը հարազատ են համարում։

Ղրիմի շուրջ լարվածության նոր փուլ է տեղի ունեցել արդեն նախագահ Վիկտոր Յուշչենկոյի օրոք։

Ուկրաինայի միջուկային կարգավիճակ և Բուդապեշտի հուշագիր

ԽՍՀՄ փլուզման հետևանքով ավելացել Է միջուկային տերությունների թիվը, քանի որ Բելովեժյան համաձայնագրերի ստորագրման պահին խորհրդային միջուկային զենքը տեղակայված էր չորս միութենական հանրապետությունների՝ Ռուսաստանի, Ուկրաինայի, Բելառուսի և Ղազախստանի տարածքում։ Ռուսաստանի և Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների համատեղ դիվանագիտական ջանքերը հանգեցրին նրան, որ Ուկրաինան, Բելառուսը և Ղազախստանը հրաժարվեցին միջուկային տերությունների կարգավիճակից և Ռուսաստանին փոխանցեցին իրենց տարածքում հայտնված ողջ ռազմական ատոմային ներուժը։

1991 թվականի հոկտեմբերի 24-ին ընդունվեց Գերագույն ռադայի որոշումը Ուկրաինայի ոչ միջուկային կարգավիճակի մասին։ 1992 թվականի հունվարի 14-ին ստորագրվեց Ռուսաստանի, ԱՄՆ-ի և Ուկրաինայի եռակողմ համաձայնագիրը։ Ըստ այդ համաձայնագրի՝ բոլոր ատոմային լիցքերը ապամոնտաժվել և արտահանվել են Ռուսաստան, ռազմավարական ռմբակոծիչներն ու հանքերը հրթիռների արձակման համար ոչնչացվել են ԱՄՆ-ի միջոցներով^[59]։ Փոխարենը ԱՄՆ-ն և Ռուսաստանը Ուկրաինայի անկախության և տարածքային ամբողջականության երաշխիքներ են տվել։

1994 թվականի դեկտեմբերի 5-ին Ուկրաինայի, ԱՄՆ-ի, Ռուսաստանի և Մեծ Բրիտանիայի ղեկավարները ստորագրեցին անվտանգության երաշխիքների մասին հուշագիր՝ կապված միջուկային զենքի չտարածման մասին պայմանագրին Ուկրաինայի միանալու հետ (Բուդապեշտի հուշագիր), որը հաստատում էր Ուկրաինայի նկատմամբ ԵԱՀԽ-ի եզրափակիչ ակտի, ՄԱԿ-ի կանոնադրության և միջուկային զենքի չտարածման մասին պայմանագրի դրույթների կատարումը որպես պայմանագրի մասնակից միջուկային զենք չունեցող պետության^[60]։

ԽՍՀՄ արտաքին պարտք

ԽՍՀՄ-ի արտաքին պարտքի կարգավորման և ԽՍՀՄ-ի արտասահմանյան ակտիվների բաժանման շուրջ բանակցությունները տևել են երեք տարի և ավարտվել 1994 թվականի դեկտեմբերին, երբ Ռուսաստանի և Ուկրաինայի միջև համաձայնագիր ստորագրվեց նախկին ԽՍՀՄ-ի պարտքերի և ակտիվների նկատմամբ իրավահաջորդության հարցերի կարգավորման մասին^[61]։

Գազի տարանցում

Հիմնական հոդված՝ Ռուս-ուկրաինական հարաբերություններում էներգակիրների մատակարարման և փոխադրման խնդիր

Ռուսաստանի և Ուկրաինայի հարաբերություններում «գազային հարցը» ծագել է ԽՍՀՄ փլուզումից անմիջապես հետո։ Նախկին ԽՍՀՄ միասնական տնտեսական տարածքի փլուզումը նպաստեց Ռուսաստանի և Ուկրաինայի ազգային տնտեսությունների և մասնավորապես նավթագազային ոլորտի անկմանը։ Ուկրաինական արդյունաբերության և կոմունալ հատվածի ընդհանուր կողմնորոշումը ռուսական նավթի և գազի նկատմամբ զգալի գործոն էր հանդիսանում Ռուսաստանի Դաշնությունից ուկրաինական պետության կախվածության համար։ Սակայն Ուկրաինայի աշխարհաքաղաքական դիրքը որոշեց նաև հակառակ կախվածությունը՝ ուկրաինական տարածքով բոլոր մայրուղային արտահանվող գազատարների  անցումն ու այլընտրանքային ուղիների կառուցման հեռանկարի հեռավորությունը, մի կողմից, թույլ տվեցին նրան պաշտպանել սեփական դիրքերը տնտեսական հարցերի շուրջ, իսկ մյուս կողմից՝ հնարավորություն ընձեռեցին իրականացնել արտահանման վառելիքի չթույլատրված ընտրություն։ Արդյունքում, 1990-ական թվականների վերջին նման պահվածքը վերածվել էր ուկրաինական ընկերությունների սովորական պրակտիկայի, որի դեմ պայքարի արդյունավետ մեթոդներ գրեթե գոյություն չունեին^[61][62]։

1992 թվականի օգոստոսին ձեռք բերվեցին առաջին պայմանավորվածությունները Ուկրաինա գազի մատակարարման և նրա տարածքով տարանցման, ինչպես նաև այդ գործողությունների գծով փոխհաշվարկների մասին։ Միջկառավարական համաձայնագրով հատուկ նշվում էր, որ տրանզիտային գազն «Ուկրաինայի բնակչության շրջանում բաշխման ենթակա չէ», Ուկրաինայի մեղքով երրորդ երկրներ գազ չհասցնելու դեպքում Ռուսաստանի Դաշնությունը պետք է ամբողջությամբ փոխհատուցեր այդ կապակցությամբ կրած բոլոր վնասները, Ուկրաինան իրավունք չուներ վերաարտահանելու Ռուսաստանից ստացված բնական գազը^[63]։

1992 թվականի երկրորդ կեսից Ուկրաինայի պարտքը մատակարարված էներգառեսուրսների՝ բնական գազի համար արդյունաբերության և բնակչության և նավթի Ուկրաինական նավթավերամշակման գործարանի սկսել է ավելի խորանալ։ Այդ խնդրի լուծման համար Ուկրաինայի կառավարությունն օգտվել է տեխնիկական վարկերի մեխանիզմից (միջպետական դրամական վարկերի, որոնք տրամադրվում են որոշակի ապրանքների գնման համար, որոնք կարող են մարվել կամ ապրանքների հանդիպակաց մատակարարումներով, կամ պետական պարտքի ձևակերպմամբ)։ Հաշվի առնելով, որ Ուկրաինան հնարավորություն չի ունեցել վճարել այդ փոխառությունների համար, կառավարությունը մշտապես խնդրել է մեծացնել դրանց չափերը և նոր վարկերի մասին^[63]։ Արդյունքում՝ Ուկրաինայի անկախության արդեն առաջին տարեդարձի կապակցությամբ էներգակիրների համար վճարման հարցը դարձել է ռուս-ուկրաինական հարաբերությունների առանցքային խնդիրներից մեկը^[61]։

1993 թվականի փետրվարի դրությամբ, Ուկրաինայի պարտքը ՌԱՕ «Գազպրոմին», ռուսական ընկերության տվյալներով, գերազանցել է 138 միլիարդ ռուբլի։ Ի պատասխան Ուկրաինային գազի մատակարարումները դադարեցնելու մասին հայտարարության՝ ուկրաինական իշխանությունները հայտարարել են, որ այդ դեպքում կփակեն տարանցիկ գազատարները^[64]։ Մշակելով դեպի Եվրոպա գազի մատակարարման այլընտրանքային երթուղիները՝ 1993 թվականի մարտին «Գազպրոմը» Վարշավայում համաձայնագիր ստորագրեց Լեհաստանի տարածքով «Յամալ-Արևմտյան Եվրոպա» տարանցիկ գազատարի շինարարության մասին՝ շրջանցելով Ուկրաինան (գործարկվել է 1999 թվականի վերջին, ամբողջ հզորությամբ դուրս է եկել 2006 թվականին)^[64][65]։

Չնայած այն բանին, որ Ռուսաստանի և Ուկրաինայի վարչապետները պայմանավորվել էին իրենց տարածքով անցնող գազա-նավթամթերքների կայուն աշխատանքի ապահովման մասին, և այդ արտադրանքի անարգել տարանցումը երրորդ երկրներ, 1993 թվականի օգոստոսին էներգառեսուրսների արտահանումը Ուկրաինա առաջին անգամ դադարեցվել էր հինգ օրով՝ չվճարման պատճառով^[61]։

Գրեթե անմիջապես պարզվեց, որ ռուսական գազի մատակարարումների կրճատումը պարտքերի վերադարձման ապահովման քիչ արդյունավետ մեխանիզմ է։ Այն պատճառով, որ տարանցիկ երթուղու հիմնական մասը դեպի եվրոպական սպառողներ անցել Է Ուկրաինայի տարածքով, դա ուկրաինական կողմին թույլ է տվել անարգել իրականացնել սեփական կարիքների համար ռուսական արտահանման գազի չարտոնված ընտրություն^[63][63][66]։

Չնայած ՌԱՕ «Գազպրոմ»-ի կորպորատիվ տնտեսական շահերին, այն մշտապես Ռուսաստանի և Ուկրաինայի միջև քաղաքական երկխոսության «պատանդը» էր^[61]։

1990-ական թվականների կեսերին ձևավորվեց հետևյալ սխեման. Ռուսաստանը գազ էր մատակարարում Ուկրաինային ֆիքսված գնով (50-80 դոլար հազար խորանարդ մետրի դիմաց) և նույն ֆիքսված գնով վճարում էր տարանցումը, բայց ոչ թե փողով, այլ գազի մատակարարումներով։ Այդ ֆիքսված գնի արդարության մասին արտահայտվել են տրամագծորեն հակառակ կարծիքները։ Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը, օրինակ, 2000-ական թվականների կեսերին հայտարարել էր, որ Ռուսաստանը 15 տարվա ընթացքում էժան էներգակիրների հաշվին տարեկան 3-հինգ միլիարդ դոլարով հովանավորել է Ուկրաինային։  Ուկրաինայի նախագահ Վիկտոր Յուշչենկոն, սակայն, պնդում էր, որ Ռուսաստանը 1990-ական թվականների ընթացքում Ուկրաինային գազ է մատակարարել միջին եվրոպականից բարձր գներով։ Այսպես թե այնպես, գազի համար վճարման այս սխեման հեռու էր շուկայականից, բայց ձեռնտու էր և Ուկրաինական արդյունաբերությունը, և «Գազպրոմը»^[62]։ Ընդ որում, սակայն, մենաշնորհային տարանցման կարգավիճակը թույլ էր տալիս Ուկրաինային ճգնաժամային իրավիճակներում իրականացնել ռուսական գազի «չարտոնված ընտրություն» արտահանման խողովակաշարերից, ինչը ոչ մի կերպ չէր կարող նպաստել պետությունների միջև բարի հարաբերություններին։ Ուկրաինայի տարածքում անսպասելիորեն բացահայտվող «կորուստների» մասին «Գազպրոմը» պարբերաբար հայտարարել է. ուկրաինական իշխանությունները սկզբում ամեն ինչ հերքել են, բայց հետագայում հափշտակումները, այնուամենայնիվ, ընդունել են։ «Մոսկվան տարեկան 130 միլիարդ խորանարդ գազ է տեղափոխում մեր երկրի տարածքով Արևմուտք։ Եթե այստեղ մեկ միլիարդ խորանարդ մետր է թափվում, դա չնչին մասն է»,- հայտարարել է Ուկրաինայի նախագահ Լեոնիդ Կուչման «Spiegel» ամսագրին տված հարցազրույցում։ Այս հայտարարությունը սկանդալ է առաջացրել Ռուսաստանում^[62][67]։ Չնայած դրան, Ուկրաինան առնվազն մինչև 2010 թվականի վերջը մնացել է դեպի Եվրոպա ռուսական գազի խոշորագույն տրանզիտերը^[62]։

Ավիավթար Սև ծովի վրա

2001 թվականի հոկտեմբերի 4-ին Նովոռոսիյսկից մոտ 280 կմ հեռավորության վրա կործանվել է «Սիբիր» ավիաընկերության Տու-154Մ ինքնաթիռը, որը Թել Ավիվից Նովոսիբիրսկ էր թռչում, ինքնաթիռում եղել են 66 ուղևորներ՝ Ռուսաստանի և Իսրայելի քաղաքացիներ և անձնակազմի 12 անդամներ։

Միջպետական ավիացիոն կոմիտեի եզրակացության համաձայն՝ ինքնաթիռը խփվել Է ուկրաինական c-200 զենիթային հրթիռով, որն արձակվել Է Ղրիմի թերակղզում անցկացված զորավարժությունների ընթացքում^[68][69]։ Երկար ժամանակ Ուկրաինայի իշխանությունները հերքել են այն վկայությունները, որ ինքնաթիռը խփվել Է ուկրաինական հրթիռով, և ձգձգել են զոհերի ընտանիքներին փոխհատուցում վճարել։ Փոխհատուցման արդյունքում, այնուամենայնիվ, վճարվել է, բայց պաշտոնապես ստանձնել աղետի համար պատասխանատվությունը Ուկրաինան, ըստ էության, հրաժարվել է, իսկ քրեական գործը, որի շրջանակներում կարող էին պատժվել կատարվածի կոնկրետ մեղավորները^[70]։

Տուզլայի հակամարտություն

2003 թվականի աշնանը Ռուսաստանի և Ուկրաինայի միջև հակամարտություն էր բորբոքվել Կերչի նեղուցում Տուզլի կղզու շուրջ, որը պայմանավորված էր Կերչի նեղուցի և Ազովի ծովի կարգավիճակի կարգավորման հարցում առաջընթացի բացակայությամբ^[71]։ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո նեղուցի նավագնացային մասը (Թնջուկի և Ղրիմի թերակղզու միջև) ամբողջությամբ հայտնվել է Ուկրաինայի տարածքային ջրերում։ Կերչենի նեղուցի ռուսական մասը մանրացած էր և հարմար էր միայն փոքր ձկնորսական նավակների համար^[72]։ 2003 թվականի սեպտեմբերի 29-ին Կրասնոդարի երկրամասի իշխանությունները, չկանխելով ուկրաինական կողմին, ձեռնամուխ եղան Թաման թերակղզուց դեպի Տուզլա սահմանային կղզի պատնեշի կառուցմանը՝ դա պատճառաբանելով Թամանի թերակղզու և հյուսքի առափնյա շերտի լղոզումը կանխելու անհրաժեշտությամբ, տարածաշրջանում վերականգնել էկոլոգիական հավասարակշռությունը, պահպանել և վերականգնել ձկան պաշարները և այլ կենսառեսուրսներ^[73][74]։ Կիևը շինարարությունը գնահատել է որպես «ոտնձգություն երկրի տարածքային ամբողջականության նկատմամբ»^[75]։ Ի պատասխան ուկրաինական կողմը կղզի է տեղափոխել մի քանի հարյուր սահմանապահների և հրետանային նավակներ ուղարկել Կերչի նեղուց^[76]։ Շուտով երկու կողմերն էլ սկսեցին մեծացնել իրենց ռազմական ներկայությունը տարածաշրջանում։ Հոկտեմբերի 23-ին պետական սահմանի գծից 102 մետր հեռավորության վրա կանգնեցվել է պատնեշի շինարարությունը նախագահներ Պուտինի և Կուչմայի հանդիպումից հետո, որոնք 2003 թվականի դեկտեմբերին ստորագրել էին «Ազովի ծովի և Կերչենի նեղուցի օգտագործման բնագավառում համագործակցության մասին պայմանագիրը», սակայն Տուզլայի կարգավիճակը^[77], ինչպես նաև Կերչենի նեղուցի կարգավիճակը, այդպես էլ վերջնականապես չկարգավորվեց կողմերի կողմից^[78]։ Այսպես շարունակվեց մինչև 2012 թվականը, երբ Ուկրաինայի և Ռուսաստանի նախագահներ Վիկտոր Յանուկովիչն ու Վլադիմիր Պուտինը համատեղ հայտարարություն ստորագրեցին ծովային սահմանի ապագա սահմանազատման մասին։ Դրա հետ մեկտեղ Ռուսաստանը համաձայնել է Տուզլային թողնել Ուկրաինայի համար՝ Կերչի ծոցով երրորդ երկրների նավերի անցումը արգելափակելու իրավունքի պահպանման դիմաց^[79]։

2005-2009 թվականներ

Նախագահական ընտրություններ. «Նարնջագույն հեղափոխություն»

2001-2004 թվականներն Ուկրաինայի տնտեսության համար դարձել են տնտեսական աճի բարձր տեմպերի և որոշակի սոցիալական կայունության ժամանակաշրջան։ 2003 թվականին Ուկրաինան գլխավորել Է ԱՊՀ-ն, Բելառուսի, Ղազախստանի և Ռուսաստանի հետ համատեղ դարձել Է Միասնական տնտեսական տարածքի ձևավորման մասին համաձայնագրի անդամ։ Այդ համաձայնագիրը Միաժամանակ վավերացվել է 2004 թվականին Գերագույն ռադայի և Պետական դումայի կողմից, մեծ աշխատանք է կատարվել չորս երկրների տնտեսական ինտեգրման ընդհանուր նորմատիվ-իրավական բազայի ստեղծման ուղղությամբ։ Հենց Կիևում էր նախատեսվում միասնական տնտեսական տարածքի կառավարման մարմիններ տեղակայել։ Լայնածավալ բնույթ է սկսել ձեռք բերել Ուկրաինայի և Ռուսաստանի համագործակցությունը բարձր տեխնոլոգիական ոլորտներում (ավիացիոն, ատոմային և նավթագազային), մշակվել են խոշոր նախագծեր, այդ թվում՝ գազատրանսպորտային համակարգի համատեղ օգտագործման վերաբերյալ։ Ինտեգրացիոն գործընթացներն արագացել են նրանով, որ ԵՄ-ի և ՆԱՏՕ-ի առաջնորդներն Ուկրաինայի ղեկավարությանը հստակ ազդանշաններ են ուղարկել տեսանելի ապագայում այդ կազմակերպություններին Ուկրաինայի միանալու անհնարինության մասին։ Բոլոր սոցիալ-տնտեսական կանխատեսումները երկրին կայուն զարգացում և տնտեսական աճի բարձր դինամիկա են խոստացել^[80]։

Ուկրաինան, ճիշտ է, առաջին իսկ օրերից սկսել է արգելակել ՄՏՏ ձևավորման գործընթացը՝ ձգտելով միակողմանի քաղաքական և տնտեսական առավելություններ ստանալ։ Սակայն Վիկտոր Յանուկովիչի կառավարության մտադրությունը (որը գնում էր 2004 թվականի նախագահական ընտրություններին որպես նախարարների կաբինետի ղեկավար) Ուկրաինան միասնական տնտեսական տարածք ինտեգրելու պատճառներից մեկը դարձավ Կիևում զանգվածային բողոքի ակցիաների սկսման պատճառներից մեկը^[81]։

Միասնական տնտեսական տարածքի թեման մշտապես բարձրացվել է Գերագույն ռադայում՝ կոշտ բանավեճեր առաջացնելով Ռեգիոնների կուսակցությունից պատգամավորների և «Նաշա Ուկրաինա»-ի և Յուլիա Տիմոշենկոյի ընդդիմադիրների միջև, որոնք կարծում էին, որ Ուկրաինայի անդամակցությունը ՄՏՏ-ին կհանգեցնի ԽՍՀՄ-ի վերածնմանը^[81]։

Իր հրապարակային ելույթներում Յանուկովիչը խոսել է Ռուսաստանի հետ դաշինքի, ռուսաց լեզվին երկրորդ պետական լեզվի կարգավիճակ տալու մասին, ինչն արձագանք է գտել Ուկրաինայի առաջին հերթին արևելյան շրջաններում բնակվող ընտրողների մոտ։ 2004 թվականի նախագահական ընտրությունները, ըստ էության, դարձան Ուկրաինայի Արևելքը տեղակայելու ռուսական ղեկավարության առաջին լուրջ փորձը^[81]։

Ինչպես ավելի ուշ հայտարարել Է Անդրեյ Իլարիոնովը, որը 2000-2005 թվականներին զբաղեցրել Է Վլադիմիր Պուտինի խորհրդականի պաշտոնը, «նարնջագույն կոալիցիայի» հաղթանակը «լրջորեն ցնցել է» և դաժանորեն հիասթափեցրել է Ռուսաստանի նախագահին։ Այդ իրադարձությունը, Իրաքում պատերազմի և Եվրամիության և ՆԱՏՕ-ի հետ դիմակայության ֆոնին, կարծում է Իլարիոնովը, «հանգեցրել է միջազգային ասպարեզում Վլադիմիր Պուտինի գիտակցության, աշխարհայացքի արմատական շրջադարձի»^[81]։

2004 թվականի նոյեմբերի 1-ին՝ նախագահական ընտրությունների երկրորդ փուլում քվեարկության հաջորդ օրը, երբ, ըստ նախնական տվյալների, հայտնի դարձավ, որ Յանուկովիչը նվազագույն առավելությամբ հաղթանակ է տարել Վիկտոր Յուշչենկոյի նկատմամբ, Պուտինը շտապեց շնորհավորել նրան հաղթանակի կապակցությամբ^[81]։

Երկրում բողոքներից հետո Գերագույն դատարանը չեղարկել է երկրորդ փուլի արդյունքները, ինչի հետևանքով երկրում նախագահ է ընտրվել Յուշչենկոն։ Պուտինը նրան շնորհավորել է միայն մի քանի շաբաթ անց^[81][81][82]։

2005 թվականի օգոստոսի վերջին Միասնական տնտեսական տարածքի ձևավորման շուրջ համաձայնագրի մասնակից երկրների ղեկավարների գագաթնաժողովում Վիկտոր Յուշչենկոն հաստատեց, որ Ուկրաինայի ղեկավարությունը հնարավոր է համարում ստորագրել ազատ առևտրի գոտու ստեղծումը կանոնակարգող միայն 15 փաստաթուղթ։ ՄՏՏ-ի վերաբերյալ մնացած փաստաթղթերը, որոնցում խոսքը վերազգային սակագնային մարմնի և Մաքսային միության ստեղծման մասին է, ուկրաինական ղեկավարությանը չէր գոհացնում։ 2007 թվականից սկսվել են Ուկրաինայի և Եվրամիության միջև ասոցացման համաձայնագրի կնքման շուրջ բանակցությունները։ 2009 թվականի մայիսին Ուկրաինան մտավ «Արևելյան գործընկերություն», որի գործունեության ուղղություններից մեկը Եվրամիության երկրների հետ տնտեսական ինտեգրման զարգացումն էր։

Ռուսաստանի ղեկավարությունը, իր կողմից, բացասաբար է գնահատել ինչպես «Նարնջագույն հեղափոխությունը», այնպես էլ նոր Ուկրաինայի նախագահի քաղաքականությունը լեզվական հարցի, Գոլոդոմորի և ուկրաինական ապստամբական բանակի պատմության մեկնաբանությունների, ՆԱՏՕ-ին անդամակցելու նրա ուղեգծի վերաբերյալ^[83][84]։ Այս ամենը քիչ է նպաստել Ուկրաինայի և Ռուսաստանի միջև հարաբերությունների զարգացմանը^[81]։

Ուկրաինայի նորընտիր նախագահ Յուշչենկոյի առաջին հանդիպումը ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինի հետ տեղի է ունեցել 2005 թվականի հունվարի 24-ին^[85], սակայն «Պուտին-Յուշչենկո» միջպետական հանձնաժողովը 2005 թվականի մարտին դրա ստեղծման մասին հայտարարելուց հետո մեկուկես տարվա ընթացքում այդպես էլ ոչ մի անգամ հանդիպում չի ունեցել։

Սևծովյան նավատորմ

2005 թվականի ապրիլի 17-ին Վիկտոր Յուշչենկոն հայտարարեց, որ Սևաստոպոլում Ռուսաստանի Սևծովյան նավատորմի կարգավիճակը վերանայման կարիք ունի, մինչդեռ Ուկրաինայի արտաքին գործերի նախարար Բորիս Տարասյուկն էլ ավելի պարզ հայտարարություն արեց՝ ռուսական նավատորմի ներկայությունը Սևաստոպոլում, որը, համաձայն գոյություն ունեցող պայմանավորվածությունների, սահմանափակվել էր 2017 թվականին, չի երկարաձգվի։ Ուկրաինայի անվտանգության ծառայության այն ժամանակվա ղեկավար Ալեքսանդր Տուրչինովը կարծիք է հայտնել, որ Ուկրաինայի տարածքում Ռուսաստանի Սևծովյան նավատորմի գտնվելը հակասում է Ուկրաինայի ազգային շահերին։

2005 թվականի դեկտեմբերին Ուկրաինան հայտարարեց ռուսական ՉՖ-ի կողմից օգտագործվող բոլոր օբյեկտների գույքագրման անհրաժեշտության մասին։ Այդ գործողությունները համընկել են Ռուսաստանի և Ուկրաինայի միջև ռուսական գազի՝ Ուկրաինային մատակարարվող գների հետ կապված հակամարտության սրման հետ, թեև ուկրաինական իշխանությունները հրաժարվում էին ճանաչել այստեղ որևէ կապի առկայությունը։

2006 թվականին Վիկտոր Յուշչենկոն հայտարարել էր, որ Ուկրաինան կպահպանի Ուկրաինայի տարածքում Ռուսաստանի Սևծովյան նավատորմի կարգավիճակի և պայմանների մասին համաձայնագրի դրույթները միայն մինչև 2017 թվականը^[86]։ Յուշչենկոն հայտարարել է, որ Ուկրաինայի Սահմանադրությունը չի նախատեսում ուկրաինական տարածքում օտարերկրյա պետությունների ռազմակայանների գտնվելու հնարավորությունը^[87][88], ուստի Ուկրաինայի նախագահը հանձնարարել է նախապատրաստվել 2017 թվականից հետո ռուսական նավատորմի դուրսբերմանը^[89]։

Գազային հակամարտություններ

Տե՛ս նաև՝ Գազային հակամարտություն Ռուսաստանի և Ուկրաինայի միջև (2005-2006)

«Նարնջագույն հեղափոխությունը», և Յուշչենկոյի արտաքին ու ներքին կուրսը, ծնել են երկու երկրների հարաբերություններում ձգձգվող ճգնաժամերի մի ամբողջ շարք։ Մասնավորապես, Ռուսաստանն ակտիվացրել է իր գործողությունները, որոնք ուղղված են խողովակաշարերի կառուցմանը՝ շրջանցելով Ուկրաինայի տարածքը։ Դեպի Եվրոպա ռուսական գազի փոխադրման այլընտրանքային երթուղիների (Յամալ-Եվրոպա և Հյուսիսային հոսք) ստեղծումը հանգեցրել է Ուկրաինայի տարածքով գազի տարանցման ծավալների աստիճանական նվազմանը։ Չնայած դրան, Ուկրաինան դեռևս 2010-ական թվականների սկզբին խոշոր տարանցիկ պետություն էր մնում Եվրոպա ռուսական գազի մատակարարման համար։

Ինչ վերաբերում է Ուկրաինայի ղեկավարությանը, ապա այն որպես էներգետիկ քաղաքականության առաջնահերթություն հռչակել է ռուսական գազային կախվածությունից ազատվելը և վառելիքի այլընտրանքային աղբյուրների որոնումը^[81]։ Առաջ քաշվեց Կասպից տարածաշրջանից Եվրոպա ածխաջրածինների առուվաճառքի և տեղափոխման բաց և թափանցիկ շուկայի ստեղծման խնդիրը՝ նավթի և գազի մատակարարման ուղիների դիվերսիֆիկացման միջոցով՝ շրջանցելով Ռուսաստանը։ Այդ նպատակով Ուկրաինան վերակենդանացրել է ՎՈՒԱՄ-ը, ակտիվորեն մասնակցել է Բալտո-Սևծովյան-Կասպիական էներգատրանզիտային տարածքի և ժողովրդավարական ընտրության համագործակցության հռչակմանը։ Այս բոլոր միջոցառումներն աչքի են ընկել քաղաքական նկատառումներով^[90]։

Այդ ծրագրերը, սակայն, հայտարարագրերից այդպես էլ չեն վերածվել գործնական գործողությունների։ Եվրոպայի Անկախ (Ռուսաստանից) էներգամատակարարման փորձերը ձախողվել են^[90]։

Նշված դեկլարատիվ նախագծերն իրագործելու փորձերն իրականացվել են Ռուսաստանի հետ Ուկրաինայի՝ տարանցման և Ուկրաինայի կողմից ռուսական գազի մատակարարումների ժամանակին վճարման հարցերի շուրջ Երկարատև բարդ բանակցությունների ֆոնին։ Ուկրաինական «նարնջագույն» կոալիցիայի գծով դաշնակիցների միջև տարաձայնությունների ֆոնին ի հայտ են եկել Ռուսաստանի հետ առաջնային հարցերի շուրջ խաղաղ համաձայնության գալու անկարողությունն ու դժկամությունը։ Արդյունքում 2006 և 2008 թվականներին տեղի ունեցան երկու սուր «գազային» հակամարտություններ, որոնք հանգեցրին Ռուսաստանի կողմից Ուկրաինային գազի մատակարարումների անջատմանը։ Դա զգալիորեն բարձրացրել է երկրների միջև անվստահության մակարդակը^[90], խիստ բացասաբար է ազդել Ռուսաստանի՝ որպես Եվրոպա և Ուկրաինա էներգառեսուրսների հուսալի մատակարարի՝ որպես տարանցիկ պետության իմիջի վրա։

Ուկրաինան հետխորհրդային տարածքում

Վիկտոր Յուշչենկոյի ԱՄՆ կատարած այցից հետո (2005 թվականի ապրիլ) Ուկրաինայի ԱԳՆ-ն կասկածի տակ դրեց ԱՊՀ գոյության նպատակահարմարությունը՝ հայտարարելով, որ «ԱՊՀ-ում նրա ստեղծման ժամանակ դրված խնդիրներն այսօր ամբողջությամբ կատարվել են»։

Առաջին անգամ պաշտոնական մակարդակով այդ թեզը հնչեց 2005 թվականի փետրվարին, երբ Ուկրաինայի արտգործնախարար Բորիս Տարասյուկը ԱՊՀ-ն անվանեց «անլուրջ կառույց» և հիշեցրեց, որ Ուկրաինան պաշտոնապես Համագործակցության անդամ չէ, քանի որ չի ստորագրել այդ կազմակերպության կանոնադրությունը։ Դրանից հետո Ուկրաինայում սկսել են քննարկել ԱՊՀ-ի լուծարմանն ու ՎՈՒԱՄ-ի վերածնմանը վերաբերող հարցեր։ Վիկտոր Յուշչենկոն պաշտոնը ստանձնելուց գրեթե անմիջապես հետո սկսել է ուշադրությունը կենտրոնացնել «Գուամ գոտու» զարգացման վրա՝ հայտարարելով, որ Ուկրաինան պատրաստ է տարածաշրջանային նոր առաջնորդի դերին։ Մոսկվացի քաղաքագետների կարծիքով՝ Ուկրաինան, Վրաստանը և Մոլդովան ի դեմս ԳՈՒՈՒԱՄ-ի՝ Ռուսաստանի դեմ «բարեկամության» ձևական քաղաքական քողարկում են գտել։ Սակայն ՎՈՒԱՄ-ի ներգրավման հաշվին տարածաշրջանային ավելի լայն կազմակերպություն ստեղծելու Վիկտոր Յուշչենկոյի մտադրությունը, մասնավորապես, Լեհաստանի, Ռումինիայի և Լիտվայի, չիրագործվեց։

2006 թվականի ապրիլի 21-ին Տարասյուկը, որը Մոսկվայում մասնակցում էր ԱՊՀ երկրների ԱԳՆ ղեկավարների խորհրդի նիստին, առաջարկեց նիստի օրակարգում ընդգրկել 1932-1933 թվականներին սովի ճանաչման հարցը ուկրաինացի ժողովրդի ցեղասպանության ակտով։ Ռուսաստանի ԱԳ նախարար Սերգեյ Լավրովը, սակայն, հայտարարել է, որ «այդ հարցի քննարկումն արդեն անցել է նեղ կազմով, բայց կոնսենսուս ձեռք չի բերվել», ուստի «ԽՍՀՄ ժամանակներում կոլեկտիվացման հետևանքները պետք է դիտարկեն պատմաբանները»։ Բացի Ուկրաինայից, նիստի օրակարգում այդ հարցի ընդգրկմանը պաշտպանել են ՎՈՒԱՄ-ի անդամներ Վրաստանը, Մոլդովան և Ադրբեջանը, դեմ են արտահայտվել Ռուսաստանը, Բելառուսը, Ղրղզստանը, Տաջիկստանը և Ուզբեկստանը, ձեռնպահ են մնացել Հայաստանը, Թուրքմենստանը և Ղազախստանը։

Այդ կապակցությամբ Բորիս Տարասյուկը հայտարարել է, որ ԱՊՀ-ն «ցույց է տվել իր անարդյունավետությունը» և «ապագայի հեռանկարներ չունի» ներկայիս ձևաչափով, քանի որ «ԱՊՀ-ն չի արձագանքում այն իրադրությանը, որոնք առավել զգայուն են ԱՊՀ-ի անդամ երկրների համար»։

Մեկնաբանելով Ռուսաստանի դիրքորոշումը՝ Բորիս Տարասյուկը նշել է, որ Ռուսաստանը մի կողմից փորձում է իրեն հաստատել որպես ԽՍՀՄ իրավահաջորդ պետություն, իսկ մյուս կողմից՝ «հրաժարվում է պատասխանատվություն ստանձնել այն հանցագործությունների համար, որոնք կատարել է երկիրը, որի իրավահաջորդն է նա»։

Զինված հակամարտություն Հարավային Օսիայում (2008)

2008 թվականի օգոստոսին, Հարավային Օսիայում զինված հակամարտության սկսվելուց հետո, Ուկրաինան դարձավ ԱՊՀ միակ երկիրը, որը բացահայտորեն կանգնեց Վրաստանի կողմը և Ռուսաստանից պահանջեց անհապաղ դուրս բերել զորքերը նրա տարածքից^[91][92]։ Ուկրաինան ռուսական կողմին նախազգուշացրել է զերծ մնալ հակամարտությանը Սևծովյան նավատորմի նավերի մասնակցությունից, հակառակ դեպքում սպառնացել է թույլ չտալ նավերի վերադարձը Ղրիմ^[93][94]։

Վիկտոր Յուշչենկոն հայտարարել է, որ նավերի պատճառով Ուկրաինան ներքաշվում է ռազմական հակամարտության մեջ՝ չցանկանալով դա^[95][96]։ Ուկրաինայի նախագահը ՌԴ սևծովյան նավատորմի նավերի կողմից ուկրաինական սահմանը հատելու նոր կարգ է սահմանել, որի համաձայն՝ Սևծովյան նավատորմի ուժերը կարող էին հանրապետության սահմանը հատել միայն Ուկրաինայի ռազմածովային ուժերի շտաբին առնվազն 72 ժամում իրազեկելով իրենց գործողությունների մասին^[97]։ Ռուսաստանի արտգործնախարարությունը Սևծովյան նավատորմի վերաբերյալ Յուշչենկոյի որոշումը համարեց նոր հակառուսական քայլ^[98], որից հետո Յուշչենկոն անվանեց Ռուսաստանի Սևծովյան նավատորմի սպառնալիք Ուկրաինայի անվտանգության համար^[99]։

Ղրիմում, սակայն, բնակչության մեծամասնությունը պաշտպանել Է Ռուսաստանի դիրքորոշումը հակամարտության հարցում^[100]։ Այս ֆոնին Ուկրաինայի արտաքին գործերի նախարար Վլադիմիր Օգրիզկոն ՌԴ իշխանություններին մեղադրել Է «Ղրիմի բնակիչներին ռուսական անձնագրեր գաղտնի բաժանելու մեջ»^[101]։ Ռուսաստանը չի ընդունել այդ մեղադրանքներ^[102]։

«Մեծ պայմանագրի» երկարաձգում

2008 թվականին, ռուս-ուկրաինական հարաբերություններում սրված ճգնաժամի ֆոնին, Ռուսաստանում ակտիվորեն քննարկվում էր այն հարցը, թե որքանով է երկու պետությունների միջև գոյություն ունեցող 1997 թվականի բարեկամության^[103], համագործակցության և գործընկերության մասին պայմանագիրը համապատասխանում սպասելիքներին և ստեղծված իրողություններին^[104][105]։ Հունիսին Պետական դուման նախագահ Մեդվեդևին առաջարկել էր քննարկել պայմանագրի խզման հարցը ՆԱՏՕ-ին անդամակցության գործողությունների պլանին Ուկրաինայի միանալու դեպքում^[106][107]։

2008 թվականի սեպտեմբերին, այն բանից կես տարի առաջ, երբ պետք է ավարտվեր «Մեծ պայմանագրի» գործողության ժամկետը, Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարարությունը հայտարարել էր, որ «ուկրաինական իշխանությունների ոչ բարեկամական քաղաքականությունը, մասնավորապես, ռուսական Սևաստոպոլից Սևծովյան նավատորմը դուրս բերելու չդադարող պահանջները և ռուս նավաստիների նկատմամբ սադրանքները, սպառնալիքի տակ են դնում պայմանագրի երկարաձգումը»։

Սեպտեմբերի 29-ին Գերագույն Ռադայի արտաքին գործերի կոմիտեի ղեկավար Օլեգ Բիլորուսը հայտնել էր, որ արտաքին գործերի խորհրդարանական հանձնաժողովը միաձայն որոշում է ընդունել Գերագույն Ռադային խորհուրդ տալ որոշում ընդունել «Մեծ պայմանագրիրը» երկարացնելու մասին^[108]։ Ընդ որում, Բիլորուսը նշել է, որ Ուկրաինայի և Ռուսաստանի հարաբերություններում կան մի շարք հարցեր, այդ թվում՝ «սահմանազատման, Սևաստոպոլում Ռուսաստանի Սևծովյան նավատորմի գտնվելու պայմանների, էներգետիկ ոլորտի հետ կապված հարցեր»։ Այնուամենայնիվ, ինչպես հայտարարել Է ուկրաինացի պատգամավորը, այդ խնդիրները պետք է լուծել՝ հիմնվելով պետությունների միջև բարեկամության մասին պայմանագրի վրա^[109]։

Նյու Յորքում ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի 63-րդ նստաշրջանի շրջանակներում Ուկրաինայի և Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարարներ Վլադիմիր Օգրիզկոն և Սերգեյ Լավրովը բանակցություններ են անցկացրել, որոնց ընթացքում երկու կողմերը հայտարարել են «Մեծ պայմանագրի երկարաձգման աջակցության և անհրաժեշտության մասին»^[110]։ Վիկտոր Յուշչենկոյի խոսքով՝ և Ուկրաինան, և Ռուսաստանը ըմբռնումով են մոտեցել նրան, թե «որքան կարևոր են սույն պայմանագրի սկզբունքները երկկողմ հարաբերությունների հեռանկարի զարգացման համար»^[111], իսկ Ուկրաինայի ԱԳՆ մամուլի քարտուղար Վասիլի Կիրիլիչը հայտարարել է, որ Կիևում պայմանագիրը համարում են «մեր երկկողմ հարաբերություններում անկյունաքար»։

Պայմանագրի 40-րդ հոդվածի համաձայն՝ դրա գործողությունը ավտոմատ կերպով երկարաձգվում է յուրաքանչյուր տասնամյակ, եթե կողմերից ոչ մեկը չհայտարարի գործողության ժամկետի ավարտից վեց ամիս առաջ դրա գործողությունը դադարեցնելու իր ցանկության մասին^[112]։ Քանի որ ոչ Կիևը, ոչ Մոսկվան մինչև 2008 թվականի հոկտեմբերի 1-ը պայմանագրի երկարաձգման դեմ պաշտոնական առարկություններ չեն ներկայացրել, այն ավտոմատ կերպով երկարացվել է 10 տարով՝ առանց դրանում որևէ փոփոխություն կամ լրացումներ կատարելու^[113]։

2018 թվականի սեպտեմբերի 6-ին Ուկրաինայի ազգային անվտանգության և պաշտպանության խորհուրդը որոշում է կայացրել պայմանագրի դադարեցման մասին՝ համաձայն դրա 40-րդ հոդվածի դրույթների^{[114][115][116][117]}։ Սեպտեմբերի 24-ին պաշտոնական գրությունը հանձնվել է Ռուսաստանի արտգործնախարարությանը^[118]։

2010-2011 թվականներ

2010 թվականին Ուկրաինայի նախագահ Վիկտոր Յանուկովիչի ընտրությունը նշանավորվեց ռուս-ուկրաինական հարաբերությունների նկատելի բարելավմամբ։ Դա եղել է Խարկովի Սևծովյան նավատորմի վերաբերյալ համաձայնագրերի ստորագրման, ապրանքաշրջանառության աճի մեջ մինչև 42 միլիարդ դոլար (2011 թվականին՝ 50,6 միլիարդ դոլար)^[119]։ 2010 թվականին պետությունների նախագահներ Դմիտրի Մեդվեդևն ու Վիկտոր Յանուկովիչը հանդիպել են 10 անգամ։ Կայացել Է Ռուսաստանի նախագահ Դմիտրի Մեդվեդևի պաշտոնական այցն Ուկրաինա^[120]։

Բացատրելով Ուկրաինայի նոր արտաքին քաղաքական կուրսի բովանդակությունը, որն ամրագրված է «ներքին և արտաքին քաղաքականության հիմունքների մասին» պետական օրենքի մակարդակով, որն ընդունվել է Ուկրաինայի Գերագույն ռադայի կողմից 2010 թվականի հուլիսի 1-ին, արտաքին գործերի նախարար Կոնստանտին Գրիշչենկոն այն բնութագրել է որպես եվրաինտեգրում և եվրոպականացում՝ Ռուսաստանի հետ պրագմատիկ, բարեկամական համագործակցությանը զուգահեռ։ Ընդ որում, սակայն, Ռուսաստանի հետ մերձեցումը, ուկրաինական ԱԳՆ ղեկավարի կարծիքով, կարող էր տեղի ունենալ միայն այնքանով, որքանով այն չի անդրադառնում Ուկրաինայի «ինքնիշխանությանը». առանց Ռուսաստանի հետ հարաբերությունների ներդաշնակեցման անհնար է ոչ Ուկրաինայի եվրոպական ինտեգրումը, ոչ նրա եվրոպականացումը։ Նշվում էր նաև, որ Ուկրաինայի արտադաշինությունը չի նշանակում ՆԱՏՕ-ի հետ բազմաբնույթ համագործակցության կրճատում, որի ընթացքում ուկրաինական կողմը ելնելու է «ազգային պրագմատիզմից»։

2010 թվականի ապրիլի 21-ին Ռուսաստանի և Ուկրաինայի նախագահները Խարկովի համաձայնագրեր են ստորագրել Ղրիմում ՌԴ սևծովյան նավատորմի տեղակայման կետերի վարձակալության ժամկետը 25 տարով երկարաձգելու վերաբերյալ (2017 թվականից հետո), այն ևս 5 տարով երկարաձգելու հնարավորությամբ՝ մինչև 2042-2047 թվականը^{[121][122][123]}։ ՌԴ Պետական Դուման և Ուկրաինայի Գերագույն Ռադան վավերացրել են ՌԴ սևծովյան նավատորմի վերաբերյալ համաձայնագիրը^[124]։ Ուկրաինայում համաձայնագրի վավերացումը տեղի է ունեցել ընդդիմության կազմակերպած բողոքի ակցիաների ֆոնին, ինչպես Ռադայի դահլիճում, այնպես էլ Կիևի կենտրոնում^[125][126]։

Միևնույն ժամանակ, չլուծված են մնացել մի քանի առանցքային հարցեր, որոնք վերաբերում են ուկրաինական տարածքում Սևծովյան նավատորմի տեղակայմանը։ Նախ և առաջ մնում էր Ղրիմում տեղակայված ստորաբաժանումների սպառազինության և տեխնիկայի արդիականացման խնդիրը։ Մոսկվայի համար դա առանցքային հարցերից մեկն էր, քանի որ տեխնիկայի ֆիզիկական և բարոյական հնացումը սպառնում էր մոտ ապագայում նավատորմի մարտունակության կորստին։ Ուկրաինայի իշխանությունները պատրաստ էին համաձայնել Ղրիմում ՌԴ ռազմածովային նավատորմի ժամանակակից նավերի հայտնվելուն, սակայն պնդում էին, որ ռազմական տեխնիկայի թարմացման մասին համաձայնագրում Ուկրաինայի հետ պարտադիր համաձայնեցման կետ արձանագրվի, ինչը կտրականապես անընդունելի էր Ռուսաստանի ղեկավարության համար։ Ուկրաինական կողմը պահանջել Է Ռուսաստանից տրամադրել նոր նավերի սպառազինության ամբողջական ցանկը, պայմանագրեր կնքել ուկրաինական նավահրամանատար ձեռնարկությունների հետ։ Նույնը վերաբերում էր ցամաքային տեխնիկային, առափնյա համակարգերին, ավիացիային։ Համաձայնագիրը այդպես էլ չստորագրվեց^[127][128]։

Մեկ այլ վիճելի հարց է դարձել ուկրաինական կողմի՝ ռուսական նավատորմի կարիքների համար ներմուծվող բոլոր ապրանքներից մաքսատուրքեր հավաքելու մտադրությունը։ Մոսկվայում դրա հետ բացարձակապես համաձայն չէին, ավելին, ռուսական կողմը փորձում էր հասնել այն բոլոր հարկերի չեղարկմանը, որոնք արդեն գործում էին բեռների նկատմամբ, որոնք ներկրվում էին ռուսական նավատորմի կենսունակությունը ապահովելու համար^[129]։ Չլուծված է մնացել նաև Ռուսաստանի Սևծովյան նավատորմի մոտ գտնվող փարոսների խնդիրը^[130]։ 2011 թվականին Ուկրաինայի պաշտպանության նախարարությունը ռուսական կողմից պահանջել էր վերադարձնել փարոսները^[131]։ Ընդ որում, Ուկրաինայի ԱԳՆ ներկայացուցիչ Օլեգ Վոլոշինը հայտարարել է. «Մենք չենք ցանկանում մայակների հարցը վերածել կոնֆլիկտային իրավիճակի»՝ հավելելով, որ փոխզիջման որոնումները կշարունակվեն ռուս-ուկրաինական աշխատանքային խմբի նիստում^[132]։

Չնայած ՆԱՏՕ-ին անդամակցելուց Ուկրաինայի հրաժարմանը և Ղրիմում ՌԴ սևծովյան նավատորմի տեղակայման կետերի վարձակալության ժամկետների երկարաձգման համաձայնությանը, Ռուսաստանը հրաժարվել է զիջումների գնալ գազի բազային գնի հարցում^[133] (թեև Ուկրաինային զգալի զեղչ է տրամադրել)։

2012-2013 թվականներ

2011 թվականի հոկտեմբերի 18-ին ԱՊՀ երկրների մեծ մասի կառավարությունների ղեկավարները, ներառյալ Ռուսաստանը և Ուկրաինան, ստորագրեցին ԱՊՀ ազատ առևտրի գոտու մասին պայմանագիրը։ 2012 թվականի սեպտեմբերի 20-ին պայմանագիրն ուժի մեջ է մտել Բելառուսի, Ռուսաստանի և Ուկրաինայի միջև՝ այն առաջին երեք երկրների հարաբերությունների մեջ, որոնք կատարել են դրա վավերացումը։

2012 թվականի վերջին և 2013 թվականի սկզբին Ռուսաստանն ակտիվորեն առաջարկում էր Ուկրաինային միանալ ԵԱՏՄ Մաքսային միությանը՝ պատճառաբանելով դա տնտեսական շահի և նպատակահարմարության նկատառումներով՝ այն շահերով, որոնք Ուկրաինան կարող էր ստանալ, մասնավորապես, ռուսական էներգակիրների մատակարարումներից ավելի ցածր գներով։ Ընդ որում, սակայն, բոլորովին հաշվի չի առնվել քաղաքական բաղադրիչը՝ ուկրաինական էլիտաների կոնսենսուսը Եվրամիության հետ ինտեգրվելու և ազատ առևտրի գոտի մտնելու անհրաժեշտության մասին, ինչպես նաև ուկրաինացի քաղաքական գործիչների (ներառյալ Վիկտոր Յանուկովիչի) պարտավորությունները Եվրամիության առջև։ Արդյունքում Ուկրաինան մերժեց Ռուսաստանի բոլոր առաջարկները ինտեգրման մասին, և գործը հանգեցրին ՄՄ-ին Ուկրաինայի զուտ խորհրդանշական մասնակցությանը՝ որպես «դիտորդ»^[134]։ Յանուկովիչը հայտարարել է, որ Ուկրաինայի համար առաջնահերթությունը Եվրամիությանը ինտեգրումն է, իսկ Մաքսային միության հետ նա անհրաժեշտ է համարում համագործակցությունը «3+1» ձևաչափով^[135]։ Սակայն Ռուսաստանի վարչապետ Դմիտրի Մեդվեդևը հայտարարել է, որ «3+1» ձևաչափով համագործակցությունն անթույլատրելի է^[136]։

Նախագահ Յանուկովիչը, շարունակելով Ուկրաինայի շարժումը դեպի եվրաինտեգրում, միաժամանակ բանակցություններ է վարել Ռուսաստանի հետ՝ փորձելով գտնել ԵվրԱզԷՍ-ի մաքսային միության հետ Ուկրաինայի համագործակցության ընդունելի մոդել^[137]։

2013 թվականի մայիսի 31-ին Ուկրաինան Մաքսային միության հետ համագործակցության հուշագիր կնքեց, որը, Ուկրաինայի վարչապետ Նիկոլայ Ազարովի խոսքով, Ուկրաինային հնարավորություն էր տալիս մասնակցել Մաքսային միության, իսկ հետագայում նաև Եվրասիական տնտեսական միության մարմինների նիստերին՝ չլինելով դրանց անդամ^[138][139]։

2013 թվականի սեպտեմբերի 18-ին Ուկրաինայի նախարարների կաբինետը միաձայն հավանություն տվեց Եվրամիության հետ Ասոցացման համաձայնագրի նախագծին^[140]։ Հոկտեմբերին Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը հայտարարել էր, որ ԵՄ-ի հետ ասոցացման դեպքում Ուկրաինան չի կարող միանալ Մաքսային միությանը։

Ուկրաինայի արտաքին տնտեսական վիճակը, սակայն, չափազանց անկայուն էր։ 2013 թվականի նոյեմբերի վերջի դրությամբ երկրի ոսկու և Արժույթի պահուստները նվազել են մինչև 2006 թվականի ցուցանիշ՝ 19 միլիարդ դոլարից պակաս։ Ընդ որում, չի մարվել «Գազպրոմի» պարտքը օգոստոսին, հոկտեմբերին և նոյեմբերին մատակարարումների համար, որը գերազանցել է 2 միլիարդ դոլարը։ Տնտեսական ցուցանիշները վատացել են արտաքին փոխառությունների գծով^[141]։ Ուկրաինական վերլուծական կենտրոնի նախագահ Ալեքսանդր Օխրիմենկոյի խոսքով՝ Եվրամիության հանձնակատար Շտեֆան Ֆյուլեն Ուկրաինայի ղեկավարությանը խոստացել է վերանայել ԱՄՀ-ի վարկի պայմանները (ֆիզիկական անձանց համար գազի գների բարձրացման և բյուջեների աշխատավարձերի սառեցման պահանջների վերացումը), սակայն նոյեմբերի 20-ին Կիևում իմացել են, որ Արևմուտքը չի ընդառաջել Ուկրաինային՝ պայմանները նույնն են մնացել^[142]։

2013 թվականի դեկտեմբերին «Կոմերսանտ» թերթը, վկայակոչելով Ուկրաինայի նախագահի վարչակազմին մոտ կանգնած իրազեկ աղբյուրները, հայտնել էր, որ այդ ժամանակ Ռուսաստանն Ուկրաինային ընդհանուր առմամբ 15 միլիարդ դոլար է առաջարկել ուղղակի օգնության, վարկերի և տարբեր արտոնությունների տեսքով։ Բացի այդ, Ուկրաինային խոստացվել էր գազի գնի իջեցում, ինչը նրա բյուջեին ևս մի քանի միլիարդ դոլար պետք է բերեր։ 600 միլիոն եվրոյի ֆոնին, որոնք խոստացվել էին Ուկրաինային ԵՄ-ի հետ Ասոցացման համաձայնագրի ստորագրման դեպքում, ռուսական պայմաններն անհամեմատ ավելի գրավիչ էին թվում։ Մոսկվան նաև համաձայնել է ֆինանսավորել մի քանի խոշոր ենթակառուցվածքային նախագծեր և հայտարարել է առաջատար ուկրաինացի ձեռնարկատերերին, այդ թվում՝ Վիկտոր Յանուկովիչի մերձավոր շրջապատից, մասնակցելու «չափազանց շահավետ նախագծերին», ինչը նրանց մոտ պետք է անձնական շահագրգռվածություն առաջացներ հենց Ռուսաստանի, այլ ոչ թե Եվրամիության հետ մերձեցման հարցում։ Հենց այդ «ֆինանսատնտեսական ասպեկտները» էլ վճռորոշ փաստարկ դարձան, որը Յանուկովիչին համոզեց հետաձգել Եվրամիության հետ Ասոցացման համաձայնագրի ստորագրումը^[143]։

2013 թվականի նոյեմբերի 21-ին՝ Վիլնյուսում «Արևելյան գործընկերության» գագաթնաժողովից մեկ շաբաթ առաջ, որի հիմնական իրադարձությունը պետք է լիներ Ուկրաինայի կողմից Եվրամիության հետ Ասոցացման համաձայնագրի ստորագրումը, Ուկրաինայի կառավարությունը հայտարարեց այդ համաձայնագրի կնքման նախապատրաստական աշխատանքները դադարեցնելու մասին։

Այս որոշումը հանգեցրել է զանգվածային բողոքի ակցիայի Կիևի կենտրոնում, ինչպես նաև Ուկրաինայի այլ քաղաքներում։ Նոյեմբերի լույս 30-ի գիշերը ընդդիմության վրանային քաղաքի ուժային ցրումից հետո բողոքի ակցիան կտրուկ հակաիրավական և հակակառավարական բնույթ է ստացել։

Ռուսաստանի ղեկավարության դիրքորոշումը իրադարձությունների սկզբում այն էր, որ ուկրաինական կառավարության որոշումը բացարձակ լեգիտիմ էր, Կիևի իրադարձությունները Ուկրաինայի ներքին գործն են, և դրսից միջամտությունն անթույլատրելի է^{[141][144][145]}։ Ի տարբերություն Արևմուտքի երկրների, ռուս ներկայացուցիչների բոլոր հրապարակային շփումները սահմանափակվում էին Ուկրաինայի պաշտոնական իշխանությունների կողմից՝ նրա քաղաքացիական հասարակության պահանջների լիակատար անտեսմամբ։ Ռուսաստանի ղեկավարության պաշտոնական դիրքորոշումը, որն ընդգծված տարանջատվեց Ուկրաինայի ներքաղաքական խնդիրներից, համապատասխանում էր ռուսական ԶԼՄ-ներում տարածված տեղեկատվությանը։

2014-2019 թվականներ

Ուկրաինայում իշխանափոխությունն ու դրա արտաքին քաղաքական հետևանքներ

2014 թվականի փետրվարի 21-ին, Արևմուտքի երկրների ճնշման տակ, Ուկրաինայի նախագահ Վիկտոր Յանուկովիչն ընդդիմության հետ համաձայնագիր ստորագրեց ճգնաժամի կարգավորման մասին։ Փետրվարի 22-ին Գերագույն ռադան իշխանությունից հեռացրեց նախագահ Յանուկովիչին։ Ռուսաստանը կասկած է հայտնել այդ որոշման լեգիտիմության հարցում^{[146][147][148]}։

Ռուսաստանի ղեկավարությունը հրաժարվում էր ճանաչել Ուկրաինայի փաստացի նոր իշխանությունների լեգիտիմությունը, որոնք, նրա կարծիքով, եկել էին երկիրը կառավարելու հակասահմանադրական զինված հեղաշրջման ճանապարհով և չունեն համազգային մանդատ^[149], ուստի Ռուսաստանը հրաժարվում էր դրանք դիտարկել որպես արտաքին քաղաքական երկխոսության իրավահավասար մասնակից^[150]։ Ռուսաստանը կոչ է արել Արևմուտքի երկրներին, որոնք հանդես են եկել նախագահ Վիկտոր Յանուկովիչի և ընդդիմության միջև ստորագրված քաղաքական ճգնաժամի կարգավորման համաձայնագրի երաշխավորներ, խստագույնս կատարել այդ համաձայնագրի դրույթները, որոնք նախևառաջ վերաբերում են սահմանադրական բարեփոխումներին, ազգային միասնության կառավարության ստեղծմանը և ընտրությունների անցկացմանը արդեն սահմանադրական բարեփոխումից հետո^[151]։

Փետրվարի 23-ին Ռուսաստանը Կիևից հետ է կանչել իր դեսպան Միխայիլ Զուրաբովին «Ուկրաինայում իրավիճակի սրման և համակողմանի վերլուծության անհրաժեշտության կապակցությամբ»^[152] (Զուրաբովը Կիև է վերադարձել 2014 թվականի հունիսի 7-ին^[153])։

Փետրվարի 24-ին Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարարությունը հանդես է եկել պաշտոնական հայտարարությամբ, որում խորը մտահոգություն է հայտնել Ուկրաինայի Գերագույն ռադայի գործողությունների վերաբերյալ նրանց լեգիտիմության տեսանկյունից^[154][155]։

Փետրվարի 27-ին հայտնի է դարձել, որ Վիկտոր Յանուկովիչը դիմել է Ռուսաստանի ղեկավարությանը՝ խնդրելով ապահովել իր անձնական անվտանգությունը։ Իր ուղերձում Յանուկովիչը բազմիցս ընդգծել է, որ իրեն համարում է Ուկրաինայի «գործող նախագահ», իսկ վերջին օրերին Գերագույն Ռադայի ընդունած որոշումները որակել է ոչ լեգիտիմ։

Եվրոմայդանի իրադարձությունները սրեցին հակասությունները Կիևի, Արևմուտքի և Ուկրաինայի կենտրոնի միջև, որոնք աջակցեցին իշխանության եկած ընդդիմությանը, մի կողմից, և Ուկրաինայի հարավ-արևելքի միջև, որտեղ ուժեղ էին նախագահ Յանուկովիչի և Ռուսաստանի կողմից աջակցվող տարածաշրջանների կուսակցության դիրքերը^[156]։

2014 թվականի փետրվարի վերջին մարտի սկզբին Ուկրաինայի հարավ-արևելքի քաղաքներն ընդգրկեցին զանգվածային հասարակական-քաղաքական ակցիաներ ընդդեմ ծայրահեղ աջակողմյան ազգայնական կազմակերպությունների գործողությունների՝ ի պաշտպանություն ռուսաց լեզվի կարգավիճակի։ Ակցիաները տեղի են ունեցել հակակառավարական, ֆեդերալ, ռուսամետ կարգախոսների ներքո։ Ուկրաինայի դաշնայնացման կարգախոսներն այստեղ փոխարինվեցին տարածաշրջանների ինքնուրույնության պահանջներով և հանգեցրին Դոնեցկի և Լուգանսկի Ժողովրդական Հանրապետությունների հռչակմանը։ Անջատողական ելույթները ճնշելու համար Ուկրաինայի ղեկավարությունը հայտարարել է հակաահաբեկչական գործողություն սկսելու մասին։ Մնացած շրջաններում իշխանությունների կոշտ դիրքորոշման արդյունքում բաց զանգվածային բողոքի ցույցերն աստիճանաբար ի չիք դարձան։

Ղրիմի հակամարտություն

Հիմնական հոդված՝ Ղրիմի բռնակցումը Ռուսաստանի Դաշնությանը

2014 թվականից հետո վերականգնված «Ղրիմի հարցը» դարձավ երկու երկրների հարաբերությունների առանցքային հանգույցներից մեկը։ 1990-ական թվականներին «խաղաղ կարգավորվածություն» համարելով, այնուամենայնիվ, նա պահպանեց «չլուծված կողմերը», որոնք ապացուցվում էին «տարբեր առաջնորդների տակ և տարբեր պայմաններում»^[157]։ Ղրիմում կայունությունը և նրա կարգավիճակի հետ կապված հարաբերությունները Ղրիմի իշխանությունների, Ուկրաինայի և Ռուսաստանի միջև հաստատվել են երեք տարրերով՝ Ուկրաինայում Ղրիմի ինքնավարության կարգավիճակի, Ղրիմում ռուսաց լեզվի կարգավիճակի (թերակղզում շփման հիմնական լեզվի) և Ղրիմում Ռուսաստանի Սևծովյան նավատորմի տեղակայման երաշխիքների վրա, ինչը ռազմավարական նշանակություն ուներ Ռուսաստանի համար և ինքնին Ղրիմի ինքնավարության «երաշխիքն» էր, ինչպես նաև էական նշանակություն ուներ Ղրիմի տնտեսության համար։ Այդ գործոններից մեկին (և առավել ևս բոլորին միանգամից) սպառնացող վտանգը չէր կարող չապակայունացնել Ղրիմի իրադրությունը և Ռուսաստանի ու Ուկրաինայի հարաբերությունները^[158]։

Վիկտոր Յանուկովիչի պաշտոնանկությունը նախագահի պաշտոնից շատերի կողմից ընկալվեց թերակղզում որպես պետական հեղաշրջում^{[159][160][161]}, իսկ նոր իշխանության և նրա կողմնակիցների մի շարք գործողություններ (Գերագույն ռադայի քվեարկությունը Պետական լեզվական քաղաքականության հիմունքների մասին օրենքի վերացման մասին, լյուստրացիայի մասին օրենքի նախապատրաստումը, Եվրամայդանի ակտիվիստների և քաղաքական գործիչների արմատական հայտարարությունները) հանգեցրին ռուսական հասարակական կազմակերպությունների ակտիվացմանը և էթնիկ ռուսների զգալի մասի մոբիլիզացմանը ղրիմցիները՝ ընդդեմ Ուկրաինայի նոր ղեկավարության, դրան նպաստել է նաև ռուսական ԶԼՄ-ների կողմից տեղեկատվական ճնշումն ու հասարակական կարծիքի մանիպուլյացիան^[162][163]։

Ռուսաստանը, իր հերթին, մտավախություն ուներ, որ նոր իշխանությունը կզբաղվի Ղրիմում Սևծովյան նավատորմի տեղակայման վերաբերյալ պայմանավորվածությունների վերանայմամբ, և ընդհանուր առմամբ Եվրամայդանի ելքն ընկալեց որպես արտաքին քաղաքական խոշոր պարտություն՝ «Ուկրաինայի կորուստը» հօգուտ արևմտյան երկրների, և, ի վերջո, գնաց Ղրիմի միացմանը թերակղզու «ռուսալեզու բնակչության պաշտպանության» հայտարարված նպատակով^{[158][158][164]}։ Ռուսաստանի գործողությունները զանգվածային աջակցություն են ստացել Ղրիմի բնակչության շրջանում^[163] և թերակղզում գրեթե դիմադրության չեն հանդիպել ուկրաինական զինված ուժերի կողմից^[159]։ Այնուամենայնիվ, Ռուսաստանի կազմ Ղրիմի ինտեգրմանը հաջորդած ժամանակ ռուսական ղեկավարությունը ստիպված եղավ բախվել ինչպես Ուկրաինայից Ղրիմի ենթակառուցվածքային կախվածության՝ Ուկրաինայից պահպանված կապերին, այնպես էլ Ռուսաստանին Ղրիմի միացումը միջազգային չճանաչելուն։

2014 թվականի փետրվար-մարտ

Փետրվարի 28-ին Ուկրաինայի Գերագույն ռադան դիմում է ընդունել Ուկրաինայի ամբողջականության երաշխավոր երկրներին, որոնք 1994 թվականին ստորագրել են Բուդապեշտի հուշագիրը՝ նրանցից պահանջելով «գործնական գործողություններով հաստատել հուշագրում ամրագրված պարտավորությունները՝ հարգել Ուկրաինայի անկախությունը, ինքնիշխանությունը և գոյություն ունեցող սահմանները»։ Բացի այդ, Ռադան Ռուսաստանից պահանջել է «դադարեցնել Ուկրաինայի տարածքային ամբողջականության դեմ ոտնձգությանն ուղղված քայլերը և չաջակցվող անջատողականությանը»^[165]։ ՄԱԿ-ում Ուկրաինայի մշտական ներկայացուցիչ Յուրի Սերգեևը պահանջել Է ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի շտապ նիստ գումարել Ուկրաինայի տարածքային ամբողջականությանը սպառնացող ԱՐԿ-ում իրադրության սրման կապակցությամբ^[166]։

Ինչպես հայտնել Է Ռուսաստանի ԱԳՆ մամուլի ծառայությունը, Ռուսաստանը մերժումով Է պատասխանել Ուկրաինայի առաջարկին՝ անհետաձգելի երկկողմ խորհրդակցություններ անցկացնել Ռուսաստանի Դաշնության և Ուկրաինայի միջև 1997 թվականի բարեկամության, համագործակցության և գործընկերության մասին պայմանագրի 7-րդ հոդվածի դրույթներին համապատասխան, քանի որ Ռուսաստանը Ղրիմի իրադարձությունները դիտարկել է որպես Ուկրաինայի ներքաղաքական գործընթացների հետևանք^[167]։

Ուկրաինայի արտաքին գործերի նախարարությունը բողոքի նոտա է փոխանցել ռուսական կողմին՝ Ուկրաինայի օդային տարածքի խախտման և Ղրիմում չսատարելու վերաբերյալ համաձայնագիրը խախտելու կապակցությամբ։ Նշվել է նաև, որ Ուկրաինան չի դիմել Ռուսաստանին՝ Ղրիմի տարածքում կարգուկանոնի ապահովման համար, ինչի կապակցությամբ Ռուսաստանից պահանջել են զորքերի անհապաղ վերադարձ իրենց մշտական տեղակայման վայրեր^[168]։ Նախագահի պաշտոնակատար Ալեքսանդր Տուրչինովը հանդես է եկել հեռուստաուղերձով, որում Ռուսաստանին մեղադրել Է Ղրիմում ռազմական ագրեսիայի մեջ^[169]։

Ռուսաստանի ԱԳՆ-ն հայտնել է, որ ռուսական կողմը Մոսկվայում Ուկրաինայի դեսպանատան խորհրդական-դեսպանորդ Ռուսլան Նիմչինսկիին նոտա է փոխանցել Ղրիմում ՌԴ-ի ԱԺՃ զրահատեխնիկայի տեղաշարժերի վերաբերյալ, «կապված Ուկրաինայի տարածքում Սևծովյան նավատորմի տեղակայման վայրերի պահպանության ապահովման անհրաժեշտության հետ» և տեղի ունեցող՝ «Սևծովյան նավատորմի վերաբերյալ ռուս-ուկրաինական բազային համաձայնագրերին լիովին համապատասխան»^[167]։

Մարտի 1-ին նախագահ Պուտինը Դաշնության խորհուրդ է ներկայացրել «Ուկրաինայի տարածքում Ռուսաստանի Դաշնության զորքերի օգտագործման մասին» դիմումը^[170][171]։

Նույն օրը ֆեդերացիայի խորհուրդն արտահերթ նիստում միաձայն ընդունել է համապատասխան որոշում^[172]։

Մարտի 2-ին ԱՄՆ նախագահ Բարաք Օբամայի հետ հեռախոսազրույցում Վլադիմիր Պուտինը նշել է, որ Ուկրաինայի և Ղրիմի արևելյան շրջաններում բռնության հետագա տարածման դեպքում Ռուսաստանն իրեն իրավունք է վերապահում պաշտպանել իր շահերը և այնտեղ բնակվող ռուսալեզու բնակչությունը^[173]։

Մարտի 3-ին Ուկրաինայի ԱԳՆ-ն Ռուսաստանին մեղադրել էր Ուկրաինայի տարածքում ՌԴ սևծովյան նավատորմի գտնվելու կարգավիճակի և պայմանների մասին համաձայնագրերը խախտելու մեջ^[174]։

Մարտի 4-ին Վլադիմիր Պուտինը Ուկրաինայի իրադարձություններին նվիրված մամուլի ասուլիսում հայտարարել է, որ Վիկտոր Յանուկովիչին համարում Է Ուկրաինայի լեգիտիմ նախագահ, իսկ Ուկրաինայում տեղի ունեցած իրադարձությունները նա գնահատել է որպես հակասահմանադրական հեղաշրջում և իշխանության զինված զավթում^[149]։ Վլադիմիր Պուտինը հաստատել է, որ Սերգեյ Ակսենովին համարում է լեգիտիմ ղեկավար, հերքել է, որ Ռուսաստանը դիտարկում է Ղրիմի միացման հնարավորությունը, և հայտարարել է, որ նրա բնակիչներն իրավունք ունեն որոշելու իրենց ապագան, քանի որ «եթե դա թույլ է տրվել անել աշխարհի շատ մասերում», ապա «ազգերի ինքնորոշման իրավունքը ոչ ոք չի վերացրել»։ Պատասխանելով այն հարցին, թե երբ և ինչ ծավալով կարող է կիրառվել Ուկրաինայում ռազմական ուժը, Պուտինը հայտարարել է, որ Ռուսաստանը «չի պատրաստվում և չի պատերազմելու ուկրաինացի ժողովրդի հետ»^[149]։

Մարտի 6-ին Ուկրաինայի գլխավոր դատախազությունը Ռուսաստանի Սևծովյան նավատորմի հրամանատար փոխծովակալ Ալեքսանդր Վիտկոյին մեղադրել էր Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետության տարածքում հանցագործությունների կատարման մեջ (պետական դավաճանության հրահրում և դիվերսիայի կազմակերպում)։ Ուկրաինական ԶԼՄ-ները հաղորդել են, որ Վիտկոյի հրամանատարը ուկրաինացի զինվորականներից պահանջել է հանձնվել Ղրիմի տարածքում գտնվող Ուկրաինայի զինված ուժերի ստորաբաժանումների և զորամասերի գրոհի սպառնալիքի ներքո^[175]։

Ուկրաինայի ԱԳՆ-ն կանչել է Ռուսաստանի գործերի ժամանակավոր հավատարմատար Անդրեյ Վորոբյովին և բողոք է հայտնել ՌԴ ԱԳՆ-ի հայտարարության կապակցությամբ, որն իրավաչափ է ճանաչել Ղրիմի և Սևաստոպոլի անկախության մասին հռչակագիրը։ «Ուկրաինան կտրականապես դատապարտում է Ռուսաստանի Դաշնության ուղղակի միջամտությունը պետության ներքին գործերին։ Ռուսական կողմի գործողություններն ուղղակիորեն հակասում են միջազգային իրավունքի հիմնարար սկզբունքներին և պետությունների համակեցության համընդհանուր ընդունված սկզբունքներին»^[176]։

Մարտի 11-ին Ուկրաինայի Գերագույն ռադան դիմել էր Ուկրաինայի անվտանգության երաշխավոր երկրներին Բուդապեշտի հուշագրով՝ կոչ անելով պահպանել երկրի տարածքային ամբողջականությունը՝ կիրառելով բոլոր հնարավոր միջոցները՝ դիվանագիտական, քաղաքական, տնտեսական և ռազմական^[177]։

Մարտի 12-13-ը Ուկրաինայի կառավարության ղեկավար Արսենի Յացենյուկը մեկնել է ԱՄՆ, որտեղ բանակցություններ է վարել Բարաք Օբամայի հետ և ելույթ ունեցել ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի նիստում, որտեղ ևս մեկ անգամ կոչ է արել Ռուսաստանին դուրս բերել զորքերը Ղրիմից^[178] և նստել բանակցությունների սեղանի շուրջ հակամարտության կարգավորման համար։

Մարտի 13-ին Գերագույն ռադան դիմել Է ՄԱԿ-ին՝ խնդրելով աջակցել Ուկրաինայի տարածքային ամբողջականությանը։ Իր հայտարարության մեջ խորհրդարանը Ռուսաստանին մեղադրել է անհիմն ագրեսիայի և ուկրաինական տարածքի մի մասը անեքսիայի ենթարկելու փորձի մեջ։ Ռադան ՄԱԿ-ին կոչ է արել անհապաղ քննարկել Ղրիմի իրադրությունը^[179]։

Մինչդեռ Ղրիմի և Սևաստոպոլի իշխանության նոր տեղական մարմինները, Ռուսաստանի աջակցության շնորհիվ և չնայած Ուկրաինայի իշխանությունների կողմից հակազդեցության փորձերին և Արևմուտքի երկրների ճնշումներին, սեղմ ժամկետներում կազմակերպել և մարտի 16-ին հանրաքվե են անցկացրել Ղրիմի կարգավիճակի շուրջ՝ առաջարկելով Ղրիմի բնակչությանը պատասխանել Ուկրաինայի կազմից նրա դուրս գալու և Ռուսաստանի կազմի մեջ մտնելու հնարավորության մասին հարցին^[180]։ Մարտի 17-ին հանրաքվեի արդյունքների և Անկախության հռչակագրի հիման վրա միակողմանիորեն հռչակվեց Ղրիմի ինքնիշխան Հանրապետությունը, որի կազմի մեջ մտավ Սևաստոպոլը որպես հատուկ կարգավիճակ ունեցող քաղաք։ Մարտի 18-ին Ռուսաստանի Դաշնության և Ղրիմի Հանրապետության միջև Ռուսաստանի կազմում Ղրիմի Հանրապետության ընդունման մասին պայմանագիր է ստորագրվել^[181][182]։

Տե՛ս նաև՝ Անցումային շրջան Ղրիմում

Ռուսաստանի ղեկավարությունը միայն ապրիլի կեսերին, Ռուսաստանին Ղրիմի միանալուց մեկ ամիս անց, խոստովանել է, որ ՌԴ զինված ուժերն իսկապես մասնակից են եղել Ղրիմում տեղի ունեցող ռազմավարական օբյեկտների, Ուկրաինական զորամասերի և շտաբների արգելափակման և գրավման իրադարձություններին, որոնք սկսվել են Սիմֆերոպոլում Ղրիմի խորհրդարանի և կառավարության շենքերի զավթումից^[183]։ 2014 թվականի հունիսի 24-ին Վլադիմիր Պուտինը Դաշնության խորհրդին առաջարկ է ներկայացրել Ուկրաինայում ռուսական զորքերի օգտագործման մասին որոշումը չեղարկելու մասին^[184]։ Հաջորդ օրը Դաշնության խորհուրդը չեղյալ է հայտարարել Ուկրաինայում ՌԴ զորքերի օգտագործման մասին իր մարտյան որոշումը^[185]։

Ռուս-ուկրաինական հարաբերությունները Ղրիմը Ռուսաստանին միանալուց հետո

2014 թվականի ապրիլի 2-ին Ռուսաստանի Դաշնության արտաքին գործերի նախարարությունը նոտա էր հղել Ռուսաստանում Ուկրաինայի դեսպանությանը՝ տեղեկացնելով «Ուկրաինայի տարածքում Ռուսաստանի Դաշնության Սևծովյան նավատորմի գտնվելու վերաբերյալ համաձայնագրերի գործողության դադարեցման մասին» Դաշնային օրենքի ուժի մեջ մտնելու մասին»։

• Ռուսաստանի Դաշնության և Ուկրաինայի միջև 1997 թվականի մայիսի 28-ի Սևծովյան նավատորմի բաժանման պարամետրերի մասին համաձայնագիր
• Ռուսաստանի Դաշնության և Ուկրաինայի միջև Ուկրաինայի տարածքում Ռուսաստանի Դաշնության Սևծովյան նավատորմի գտնվելու կարգավիճակի և պայմանների մասին 1997 թվականի մայիսի 28-ի համաձայնագիր
• Համաձայնագիր Ռուսաստանի Դաշնության կառավարության և Ուկրաինայի կառավարության միջև Սևծովյան նավատորմի բաժանման և Ուկրաինայի տարածքում Ռուսաստանի Դաշնության Սևծովյան նավատորմի գտնվելու հետ կապված փոխհաշվարկների մասին 1997 թվականի մայիսի 28-ի համաձայնագիր;
• Ռուսաստանի Դաշնության և Ուկրաինայի միջև 2010 թվականի ապրիլի 21-ի համաձայնագիր Ուկրաինայի տարածքում Ռուսաստանի Դաշնության Սևծովյան նավատորմի գտնվելու հարցերի վերաբերյալ։

2014 թվականի ապրիլի 25-ից Ղրիմի և Ուկրաինայի միջև հաստատվել է Ռուսաստանի պետական սահմանը^[186][187]։

Ուկրաինայի դիրքորոշում

Ուկրաինայի ղեկավարության պաշտոնական դիրքորոշման համաձայն, որը իշխանության է եկել Եվրոմայդանի արդյունքում, Ղրիմի իրադարձությունները, որոնք Ուկրաինայի համար ավարտվել են թերակղզու կորստով, Ռուսաստանի կողմից ագրեսիայի դրսևորում են։ Ուկրաինան չի ճանաչել Ղրիմի միացումը Ռուսաստանին^[188] և թերակղզին համարում է ժամանակավորապես օկուպացված տարածք։

Մարտի 16-ին Ուկրաինայի ազգային անվտանգության և պաշտպանության խորհրդի քարտուղար Անդրեյ Պարուբին հայտարարել է Ուկրաինա «ռուսական գարուն» անվանումով ներխուժման ռուս անջատողականների լայնածավալ գործողության ձախողման մասին։ Նրա խոսքով՝ անջատողականները ծրագրում էին երկրի հարավ-արևելքում իշխանության զավթում՝ Ղրիմի սցենարով^[189][190]։

Մարտի 17-ին Ուկրաինայի արտաքին գործերի նախարարությունը կոչ է արել միջազգային հանրությանը չճանաչել Ղրիմի Հանրապետությունը, որը հռչակվել Է Ղրիմի Գերագույն Խորհրդի կողմից «հակասահմանադրական հանրաքվեի արդյունքներով, որն անցկացվել է համաեվրոպական նորմերի և հանրաքվեների անցկացման ստանդարտների աղաղակող խախտումներով»^[191]։ Ուկրաինան խորհրդակցությունների համար հետ է կանչել Ռուսաստանում իր դեսպանին^[192]։ Մարտի 18-ին Ուկրաինայի ԱԳՆ-ն Ուկրաինայում Ռուսաստանի Դաշնության գործերի ժամանակավոր հավատարմատար Ա. Վորոբյովին բողոքի նոտա է հանձնել Ռուսաստանի կողմից Ղրիմի Հանրապետության ճանաչման և Ռուսաստանի Դաշնության կազմում Ղրիմի Հանրապետության և Սևաստոպոլի ընդունման մասին պայմանագրի ստորագրման դեմ^[193]։

Մարտի 19-ին Ուկրաինայի ազգային անվտանգության և պաշտպանության խորհուրդը որոշում է ընդունել Ռուսաստանի հետ վիզային ռեժիմ սահմանելու և ԱՊՀ-ից դուրս գալու մասին^[194]։ ԱԱՊԽ քարտուղարի պաշտոնակատար Անդրեյ Պարուբին նաև հայտնել է, որ «նախարարների կաբինետին առաջարկվել է անհապաղ դիմել ՄԱԿ-ին՝ Ղրիմը ապառազմականացված գոտի հայտարարելու նպատակով և միջոցներ ձեռնարկել, որպեսզի Ղրիմը լքեն ՌԴ-ի զորքերը, ինչպես նաև երաշխավորեն պայմաններ ուկրաինական զորքերի վերատեղաբաշխման և Ուկրաինայի մայրցամաքային մասում դրանք տեղակայելու համար»։ Հաջորդ օրը Արսենի Յացենյուկը, սակայն, Բրյուսելում հայտարարել է, որ «պետք չէ շտապել» ոչ Ռուսաստանի հետ վիզային ռեժիմի սահմանման, ոչ էլ արտասահմանյան անձնագրերով ՌԴ ուղևորությունների անցնելու հետ։ Յացենյուկը հիշեցրել է, որ Ռուսաստանն ինքը բազմիցս բարձրացրել է արտասահմանյան անձնագրերով ուղևորությունների և ԱՊՀ-ում այցագրային ռեժիմի սահմանման հարցը, ուստի «հազիվ թե Ուկրաինայի կողմից նման նախաձեռնությունն արդյունավետ լինի» Ռուսաստանի վրա ազդեցության տեսանկյունից, փոխարենը «խնդիրը կարևոր հումանիտար չափում ունի հենց Ուկրաինայի համար, քանի որ առանց վիզայի ռեժիմի պահպանման հարցում շահագրգռված են Ուկրաինայի շատ մեծ թվով քաղաքացիներ, առաջին հերթին պետության Արևելքում և հարավում»^[195][196]։

2014 թվականի ապրիլի 11-ին Ուկրաինան միացել Է Եվրամիության անհատական պատժամիջոցներին, որոնք սահմանվել են մի շարք ռուս քաղաքացիների և ղրիմցի ռուսամետ քաղաքական գործիչների դեմ, ինչպես նաև արգելել է Ռուսաստանի ավելի քան 100 պետական ծառայող քաղաքացիներին, որոնք պաշտպանել են Ղրիմի միացումը Ռուսաստանի Դաշնությանը, մուտք գործել իրենց տարածք^[197]։

Ուկրաինայի և Ղրիմի միջև հարաբերություններ

2014 թվականի ապրիլի 15-ին Ուկրաինայի Գերագույն ռադան օրենք ընդունեց Ուկրաինայի ժամանակավորապես օկուպացված տարածքում քաղաքացիների իրավունքների և ազատությունների ապահովման և իրավական ռեժիմի մասին, որում հայտարարվեց, որ Ղրիմի ժամանակավորապես օկուպացված տարածքն Ուկրաինայի տարածքի անբաժանելի մասն է, որի վրա տարածվում է ուկրաինական օրենսդրությունը^[198]։ Այդ տարածքում արգելվում է Ուկրաինայի Սահմանադրությանը և օրենքներին հակասող կարգով ստեղծված (նշանակված կամ ընտրված) մարմինների կամ պաշտոնատար անձանց գործունեությունը։ Նման մարմինների և պաշտոնատար անձանց բոլոր որոշումները և ակտերը ճանաչվում են անօրինական և ուժ չունեցող։

Օրենքը չի ճանաչում Ղրիմի բնակիչների կողմից ռուսական քաղաքացիություն ձեռք բերելու համընդհանուր ավտոմատ տարբերակը։ Այսպիսով, ղրիմցիները, որոնք ստացել են ռուսական անձնագրեր, ուկրաինական օրենսդրության տեսանկյունից շարունակում են համարվել Ուկրաինայի քաղաքացիներ, եթե նրանք չեն հրաժարվել դրանից^[199]։

Օրենքով հայտարարվում է, որ «Ուկրաինայի պետության, Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետության և Սևաստոպոլի, տարածքային համայնքների, պետական մարմինների, տեղական ինքնակառավարման մարմինների և հանրային իրավունքի այլ սուբյեկտների նկատմամբ պահպանվում է գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքը, որը գտնվում է ժամանակավորապես օկուպացված տարածքում»^[200]։

Մեկուկես տարի անց Ուկրաինայի Գերագույն ռադան ռուսական զորքերի կողմից թերակղզու ժամանակավոր օկուպացիան սկսելու պաշտոնական օր է սահմանել 2014 թվականի փետրվարի 20-ը՝ «ՌԴ Զինված ուժերի կողմից ռուս-ուկրաինական սահմանը հատելու կարգը խախտելու» օրը։ Ավելի վաղ, Ղրիմ ազատ տնտեսական գոտու ստեղծման և Ուկրաինայի ժամանակավորապես օկուպացված տարածքում տնտեսական գործունեության իրականացման առանձնահատկությունների մասին^[201]։ Ուկրաինայի 2014 թվականի օգոստոսի 12-ի օրենքին համապատասխան, Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետության և Ղրիմի ժամանակավոր օկուպացիայի սկսմամբ։ Սևաստոպոլը համարվում էր ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի՝ 2014 թվականի մարտի 27-ի 68/262 բանաձևի ուժի մեջ մտնելու ամսաթիվը^[202]։

Ուկրաինայի գործադիր իշխանության գլխավոր մարմինը, որը պատասխանատու է Ղրիմի և Սևաստոպոլի հետ կապված հարցերով քաղաքականության ձևավորման և իրականացման համար, որոշել է Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետության և Սևաստոպոլ քաղաքի հարցերով Ուկրաինայի պետական ծառայությունը, որի գործունեությունն ուղղվում և համակարգվում է Ուկրաինայի նախարարների կաբինետի կողմից^[203][204]։

2014 թվականի հուլիսի 4-ին Ուկրաինան պաշտոնապես փակել է Ղրիմի նավահանգիստները^[205]։

2014 թվականի սեպտեմբերի 27-ից ուկրաինական մաքսակետն աշխատում է Ղրիմի հետ որպես օտարերկրյա պետություն. Ուկրաինայից Ղրիմ ապրանքների արտահանման ժամանակ դրանց վրա ձևակերպվում է արտահանման հռչակագիր, Ղրիմից Ուկրաինա ներմուծման դեպքում՝ ներմուծման հայտարարագիր^{[201][206][207]}։

Օգոստոսի 20-ին հրապարակվել Է Ուկրաինայի նախագահի «Ղրիմի թաթարների գործերով Ուկրաինայի լիազոր նախագահի մասին» հրամանագիրը»^[208]։

2014 թվականի դեկտեմբերի 27-ից, Ուկրաինայի ԱԱՊԽ-ի որոշման հիման վրա, արգելվել է Ղրիմի Հանրապետության հետ ուղևորատար հաղորդակցության իրականացումը Ուկրաինական երկաթուղային և ավտոմոբիլային փոխադրողների հետ^[209][210]։

Ավելի վաղ ուկրաինական իշխանությունների որոշմամբ դադարեցվել էին դեպի Ղրիմ ջրի մատակարարումները։ 2014 թվականի սեպտեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին էլեկտրաէներգիայի մատակարարման սահմանափակումներ են մտցվել^[211]։ Սահմանափակումները հանվել են այն բանից հետո, երբ 2014 թվականի դեկտեմբերի 30-ին ստորագրվել են Ռուսաստանից Ուկրաինա ածխի և էլեկտրաէներգիայի մատակարարման մասին պայմանագրեր^[212][213]։

Ղրիմի շրջափակման սահմանման կապակցությամբ ՌԴ տրանսպորտի նախարարության կողմից որոշում է ընդունվել Կերչի լաստանավային անցման միջոցով վառելիքաքսուքային նյութերի և պարենամթերքի առաջնային անցման մասին, ընդ որում՝ սահմանափակվել է բեռների մի շարք այլ կատեգորիաների՝ մասնավորապես, հանքային պարարտանյութերի ներմուծումը^[214]։ Ղրիմի Հանրապետությունում ստեղծվել է պարենի ռազմավարական պաշար, որը պետք է թույլ տար խուսափել գների աճից և ապրանքների դեֆիցիտից Կերչի լաստանավային անցման աշխատանքում խափանումների դեպքում^[215]։

2015 թվականի հոկտեմբերին Ղրիմի թաթարական և ուկրաինացի ակտիվիստների կողմից ձեռնարկվել են Ղրիմի «էներգաբլոկադ» մտցնելու առաջին փորձերը՝ Խերսոնի մարզի տարածքում վնասելով էլեկտրահաղորդման գծերի հենասյուները, որոնք թերակղզին կապում են մայրցամաքային Ուկրաինայի հետ։ Նոյեմբերի 20-22-ը Անհայտ անձինք պայթեցրել են չորս էլեկտրահաղորդման գծերի հենարանները, ինչի հետևանքով ամբողջությամբ դադարեցվել են էլեկտրաէներգիայի մատակարարումները Ղրիմ և Ուկրաինայի հարակից տարածքի մի մասը^[216]։

Ղրիմում մայրցամաքային Ուկրաինայից ԷլեկտրաԷներգիայի մատակարարման դադարեցմամբ արտակարգ դրության ռեժիմ է սահմանվել, քանի որ տեղական էլեկտրակայաններն ի վիճակի են եղել ապահովել թերակղզու պահանջների ոչ ավելի, քան 30 %-ը^[217]։ Պարզվում է՝ Ղրիմը ստիպված է եղել ավելացնել սեփական էլեկտրոգեներացիայի ծավալը՝ տեղական էլեկտրակայանների, էներգամատակարարման պահուստային աղբյուրների, դիզել-գեներատորային կայանքների և շարժական էլեկտրակայանների աշխատանքի հաշվին^[218]։

Ռուսաստանի կառավարության ձեռնարկած հիմնական միջոցառումներից մեկը՝ կապված էներգաբլոկադի հետ, Ղրիմի էներգակամրջի շինարարությունն արագացնելու մասին որոշումն է^[219][220]։ 2015 թվականի դեկտեմբերի 2-ին Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը հատուկ ժամանել էր Սիմֆերոպոլ՝ առաջին հերթին էներգակամրջի գործարկման համար^[221][222]։

2015 թվականի նոյեմբերի 23-ին Ուկրաինայի կառավարությունը, ի պատասխան նախագահ Պորոշենկոյի դիմումի, որն առաջարկել էր դադարեցնել բեռների և երկաթուղային տրանսպորտային հաղորդակցությունը և Ղրիմի հետ ապրանքաշրջանառությունը, հայտարարել Էր Ղրիմի հետ սահմանով բեռնատար ավտոտրանսպորտի տեղաշարժի ժամանակավոր արգելքի սահմանման մասին^[223]։

2015 թվականի դեկտեմբերի 16-ին Ուկրաինայի կառավարությունը^[224] որոշում է ընդունել արգելել աշխատանքների, ապրանքների և ծառայությունների մատակարարումը Ղրիմ և Ղրիմից։ Որոշման գործողությունը չի տարածվում Ղրիմից Ուկրաինա ապրանքների մատակարարման վրա, որոնք ռազմավարական նշանակություն ունեն պետության տնտեսության և անվտանգության ճյուղերի համար, տնտեսական զարգացման և առևտրի նախարարության հաստատմամբ, ինչպես նաև միջազգային հումանիտար կազմակերպությունների կողմից Ղրիմ հումանիտար օգնության ներմուծման վրա՝ սոցիալական քաղաքականության նախարարության կողմից հաստատված ցանկին համապատասխան^[225]։ Ղրիմ էլեկտրաէներգիայի մատակարարման համար կպահանջվի Ուկրաինայի ազգային անվտանգության և պաշտպանության խորհրդի առանձին թույլտվություն^[226]։

Միջազգային արձագանք

ՄԱԿ-ի անդամ պետությունների մեծամասնությունը չի ճանաչել Ղրիմի հանրաքվեի լեգիտիմությունը։ ԱՄՆ-ի^[227][228], Եվրամիության պետությունների^[229][230] և մի շարք այլ գործընկեր երկրների և ԵՄ-ն^[231][232], ինչպես նաև մի շարք միջազգային կազմակերպությունների և միավորումների, այդ թվում՝ ՆԱՏՕ-ի, ԵԽԽՎ^[233], ԵԱՀԿ ԽՎ^[234][235], գործողությունները բնութագրել է որպես ագրեսիա, օկուպացիան և անեքսիան մասի Ուկրաինայի տարածքում, խաթարվում է Ուկրաինայի տարածքային ամբողջականության. Ռուսաստանն իր հերթին հղում է կատարում ՄԱԿ-ի կանոնադրական փաստաթղթերում ամրագրված ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքին, որը, ՌԴ դիրքորոշման համաձայն, իրականացվել Է Ղրիմի բնակչության կողմից, որոնք «ապստամբել են» երկրում ուժային իշխանափոխության դեմ^[236]։

Արևմտյան հանրակցության պահանջներն ընդունելու Ռուսաստանի մերժումը հանգեցրեց ՆԱՏՕ-ի, Եվրամիության, Եվրոպայի խորհրդի և այդ կազմակերպությունների անդամ պետությունների հետ հարաբերությունների կտրուկ սառեցմանը, իսկ հետագայում՝ Ռուսաստանի և մի շարք ռուսական ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց ու կազմակերպությունների դեմ քաղաքական և տնտեսական պատժամիջոցների սահմանմանը, որոնք, Արևմուտքի երկրների կարծիքով, մեղսակից են Ուկրաինայի իրադրության ապակայունացմանը։

Հետագայում որոշ երկրներ վերանայել են իրենց վերաբերմունքն այդ հարցի նկատմամբ։

Զինված հակամարտություն Ուկրաինայի արևելքում

Հիմնական հոդված՝ Զինված հակամարտություն Ուկրաինայի արևելքում

2014 թվականի ապրիլին Ուկրաինայի արևելքում նոր ուկրաինական իշխանությունների դեմ զանգվածային բողոքները վերաճեցին զինված հակամարտության Ուկրաինայի զինված ուժերի և մի կողմից կամավոր ռազմականացված կազմավորումների և ապստամբների ջոկատների (հիմնականում ինքնահռչակ Դոնեցկի և Լուգանսկի Ժողովրդական Հանրապետությունների կողմնակիցների) միջև՝ մյուս կողմից։

Ուկրաինայի ղեկավարության պաշտոնական դիրքորոշման համաձայն՝ անջատողականությունն Ուկրաինայում նպատակաուղղված բորբոքվեց Ռուսաստանի կողմից, իսկ դաշնայնացման շատ արմատական «կողմնակիցներ» եկվոր ռուսաստանցիներ էին, որոնք Ուկրաինայի տարածքում զբաղվում էին դիվերսիոն գործունեությամբ^[237]։

Ուկրաինան, ԱՄՆ-ն և մի շարք այլ պետություններ, ինչպես նաև ՆԱՏՕ-ն^[238], Եվրոպայի Խորհուրդը^[239], ԵԱՀԿ ԽՎ-ն^[240] և Եվրամիությունը^[241] Ռուսաստանի Դաշնությանը մեղադրել են Ուկրաինայի հարավ-արևելքում զանգվածային բողոքի ակցիաներ կազմակերպելու^[242], իսկ ավելի ուշ՝ հակակառավարական ապստամբների կողմից մարտական գործողություններում կանոնավոր զորքերի օգտագործման, ինչպես նաև զենքի մատակարարման և ինքնահռչակ հանրապետություններին ֆինանսական աջակցության մեջ։ Ռուսաստանի ղեկավարությունը հետևողականորեն մերժում է այդ մեղադրանքները՝ հայտարարելով^[243], որ Ռուսաստանը հակամարտության կողմ չէ^[244]։

Հակամարտության մեկնարկի ամսաթիվ է համարվում 2014 թվականի ապրիլի 7-ը, երբ Ուկրաինայի նախագահի պաշտոնակատար Ալեքսանդր Տուրչինովը Խարկովում, Դոնեցկում և Լուգանսկում վարչական շենքերի զավթման և Խարկովի և Դոնեցկի ժողովրդական հանրապետությունների հռչակման կապակցությամբ հայտարարել Է հակաճգնաժամային շտաբի ստեղծման մասին և այն մասին, որ «նրանց դեմ, ովքեր զենք են վերցրել, հակաահաբեկչական միջոցառումներ կանցկացվեն»^[245][246]։

Ապրիլի 7-ին Ռուսաստանի ԱԳ նախարար Սերգեյ Լավրովը բրիտանական The Guardian թերթում հոդված է հրապարակել Ուկրաինայի իրադրության մասին^[247]՝ հայտարարելով, որ «ոչ ոք չի արել ավելին, քան Ռուսաստանը՝ անկախ Ուկրաինական պետությանը աջակցելու համար»։ Սերգեյ Լավրովը նշել է, որ հենց ԱՄՆ-ն ու Եվրամիությունը «զանգվածային աջակցություն են ցուցաբերել քաղաքական շարժումներին, որոնք համարվում էին արևմտյան ազդեցության իրականացնողներ, ընդ որում դա արվում էր ուկրաինական Սահմանադրության ուղղակի խախտմամբ։ Լավրովը մի շարք քայլեր է առաջարկել, որոնք, Ռուսաստանի կարծիքով, կարող են նպաստել Ուկրաինայում իրավիճակի շուտափույթ կայունացմանը»։

• իրական սահմանադրական բարեփոխումների անցկացում, որն ապահովում է Ուկրաինայի բոլոր տարածաշրջանների օրինական իրավունքների և շահերի հաշվառումը
• Ուկրաինայի օրենսդրությունում ամրագրված արտադաշինքային կարգավիճակի հստակ երաշխիքների տրամադրումը, ինչը թույլ կտա ապահովել դրա դեր՝ որպես կապող օղակ անբաժանելի եվրոպական անվտանգության ճարտարապետության մեջ
• Ուկրաինայի տարածքում «Աջ սեկտորի» և այլ ծայրահեղ ազգայնական խմբավորումների անօրինական զինված կազմավորումների գործունեության դադարեցման շտապ միջոցառումների իրականացում^[248]։ Մինչդեռ ԱՄՆ-ի Պետդեպարտամենտի ներկայացուցիչ Ջենիֆեր Փսակին հայտնել է, որ ԱՄՆ-ի պետքարտուղար Ջոն Քերին առաջարկել է բանակցություններ վարել ՌԴ-ի, Ուկրաինայի, ԱՄՆ-ի և ԵՄ-ի մասնակցությամբ։

Ապրիլի 13-ին Ուկրաինայի ԱԳՆ-ն Ռուսաստանին մեղադրել էր Ուկրաինայի հետ սահմանին զորքերի կենտրոնացման մեջ և հայտարարել էր երկրի արևելքում տեղի ունեցող իրադարձություններին Ռուսաստանի հատուկ ծառայությունների մասնակցության ապացույցներ ներկայացնելու պատրաստակամության մասին^[249]։ Փորձ է ռուսական կողմի ներկայացնել իր տեսակետը ՄԱԿ-ի Անվտանգության Խորհրդում ոչ մի հնարավորություն չուներ հաջողության հասնելու․ շատերը անվտանգության Խորհրդի անդամները, հիմնվելով տեղեկատվության ուկրաինական կողմի, աջակցել են այն վարկածը, որ Ռուսաստանը փորձում է ևս մեկ անգամ խաղալ «ղրիմի սցենարը»^[250][251]։

Ռուսաստանի իշխանությունների կարծիքով՝ Ուկրաինայի հարավ-արևելքում բողոքի ելույթներն իրենցից ներկայացնում են «Կիևում ռուս և ռուսալեզու բնակչության շահերը հաշվի առնելու ղեկավարության դժկամության և անկարողության արդյունքը», իսկ հակամարտության կարգավորման համար անհրաժեշտ է «բոլոր հիմնական քաղաքական ուժերին և տարածաշրջաններին ներգրավել նոր սահմանադրության մշակման թափանցիկ գործընթացում, որը երաշխավորում է քաղաքացիների հիմնական իրավունքներն ու ազատությունները, երկրի դաշնային կառուցվածքը և նրա արտադաշինքային կարգավիճակը»^{[252][253][254]}։

Ապրիլի 17-ին Ժնևում Ուկրաինայի, ԵՄ-ի, ԱՄՆ-ի և ՌԴ-ի բարձրագույն դիվանագիտական ներկայացուցիչների մասնակցությամբ տեղի ունեցան Ուկրաինայում հակամարտության ապաէսկալացման շուրջ քառակողմ բանակցություններ, որոնց արդյունքում ընդունվեց համատեղ հայտարարություն^[255], որը նախատեսում էր․

• ապօրինի զինված կազմավորումների զինաթափում, գրավված վարչական շենքերի, փողոցների, հրապարակների և այլ հասարակական վայրերի ազատում
• համաներումը բողոքի մասնակիցներին և նրանց, ովքեր ազատ կարձակեն շենքերն ու այլ հասարակական վայրերը և կամավոր վայր կդնեն զենքը, բացառությամբ նրանց, ովքեր մեղավոր կճանաչվեն ծանր հանցագործություններ կատարելու մեջ
• ԵԱՀԿ-ի հատուկ դիտորդական առաքելության ստեղծում՝ ԱՄՆ-ի, ԵՄ-ի և Ռուսաստանի դիտորդների մասնակցությամբ իրադրության ապաէսկալացմանն ուղղված այդ միջոցառումների անհապաղ իրականացմանը նպաստելու համար
• համապարփակ, թափանցիկ և պատասխանատու սահմանադրական գործընթացի իրականացում՝ ազգային լայն երկխոսության անհապաղ մեկնարկով, որը հաշվի կառնի Ուկրաինայի բոլոր տարածաշրջանների և քաղաքական ուժերի շահերը։

Բայց հակամարտող կողմերի միջև համաձայնության հասնելու փորձը հաջողություն չունեցավ։ Ապրիլի 22-ին Տուրչինովը ուժային կառույցներից պահանջել է վերսկսել «արդյունավետ հակաահաբեկչական միջոցառումների անցկացումը՝ Ուկրաինայի արևելքում բնակվող ուկրաինացի քաղաքացիների ահաբեկիչներից պաշտպանվելու համար»^[256][257]։ Մայիսի 2-ին ՌԴ նախագահի մամուլի քարտուղար Դմիտրի Պեսկովը հայտարարել էր Սլավյանսկում Ուկրաինայի կողմից Ժնևյան համաձայնագրերի տապալման կապակցությամբ^[258]։

Հետագայում հակամարտության լուծման որոնումը դիվանագիտական մեթոդներով շարունակվել է այսպես կոչված նորմանդական ձևաչափով՝ Գերմանիայի, Ֆրանսիայի, Ուկրաինայի և Ռուսաստանի ղեկավարների մասնակցությամբ, ինչպես նաև Ուկրաինայի հարցով եռակողմ կոնտակտային խմբի ձևաչափով, ինչը հանգեցրել է, մասնավորապես, 2014 թվականի սեպտեմբերի 5-ի Մինսկի համաձայնագրի ստորագրմանը և կարճատև հարաբերական զինադադարին։

Մինչև 2014 թվականի ապրիլի վերջը ապստամբների և ուկրաինացի ուժայինների դիմակայությունը սահմանափակվում էր պարբերական բախումներով, ռեյդերով և հրաձգային զենքի օգտագործմամբ բլոկպոստերի վրա հարձակումներով։ Աստիճանաբար ուկրաինական զինված խմբավորումն ուժեղացվել է զրահատեխնիկայով, ուղղաթիռներով, սկսվել են հրետանային գնդակոծություններ։ Ավիահարվածներին ապստամբները պատասխանել են շարժական զենիթահրթիռային համալիրներից կրակով՝ խփելով ինքնաթիռներ և ուղղաթիռներ^[259]։ 2014 թվականի օգոստոսի սկզբին հակաահաբեկչական գործողության ուժերը չորս անգամ կրճատելով ռազմական գործողությունների սկսվելուց ի վեր ապստամբների կողմից վերահսկվող տարածքը՝ գրեթե շրջապատել են Դոնեցկը և Լուգանսկը։ Սակայն օգոստոսի կեսերին, ԴԺՀ-ի և ԼԺՀ-ի ղեկավարության փոփոխությունից հետո, ապստամբների նոր առաջնորդները հայտարարել են զգալի ուժեղացում ստանալու մասին^[259]։ 2014 թվականի սեպտեմբերի սկզբին զինադադարի համաձայնագիր կնքվեց, որից հետո մարտական գործողությունների ինտենսիվությունը նվազեց, սակայն առանձին ուղղություններով բախումներն ու գնդակոծությունները շարունակվեցին։ 2015 թվականի հունվարի կեսերից ռազմաճակատի ողջ երկայնքով վերսկսվել են ակտիվ մարտական գործողությունները։ Փետրվարի 11-12-ին Մինսկում կայացած գագաթնաժողովում Գերմանիայի, Ֆրանսիայի, Ուկրաինայի և Ռուսաստանի ղեկավարները համաձայնեցրել են հրադադարի մասին սեպտեմբերյան համաձայնագրի կատարման միջոցառումների նոր համալիրը։

Մինսկի համաձայնությունների ստորագրման օրվանից անցած չորս տարիների ընթացքում, սակայն, փաստացի, դրանց ոչ մի կետ չի կատարվել^[260]։ Ռուսաստանը մեղադրում Է Ուկրաինային Մինսկի պայմանավորվածությունների քաղաքական մասը սաբոտաժի ենթարկելու մեջ (որը նախատեսում է մշտական հիմունքներով ԴԺՀ-ի և ԼԺՀ-ի հատուկ կարգավիճակի ընդունում, Ուկրաինայի Սահմանադրության մեջ դրա ամրագրում, համաներման անցկացում և տեղական ընտրությունների կազմակերպում)՝ պնդելով, որ միայն համաձայնագրի այս և մի շարք այլ կետերի կատարումից հետո կարող է վերականգնվել Ուկրաինայի կառավարության վերահսկողությունը ռուս-ուկրաինական ողջ սահմանի նկատմամբ^[261]։ Ուկրաինան հայտարարում է չճանաչված հանրապետությունների և Ռուսաստանի միջև սահմանի նկատմամբ միջազգային վերահսկողության հաստատման գերակա անհրաժեշտության մասին՝ որպես առանցքային պայման, որը նպաստում է այդ տարածքների վերադարձին ուկրաինական պետության կազմ։

2017 թվականի կեսերից Ուկրաինայի ղեկավարությունը, հաշվի առնելով այն, որ Մինսկի համաձայնագրերի հիման վրա «նորմանդական ձևաչափով» ճգնաժամի կարգավորման գործընթացը մտել է փակուղի, շեշտը դրել է նոր ամերիկյան վարչակազմի հետ շփումների ամրապնդման և Դոնբասում կարգավորման հասնելու վրա՝ ՄԱԿ-ի խաղաղապահ զորակազմի գործարկման և Ռուսաստանի վրա պատժամիջոցների ճնշման ուժեղացման հիման վրա։ Ուկրաինայի ղեկավարությունը Դոնբասի զինված հակամարտությունը դիտարկում է որպես Ռուսաստանի կողմից ագրեսիայի դրսևորում։ Ռուսաստանի ղեկավարությունը պնդում է, որ խոսքը ներքին հակամարտության մասին է, որում Ռուսաստանը Ուկրաինայի իշխանությունների և չճանաչված հանրապետությունների միջև միջնորդող կողմերից մեկն է։

2017 թվականի վերջին 2018 թվականի սկզբին Դոնբասում ՄԱԿ-ի ենթադրյալ խաղաղապահ առաքելության ձևաչափը քննարկվել է ԱՄՆ-ի և Ռուսաստանի հատուկ ներկայացուցիչներ Կուրտ Վոլկերի և Վլադիսլավ Սուրկովի բանակցություններում։ ԱՄՆ-ի և Ռուսաստանի դիրքորոշումների միջև հիմնական տարաձայնությունն այն է, որ Ռուսաստանը պնդում է խաղաղապահների տեղակայումը բացառապես հակամարտող կողմերի սահմանազատման գծում, մինչդեռ ԱՄՆ-ն (և Ուկրաինան) պնդում են, որ խաղաղապահները գրավեն ԴԺՀ-ի և ԼԺՀ-ի կողմից վերահսկվող ողջ տարածքը, ինչը, մասնավորապես, ենթադրում է վերահսկողություն ռուս-ուկրաինական սահմանի նկատմամբ՝ չճանաչված հանրապետություններին զենքի մատակարարումը կանխելու համար^[262]։

2017 թվականի դեկտեմբերին Վլադիմիր Պուտինի և Մոսկվայի և Համայն Ռուսիո պատրիարք Կիրիլի աջակցության շնորհիվ տեղի է ունեցել գերիների փոխանակում Կիևի և Դոնբասի չճանաչված հանրապետությունների միջև։ Հակամարտության կողմերի կողմից պահվող անձանց մեծ մասի ազատման մասին պայմանավորվածության հասնելու համար պահանջվել է ավելի քան մեկ տարի։ Դառնալով Մինսկի համաձայնությունների կատարման կարևոր քայլ՝ գերիների փոխանակումը, սակայն, արմատական բեկում չի մտցրել Դոնբասի իրադրության կարգավորման գործում^[263]։ 2017 թվականի դեկտեմբերից Ուկրաինայի արևելքում հակամարտող կողմերը ոչ մի անգամ չեն կարողացել համաձայնության գալ պահված անձանց նոր փոխանակման շուրջ։

2018 թվականի հունվարի 18-ին Ուկրաինայի Գերագույն ռադան օրենք է ընդունել «Դոնեցկի և Լուգանսկի շրջաններում ժամանակավորապես օկուպացված տարածքների նկատմամբ Ուկրաինայի պետական ինքնիշխանության ապահովման պետական քաղաքականության առանձնահատկությունների մասին», որը կանոնակարգում է ԴԺՀ-ի և ԼԺՀ-ի հետ հարաբերությունները և նրանց՝ Ուկրաինայի կազմ վերադառնալու մեխանիզմը։ Ըստ որոշ գնահատականների՝ օրենքն իր վերջնական տեսքով փաստացի արձանագրել է Ուկրաինայի իշխանությունների հեռացումը Մինսկի համաձայնագրերից, որոնք դրանում նույնիսկ չեն հիշատակվում։ Ռուսաստանը փաստաթղթում անվանել է «ագրեսոր», իսկ Ուկրաինայի կառավարությանը չվերահսկվող տարածքները՝ «օկուպացված»^[264]։ Փետրվարի 20-ին Ուկրաինայի նախագահ Պետրո Պորոշենկոն օրենք է ստորագրել^[265], իսկ փետրվարի 24-ին այն ուժի մեջ է մտել^[266][267]։

2018 թվականի օգոստոսի 31-ին ահաբեկչության հետևանքով զոհվել է Դոնեցկի Ժողովրդական Հանրապետության ղեկավար Ալեքսանդր Զախարչենկոն։ Ռուսական իշխանությունների արձագանքը կոշտ ու օպերատիվ էր։ Վլադիմիր Պուտինը ԴԺՀ-ի ղեկավարությանը հեռագիր է ուղարկել, որում կատարվածը գնահատել է որպես «ևս մեկ վկայություն. նրանք, ովքեր ընտրել են ահաբեկչության, բռնության, ահաբեկման ուղին, չեն ցանկանում հակամարտության խաղաղ, քաղաքական լուծում փնտրել, չեն ցանկանում իրական երկխոսություն վարել հարավ-արևելքի բնակիչների հետ, այլ վտանգավոր խաղադրույք են կատարում իրադրության ապակայունացման, Դոնբասի ժողովրդին ծնկի բերելու վրա»^{[268][269][270]}։

Ազովի ծովի և Կերչի նեղուցի կարգավիճակը

2014 թվականին Կերչենի նեղուցի իրավական կարգավիճակը, որպես Ռուսաստանի և Ուկրաինայի բաժանող տարածքներ, կանոնակարգվել է ռուս-ուկրաինական մի շարք համաձայնագրերով։ Ռուսաստանի և Ուկրաինայի միջև «Ազովի ծովի և Կերչի նեղուցի օգտագործման բնագավառում համագործակցության մասին» պայմանագիրը, որը 2003 թվականի դեկտեմբերի 24-ին ստորագրել են նախագահներ Վլադիմիր Պուտինը և Լեոնիդ Կուչման, որն ուժի մեջ է մտել 2004 թվականի ապրիլի 23-ին, օժտել է առևտրային նավերին և ռազմանավերին, ինչպես նաև այլ պետական նավեր Ռուսաստանի Դաշնության կամ Ուկրաինայի դրոշի ներքո, որոնք շահագործվում են ոչ առևտրային նպատակներով, նեղուցում նավագնացության ազատությամբ^[271]։ Նեղուցով անցնելու և երրորդ երկրների ռազմանավերի և այլ նավերի Ազովի ծով մտնելու համար պահանջվում էր ՌԴ-ի և Ուկրաինայի համաձայնությունը։ Նեղուցի ջրատարածքը չի տարանջատվել պետությունների միջև, պայմանագիրը նեղուցը դասել է երկու երկրների «պատմական ներքին ջրերի» շարքին և հանձնարարել է երկու երկրների «համատեղ կամ համաձայնությամբ» լուծել նեղուցի շուրջ վեճերը^[272][273]։ Ընդ որում, «ներքին ջրերի» կարգավիճակը երկու երկրների համար նաև թույլ է տալիս ինչպես ռուս, այնպես էլ ուկրաինացի զինվորականներին անարգել ձերբակալել և ստուգել մյուս կողմի և օտարերկրյա տերությունների նավերը^[274]։

2007 թվականին Ռուսաստանի և Ուկրաինայի ծովային վարչակազմերի կողմից ժամանակավոր դրույթ է ստորագրվել Կերչի նեղուցով նավերի անցման կարգի մասին, որի համաձայն՝ նեղուցով անցնող բոլոր նավերը պետք է թույլտվություն խնդրեն Կերչի նավահանգստից^[275][276]։ 2012 թվականին ստորագրվել է Ազովի ծովում և Կերչենի նեղուցում ծովագնացության անվտանգության մասին համաձայնագիրը^[272]։

Ղրիմի՝ ՌԴ-ին միանալուց հետո Կերչի նեղուցն ամբողջությամբ գտնվում է ՌԴ-ի վերահսկողության տակ։ Այդ ժամանակից ի վեր Ռուսաստանը նեղուցը դիտարկում է որպես իր տարածքային ջրերի մի մաս^[277] և դե ֆակտո իրականացնում է այնտեղ նավագնացության ինքնուրույն կարգավորում, դե ֆակտո ռուսական է դարձել Կերչ նավահանգիստը, որից հարկ կլինի նեղուցով անցնելու թույլտվություն խնդրել^[278]։ Ուկրաինան, որը Ղրիմյան թերակղզին չի ճանաչում Ռուսաստանի մաս^{[272][279][280]}, չի ճանաչում նաև դրան հարող ջրերը ՌԴ տարածքային ջրերով, թեև Ուկրաինայի Ազովի նավահանգիստների բեռնահոսքի կազմակերպումը նրա նավերը դնում է ուկրաինական իշխանությունների կողմից «փակ» նավահանգիստ դիմելու անհրաժեշտության առջև^[278][281]։

2016 թվականի սեպտեմբերի 16-ին Ուկրաինան միջնորդ դատարանի մշտական պալատում Ռուսաստանի հետ դատավարություն էր նախաձեռնել՝ ՄԱԿ-ի Ծովային իրավունքի կոնվենցիայի շրջանակներում^[282][283]։

2018 թվականի փետրվարի 19-ին Ուկրաինան միջնորդ դատարանի մշտական պալատ է ներկայացրել հուշագիր, որում Ռուսաստանին մեղադրել Է Սև և Ազովի ծովերում և Կերչի նեղուցում Ուկրաինայի ինքնիշխան իրավունքները խախտելու մեջ։ Ուկրաինան պահանջում է դադարեցնել Ռուսաստանի կողմից ՄԱԿ-ի Ծովային իրավունքի կոնվենցիայի խախտումը, հաստատել Ուկրաինայի իրավունքները սև և Ազովի ծովերում և Կերչի նեղուցում, պարտավորեցնել Ռուսաստանին հարգել Ուկրաինայի ինքնիշխան իրավունքներն իր ջրերում, դադարեցնել Ուկրաինական բնական ռեսուրսների յուրացումը, ինչպես նաև փոխհատուցում վճարել պատճառված վնասի համար^[284][285]։

Ազովա-Կերչենսկի ջրային տարածքի շուրջ ռուս-ուկրաինական հակամարտության սրացումը սկսվել է 2018 թվականի մարտին՝ ուկրաինացի սահմանապահների կողմից ռուսական դրոշի ներքո ընթացող «Նորդ» ձկնորսանավի ձերբակալությունից հետո՝ Ուկրաինայի կողմից Ղրիմի սահմանը հատելու սահմանված կարգը խախտելու համար^{[286][287][288]}։ Ռուսաստանը, ի պատասխան, Ուկրաինային մեղադրել է «պետական ծովահենության» մեջ^[289] և խոստացել «կոշտ պատասխան» տալ^[290], իսկ «նորդի» ձերբակալությունից կարճ ժամանակ անց ուժեղացրել Է Կերչի նեղուցով անցնող նավերի զննումը՝ դա պաշտոնապես պատճառաբանելով «Ռուսաստանի նկատմամբ ծայրահեղականներից բխող սպառնալիքներով»^[291][292] և «ուկրաինական որսագողերի» դեմ պայքարով»^[293]։ Զննման ընթացակարգերի խստացումն առաջացրել է Ուկրաինայի իշխանությունների բացասական արձագանքը, որոնց պնդմամբ մինչև 2018 թվականի սեպտեմբեր այդ կերպ կանգնեցվել են ավելի քան 200 նավեր, այդ թվում՝ Եվրամիության 120 նավեր, Իսկ նավերի ձերբակալման ժամկետը, նրանց պնդմամբ, հասել է մեկ շաբաթվա^[294]։ Ուկրաինան Ռուսաստանին մեղադրել Է «Ուկրաինայի Ազովի ափի ռազմա-տնտեսական շրջափակումը սկսելու» փորձերի մեջ և Ռուսաստանի գործողություններին «ադեկվատ հակազդելու» համար քայլեր է ձեռնարկել տարածաշրջանում իր ռազմածովային ներկայությունը ուժեղացնելու ուղղությամբ^[295], մասնավորապես, հայտարարվել է մինչև 2018 թվականի վերջը ռազմածովային ուժերի բազա ստեղծելու մտադրության մասին^[296]։

Հիմնական հոդված՝ Միջադեպ Կերչի նեղուցում

2018 թվականի նոյեմբերի 25-ին Կերչի նեղուցում զինված միջադեպ է տեղի ունեցել, որի ընթացքում ՌԴ Զինված ուժերը^[297] և Ռուսաստանի ԱԴԾ Սահմանապահ ծառայության առափնյա պահպանության նավերը զենքի կիրառմամբ ձերբակալել են Ուկրաինայի ռազմածովային ուժերի նավերին, որոնք փորձում էին անցնել Կերչի նեղուցով։ Անձնակազմի 3-ից 6 անդամներ վիրավորվել են, անձնակազմի բոլոր 24 անդամները ձերբակալվել են ռուսական իշխանությունների կողմից։ Նոյեմբերի 26-ին Ուկրաինան մի շարք մարզերում 30 օր ժամկետով ռազմական դրություն Է մտցրել^[298]

Եվ Ռուսաստանը, և Ուկրաինան պահանջել են ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի արտահերթ նիստ գումարել։ Քննարկումը տեղի է ունեցել նոյեմբերի 26-ին և 27-ին։ Ռուսաստանն առաջարկել է քննարկել Կերչի միջադեպը «Ռուսաստանի Դաշնության սահմանի խախտման» համատեքստում, սակայն դրանում չի ստացել Անվտանգության խորհրդի անդամների մեծամասնության աջակցությունը (նիստ № 8409)^[299], և հարցի քննարկումը շարունակվել Է Ուկրաինայի ճգնաժամի համատեքստում (նիստ № 8410)^[300][301], նիստերի արդյունքներով որևէ բանաձև չի ընդունվել։

ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեան դեկտեմբերի 17-ին դատապարտել է «Ռուսաստանի կողմից Ուկրաինայի դեմ ուժի չարդարացված կիրառումը» և կոչ է արել «անվերապահորեն և անհապաղ ազատ արձակել նավերն ու դրանց անձնակազմերն ու սարքավորումները», ինչպես նաև չխոչընդոտել սև և Ազովի ծովերում և Կերչենի նեղուցում Ուկրաինայի նավարկության ազատության իրականացմանը^[302][303]։

Կերչի նեղուցում տեղի ունեցած բախման հետևանքներից մեկը ՆԱՏՕ-ի կողմից 2019 թվականի ապրիլի սկզբին Սևծովյան տարածաշրջանում Ուկրաինային և Վրաստանին աջակցելու միջոցառումների փաթեթի ընդունումն էր։ Խոսքը վերաբերում է համատեղ զորավարժություններին, տեղեկատվության փոխանակման և այցերի է ՆԱՏՕ-ի նավերի ուկրաինական և վրացական նավահանգիստները^[304]։ Ավելի վաղ ՆԱՏՕ-ին առընթեր ԱՄՆ-ի մշտական ներկայացուցիչ Քեյ Բեյլի Հաթչիսոնը հայտարարել էր, որ դաշինքը պատրաստվում է ավելի շատ իր նավեր ուղարկել տարածաշրջան՝ «ապահովելու համար ուկրաինական նավերի անվտանգ անցումը Կերչի նեղուցով»։ Այդ նպատակով նախատեսվում է ընդլայնել ռազմական հետախուզության մասշտաբները^[305]։ Ուկրաինան դեռ 2018 թվականի հունվարի 1-ին իր օդային տարածքը տրամադրել էր Դոնբասում և Ուկրաինա-ռուսական սահմանին սահմանազատման գծի երկայնքով ԱՄՆ ռազմաօդային ուժերի RQ-4 Global Hawk ռազմավարական անօդաչու թռչող սարքերի կանոնավոր հետախուզական թռիչքների համար^[306]։ Թռիչքներն իրականացվում են նաև Սև ծովի ջրատարածքում՝ Ղրիմի և Կրասնոդարի երկրամասի ափերի երկայնքով^[307][308]։

Վլադիմիր Զելենսկիի նախագահություն

Ռուսական ղեկավարությունը ռուս-ուկրաինական հարաբերությունների հեռանկարների մասին

2019 թվականի ապրիլի 21-ին Ուկրաինայում տեղի ունեցավ նախագահական ընտրությունների երկրորդ փուլը, որի արդյունքում նախագահ ընտրվեց Վլադիմիր Զելենսկին։ Ռուսաստանի վարչապետ Դմիտրի Մեդվեդևն այդ կապակցությամբ հայտարարել է.«Ես կասկած չունեմ. պետության նոր ղեկավարը Ռուսաստանի նկատմամբ կպահպանի հռետորաբանությունը, որը նա օգտագործել է նախընտրական արշավի ընթացքում, կկրկնի բնակչության տարբեր խմբերին ուղղված Հայտնի գաղափարախոսական բանաձևերը»։ Ընդ որում, վարչապետը հույս է հայտնել, որ Ռուսաստանի և Ուկրաինայի հարաբերությունները կբարելավվեն։ Դրա համար նոր Ուկրաինայի նախագահը, նրա խոսքով, պետք է հաշվի առնի Ուկրաինայում ստեղծված բոլոր քաղաքական իրողությունները, ներառյալ երկրի արևելքի իրադրությունը։ «Ուստի գլխավորը, որ պետք է մաղթել Ուկրաինայի նոր ղեկավարությանը, առողջամտությունն է։ Եվ իհարկե, մեր երկրների ժողովուրդների հարաբերությունների խորքային արժեքի ըմբռնում, որը պետք է վեր լինի քաղաքական կոնյունկտուրայից։ Միայն այդ հիմքի վրա կարելի է վերակենդանացնել սպանված տնտեսական փոխգործակցությունը։ Իսկ դա նշանակում է լուծել ծանրագույն սոցիալական խնդիրները, որոնք այսօր այդքան սուր են կանգնած միլիոնավոր ուկրաինացիների համար»^[309]։

Ապրիլի 25-ին Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը մամուլի ասուլիսի ժամանակ հայտարարել է, որ Ռուսաստանը պատրաստ է վերականգնել Ուկրաինայի հետ հարաբերություններն ամբողջ ծավալով, բայց չի կարող դա անել միակողմանի կարգով։ Պուտինը Ուկրաինայի ընտրությունների արդյունքներն անվանել Է «Պորոշենկոյի քաղաքականության լիակատար ձախողում» և նշել է. եթե Կիևում իշխանության եկող մարդիկ իրենց մեջ ուժ գտնեն իրականացնելու Մինսկի համաձայնագրերը, ապա մենք ամեն կերպ կաջակցենք դրան և կանենք ամեն ինչ Ուկրաինայի հարավ-արևելքի իրադրությունը կարգավորելու համար^[310]։

Ուկրաինայի քաղաքացիներին ՌԴ քաղաքացիություն տրամադրելու պարզեցված կարգի սահմանում

Ապրիլի 24-ին Վլադիմիր Պուտինը հրամանագիր է ստորագրել, որը Դոնբասի բնակիչներին թույլ է տալիս պարզեցված կարգով ՌԴ քաղաքացիություն ստանալ^[311][312]։ Ռուսաստանում հայտարարում են, որ որոշումն ընդունվել է հակամարտության գոտում իրավիճակի բարելավման հեռանկարների լիակատար բացակայության, Դոնբասի սոցիալ-տնտեսական շրջափակման և Ուկրաինայի իշխանությունների կողմից տարածաշրջանի բնակիչների հիմնական քաղաքացիական իրավունքների ու ազատությունների շարունակական ոտնահարման կապակցությամբ^[313]։ Ավելի ուշ, պատասխանելով լրագրողների հարցերին, Պուտինը հայտնել է, որ Մոսկվան դիտարկում է հեշտացված կարգով ՌԴ քաղաքացիություն տրամադրելու հնարավորությունը ոչ միայն ԴԺՀ-ի և ԼԺՀ-ի բնակիչներին, այլև ամբողջ Ուկրաինայի քաղաքացիներին։ Նա ընդգծել է, որ ընդունված որոշումը ինքնաբուխ չի եղել։ «նախքան այդ հրամանագիրը ստորագրելը, մենք բոլորս հաշվել ենք և մեր անձնագրերի հնարավոր հավակնորդների թիվը, և այդ թվից թոշակառուների թիվը այն կոնտինգենտի մոտավորապես մեկ երրորդն է, որը, ինչպես կարծում ենք, կարող է հավակնել մեր քաղաքացիությանը»։ Պարզվել է, որ ռուսական կենսաթոշակային համակարգի վրա լրացուցիչ ծանրաբեռնվածությունը մի քանի տարվա ընթացքում կարող է կազմել մոտ 100 միլիարդ ռուբլի, ինչը, ինչպես սպասվում է, չի հանգեցնի Ռուսաստանի սոցիալական ապահովության համակարգի խափանումների^[314][315]։

Վլադիմիր Պուտինն ի պատասխան նշել է, որ, թերևս, նոր Ուկրաինայի առաջնորդի հետ կարելի է պայմանավորվել. «եթե մենք ունենանք ընդհանուր քաղաքացիություն, դրանից միայն կշահեն և ռուսներն, և ուկրաինացիները»։ Պուտինը համոզմունք է հայտնել, որ ռուսներն ու ուկրաինացիները միասնական ժողովուրդ են, թեկուզև իրենց առանձնահատկություններով, մշակույթով ու լեզվով^[316]։ Սակայն Զելենսկին հայտարարել է, որ, իր կարծիքով, «Ղրիմի բռնակցումից և Դոնբասում ագրեսիայից հետո «ընդհանուր» մեզ մոտ մնացել է միայն մեկ բան՝ դա պետական սահմանն է... և ուկրաինական կողմից յուրաքանչյուր միլիմետրի նկատմամբ վերահսկողությունը Ռուսաստանը պետք է վերադարձնի։ Միայն այդ ժամանակ մենք կկարողանանք շարունակել «ընդհանուր» որոնումները»։ Զելենսկու խոսքով՝ Ուկրաինա նավթամթերքի արտահանման Ռուսաստանի սահմանած արգելքը, ԴԺՀ-ի և ԼԺՀ-ի բնակիչներին ռուսական անձնագրերի տրամադրման կետերի բացումը, ինչպես նաև «գերության մեջ ուկրաինացիների «պահումը» չի մոտեցնում երկու երկրների միջև հարաբերությունների կարգավորումը «ոչ յոտայի», և «եղբայրական» նման հարաբերությունները հաստատ անվանել չի կարելի»^[317][318]։

Մայիսի 1-ին նախագահ Պուտինը հրամանագիր է ստորագրել, որը հնարավորություն է տալիս պարզեցված կարգով դիմել Ուկրաինայի քաղաքացիների և քաղաքացիություն չունեցող անձանց լրացուցիչ կատեգորիաներին ՌԴ քաղաքացիություն ստանալու համար՝ նրանց, ովքեր ծնվել կամ մշտապես բնակվել են Ղրիմում և Սևաստոպոլում մինչև 2014 թվականի մարտի 18-ը, ինչպես նաև նրանց, ովքեր մշտապես բնակվել են Դոնեցկի մարզում 2014 թվականի ապրիլի 7-ի դրությամբ և Լուգանսկի մարզում 2014 թվականի ապրիլի 27-ի դրությամբ և ներկայումս ունեն Ռուսաստանում ժամանակավոր բնակության թույլտվություն, Ռուսաստանում բնակության թույլտվություն, փախստականի վկայական, Ռուսաստանի տարածքում ժամանակավոր ապաստան տրամադրելու վկայական կամ արտասահմանում բնակվող հայրենակիցների կամավոր վերաբնակեցման աջակցության պետական ծրագրի նման իրավունք է տրվել բոլոր նրանց, ովքեր Ղրիմի ՀԽՍՀ տարածքից ենթարկվել են անօրինական արտաքսման։ Հրամանագիրը տարածվում է նաև նման անձանց երեխաների, ծնողների և ամուսինների վրա^[319][320]։

Հուլիսի 17-ին Վլադիմիր Պուտինը հրամանագիր է ստորագրել, որով տարածվում է Ռուսաստանի քաղաքացիություն ստանալու պարզեցված կարգը։

Օգոստոսի 13-ին Ուկրաինայի նախագահ Վլադիմիր Զելենսկին կառավարությանը հանձնարարել է օրինագիծ մշակել ռուսաստանցիների համար քաղաքացիություն ստանալու պարզեցված կարգի մասին, որոնք «հետապնդումների են ենթարկվել քաղաքական համոզմունքների հիման վրա», ինչպես նաև օտարերկրացիներին և քաղաքացիություն չունեցող անձանց, որոնք մասնակցել են «Ուկրաինայի ազգային անվտանգության և պաշտպանության ապահովմանը»։ Ընդ որում, Ուկրաինայի քաղաքացիություն ստանալ ցանկացողները պետք է հրաժարվեն իրենց արդեն իսկ ունեցած քաղաքացիությունից, ինչպես նաև փաստաթղթերով հաստատեն քաղաքական հետապնդման փաստը^[321]։

Նոր նախագահի առաջին հայտարարություններն ու ռուսական արձագանքը

Մայիսի 20-ին, պաշտոնն ստանձնելու կապակցությամբ օտարերկրյա պատվիրակությունների ղեկավարների հանդիսավոր ընդունելությունից հետո ելույթ ունենալով, նախագահ Վլադիմիր Զելենսկին շնորհակալություն է հայտնել նրանց «այն օգնության համար, որն այս բոլոր տարիներին դուք տրամադրում եք մեզ՝ կոռուպցիայի հաղթահարման, կենսականորեն կարևոր բարեփոխումների, տնտեսության պահպանման գործում, և որ ամենակարևորն է՝ Ուկրաինայի արևելքում և Ղրիմում Ռուսաստանի Դաշնության ռազմական ագրեսիայի դեմ պայքարում»^[322]։

Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը չի շնորհավորել Վլադիմիր Զելենսկուն պաշտոնը ստանձնելու կապակցությամբ։ Ինչպես հայտնել է նրա մամուլի քարտուղար Դմիտրի Պեսկովը, «նախագահ Պուտինը Զելենսկուն կշնորհավորի Ուկրաինայի հարավ-արևելքում ներքին հակամարտության կարգավորման գործում առաջին հաջողությունների, ինչպես նաև ռուս-ուկրաինական հարաբերությունների կարգավորման գործում առաջին հաջողությունների կապակցությամբ»։ Նա հավելել է, որ Ղրիմի կարգավիճակի հարցը նախկինի պես չի քննարկվում։ Դոնբասի հակամարտությունը մամուլի քարտուղարը «ներուկրաինական խնդիր» է անվանել, որը պետք է լուծի Վլադիմիր Զելենսկին՝ հիմնվելով Մինսկի պայմանավորվածությունների վրա^[323]։

Նախագահական լիազորությունների ավարտից մեկ օր առաջ Ուկրաինայի նախագահ Պետրո Պորոշենկոն, ելույթ ունենալով Կիևում Եվրոպայի օրվա առթիվ կազմակերպված միջոցառմանը, Վլադիմիր Զելենսկուն մի շարք խորհուրդներ է տվել Ուկրաինայի արտաքին քաղաքականության վարման վերաբերյալ։ Նրա խոսքով՝ Զելենսկու թիմը պետք է ամրապնդի միջազգային հանրության աջակցությունը Ուկրաինային։ Հենց այդ «կոալիցիան», Պորոշենկոյի խոսքով, «դիմակայում է ռուսական ագրեսիային»։ Այդ կապակցությամբ Մոսկվայի վրա պատժամիջոցային ճնշումը պետք է ուժեղացվի, որպեսզի «ապահովվի գրավյալ տարածքների նկատմամբ Ուկրաինական ինքնիշխանության վերականգնումը և ապահովվի Ղրիմի վերադարձը»^[324]։

Ուկրաինայի արտաքին քաղաքականության հարցերով իր առաջին հայտարարություններում Վլադիմիր Զելենսկին հասկացրել է, որ մտադիր է շարունակել ինքնիշխանությունն ու տարածքային ամբողջականությունը վերականգնելու և եվրոպական ու եվրատլանտյան ինտեգրման հետագա զարգացման ուղեգիծը^[325], կոչ է արել ԱՄՆ-ին ու Եվրամիությանը խստացնել Ռուսաստանի դեմ պատժամիջոցները, որպեսզի օգնի Ուկրաինային հաղթահարել «ռուսական ագրեսիան»^[326], ընդգծել է նա, ինչ է ակնկալում ԵՄ-ի աջակցությունը 2019 թվականից հետո Ուկրաինայի գազատրանսպորտային համակարգի միջոցով ռուսական գազի տարանցման շուրջ բանակցություններին և «Հյուսիսային հոսք-2» գազատարի շինարարության իրականացմանը հակազդելու հարցում ԵՄ-ի համերաշխ դիրքորոշմանը^[327]։

Հունիսի 17-18-ը Զելենսկին պաշտոնական այցեր է կատարել Փարիզ և Բեռլին։ Այստեղ անցկացված բանակցությունները ցույց են տվել, որ Զելենսկին շարունակում է Պետրո Պորոշենկոյի կուրսը՝ հավատարիմ մնալով Ռուսաստանի նկատմամբ կոշտ դիրքորոշմանը։ Բանակցությունների գլխավոր թեմաներից մեկը դարձել է Ուկրաինայի արևելքում ռազմական հակամարտության դադարեցումը։ Զելենսկին հայտարարել է, որ «Եվրոպան չի կարողանա իրեն լիարժեք անվտանգ զգալ, քանի դեռ Ռուսաստանը ձևացնում է, թե միջազգային իրավունք պարզապես գոյություն չունի։ Ոչ ոք չի ցանկանում, որ Ուկրաինան դառնա վառոդի տակառիկ, որտեղ Ղրիմն ու Դոնբասը՝ բիկֆորդ Շնուրը»։ Ինչպես և Պորոշենկոն, Զելենսկին պնդում է, որ «Ռուսաստանի վրա դիվանագիտական և պատժամիջոցային ճնշումը կպահպանվի»^[328][329]։

Հունիսի 25-ին Զելենսկին հիասթափություն է հայտնել ԵԽԽՎ-ի որոշումից, որը թույլ է տվել առանց սահմանափակումների վերադարձնել ռուսական պատվիրակության լիազորությունները^[330]։

Հուլիսի 8-ին Վլադիմիր Զելենսկին դիմել է Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինին՝ առաջարկելով Մինսկում բանակցություններ անցկացնել Մեծ Բրիտանիայի, Գերմանիայի, ԱՄՆ-ի և Ֆրանսիայի մասնակցությամբ։ Քննարկմանն առաջարկված թեմաների թվում են Ղրիմի պատկանելությունը և Ուկրաինայի արևելքի հակամարտությունը^[331]։ Վլադիմիր Պուտինը հայտարարել է, որ Ռուսաստանը պատրաստ է նորմանդական ձևաչափով ընդլայնված հանդիպման Ուկրաինայի կառավարության և խորհրդարանի ձևավորումից հետո, սակայն հստակեցրել է, որ տեղյակ չէ, թե ինչպես են Ուկրաինայի առաջարկին «արձագանքում» հանդիպման մյուս պոտենցիալ մասնակիցները^[332][333]։

Հուլիսի 11-ին կայացել է Վլադիմիր Զելենսկիի և Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինի միջև առաջին հեռախոսազրույցը։ Ինչպես հայտնել Է ՌԴ նախագահի մամուլի քարտուղար Դմիտրի Պեսկովը, նախագահները քննարկել են Դոնբասի իրադրությունը, ինչպես նաև «երկու կողմերից պահվող անձանց վերադարձի ուղղությամբ» աշխատանքը^[334][335]։ Հեռախոսազրույցը գործնական արդյունքներ է ունեցել և հանգեցրել է պահված անձանց ազատման ուղղությամբ ջանքերի զգալի ակտիվացմանը^[336]։

2019 թվականի սեպտեմբերի 7-ին տեղի է ունեցել Ուկրաինայի և Ռուսաստանի միջև «35-ից 35» ձևաչափով գերիների փոխանակում^{[337][338][339]}։

ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանում Ուկրաինայի հայցն ընդդեմ Ռուսաստանի

Միջազգային քրեական դատարան

2014 թվականի ապրիլից Հաագայի Միջազգային քրեական դատարանը քննում է «Իրավիճակն Ուկրաինայում» գործը։ Ռուսաստանը մեղադրվում Է Ուկրաինայի արևելքում 1,2 հազար ռազմական հանցագործությունների և մարդկության դեմ հանցագործությունների կատարման մեջ^[340]։

2016 թվականի նոյեմբերի 14-ին հրապարակվել է նախնական զեկույցը, որից հետևում է, որ ՄՔԴ-ի դատախազի գրասենյակը Ղրիմի և Սևաստոպոլի տարածքում ստեղծված իրադրությունը համարժեք է համարում Ուկրաինայի և Ռուսաստանի Դաշնության միջև միջազգային զինված հակամարտությանը^[341]։

Նախնական զեկույցի հրապարակումից երկու օր անց Ռուսաստանը հայտարարել է այդ գործի քննությանը մասնակցելուց հրաժարվելու մասին^[342]։ Պուտինի մամուլի քարտուղար Դմիտրի Պեսկովը հայտարարել Է, որ Ռուսաստանը չի ճանաչում ՄՔԴ իրավասությունը Դոնբասում ռուս և ուկրաինացի զինվորականների ռազմական դիմակայության հարցում և չի վիճարկի նրա որոշումը^[343]։

2017 թվականի հոկտեմբերին Ուկրաինան դիմել էր ՄՔԴ Ղրիմում Ռուսաստանի ունեցվածքի բռնագրավման հարցով՝ գնահատելով վնասը 1 տրիլիոն գրիվնա^[344]։

Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան

2014 թվականից մինչև 2018 թվականը Ուկրաինան 7 միջպետական հայց է ներկայացրել Ռուսաստանի դեմ, որոնք դատարանի կողմից վերախմբավորվել են չորս անգամ^[345][346]։

ՄԱԿ-ի միջազգային դատարան

Հիմնական հոդված՝ ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանում Ուկրաինայի հայցն ընդդեմ Ռուսաստանի

Ուկրաինայի հայցն ընդդեմ Ռուսաստանի ՄԱԿ-ի Միջազգային դատարան է ներկայացվել 2017 թվականի հունվարին։ Ուկրաինան պահանջում է Դոնբասում Ռուսաստանի գործողությունները ճանաչել որպես ահաբեկչության ֆինանսավորման դեմ պայքարի միջազգային կոնվենցիա, իսկ Ղրիմում՝ ռասայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին միջազգային կոնվենցիա։ Ղրիմի պատկանելության հարցը հայցում չի քննարկվում։ Ուկրաինայի ԱԳՆ-ի պարզաբանումների համաձայն՝ Ռուսաստանը չի պատասխանել Ղրիմի պատկանելության հարցով ՄԱԿ-ի ԱԽ-ի իրավասությունը ճանաչելու առաջարկին^[347]։

Հանրային կարծիք

Ուկրաինացի քաղաքական գործիչներ Յուրի Բոյկոյի և Վիկտոր Մեդվեդչուկի հանդիպումը ՌԴ կառավարության նախագահ Դմիտրի Մեդվեդևի և «Գազպրոմ» ԲԲԸ նախագահ Ալեքսեյ Միլլերի հետ Ուկրաինայի նախագահական ընտրությունների նախաշեմին: Ռուսաստան, 2019 թվականի մարտի 22

2017 թվականի փետրվարին, Կիևի սոցիոլոգիայի միջազգային ինստիտուտի տվյալներով, ուկրաինացիների 47 %-ը հայտարարել Է Ռուսաստանի նկատմամբ իր բացասական վերաբերմունքի մասին^[348]։

2017 թվականի ապրիլին ռուսաստանցիների մեծամասնությունը (հարցվածների 56 տոկոսը) հայտնել Է Ուկրաինայի նկատմամբ իր բացասական վերաբերմունքի մասին։ 2016 թվականին այդ ցուցանիշը կազմել է 59 %^[349]։

2017 թվականի հունիսին ռուսաստանցիները, «Լևադա-կենտրոնի» սոցհարցման տվյալների համաձայն, Ուկրաինան (հարցվածների 50 %-ը) համարել են ԱՄՆ-ից հետո իրենց երկրորդ գլխավոր հակառակորդը։ 2016 թվականին այդ ցուցանիշը կազմել է 48 %^[350]։

2018 թվականի փետրվարին ՀԿՈՒՀԿ-ի անցկացրած սոցիոլոգիական հարցման տվյալներով՝ ռուսաստանցիների 40 %-ը Ռուսաստանի և Ուկրաինայի հարաբերությունները գնահատում է լարված, ևս 22 %-ը՝ թշնամական։ Հարցվածների 40 %-ը կարծում է, որ բարեկամական, դաշնակցային հարաբերությունները ժամանակի ընթացքում կվերականգնվեն^[351]։

2019 թվականի մարտի Լևադա-կենտրոնի հարցման համաձայն՝ 2018 թվականին ռուսաստանցիների 33 %-ը հայտարարել է Ուկրաինայի նկատմամբ դրական վերաբերմունքի մասին (մեկ տարի առաջ՝ 28 %): Ընդ որում, ըստ Լևադա կենտրոնի և Կիևի սոցիոլոգիայի միջազգային ինստիտուտի (ՊՄԳ) տվյալների, մինչև 2019 թվականի մարտն Ուկրաինայում արձանագրվել է վերջին հինգ տարվա ընթացքում Ռուսաստանի նկատմամբ դրական վերաբերմունքի առավելագույն մակարդակ^[352]։

Տես նաև

• Ուկրաինա-Եվրոպական միություն հարաբերություններ

Ծանոթագրություններ

1. «Посольство Украины в Российской Федерации». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
2. До 2012 года украинское консульство действовало также во Владивостоке.
3. Украина отозвала своего посла из России // Вести.ру, 17.03.2014
4. «Закон України «Про забезпечення прав і свобод громадян та правовий режим на тимчасово окупованій території України»» (ուկրաիներեն). Офіційний сайт Верховної Ради України. 2014 թ․ ապրիլի 15. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
5. «Верховная рада одобрила закон об "оккупированной территории"». Росбалт. 2014 թ․ ապրիլի 15. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
6. «Рада утвердила закон об «оккупированном» Крыме». Lenta.ru. 2014 թ․ ապրիլի 15. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
7. «Украинская Рада признала Россию страной-агрессором». Русская служба Би-би-си. 2015 թ․ հունվարի 27. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
8. «Верховная рада Украины объявила Россию страной-агрессором». Интерфакс. 2015 թ․ հունվարի 27. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
9. «Текст постанови Верховної Ради України щодо визнання Росії країною-агресором» (ուկրաիներեն). Офіційний сайт Верховної Ради України. 2015 թ․ հունվարի 27. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
10. «Украина определила своим военным противником РФ». Интерфакс-Украина. 2015 թ․ սեպտեմբերի 24. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
11. УКАЗ ПРЕЗИДЕНТА РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ «О Стратегии национальной безопасности Российской Федерации»
12. В. А. Радзиевский. Основные резонансные субкультуры в культурном пространстве Украины: кросскультурный анализ // Вестник Санкт-Петербургского государственного университета культуры и искусств, № 4 (17) / 2013
13. Барановская Н.М. «Актуалізація ідей автономізму та федералізму в умовах національної революції 1917–1921 рр. як шлях відстоювання державницького розвитку України» (PDF) (ուկրաիներեն). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ դեկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 17-ին.
14. Лаппо Иван Иванович Происхождение украинской идеологии Новейшего времени. — Опубликовано в журнале Вестник Юго-Западной Руси, 2007. № 5.. — Ужгород, 1926.
15. Когут З. Українська еліта у XVIII столітті та її інтеґрація в російське дворянство // Коріння ідентичности. Студії ранньомодерної та модерної історії України. — К.: «Критика», 2004. — С.46-79
16. д. и. н. Михутина, И. В. Украинский Брестский мир. Путь выхода России из первой мировой войны и анатомия конфликта между Совнаркомом РСФСР и правительством Украинской Центральной рады. — М.: Европа, 2007. — 288 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-9739-0090-8 «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 11-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
17. Нариси історії української революції 1917—1921 років. — К., 2011. — C. 204.
18. Третій Універсал Української Центральної Ради
19. Государственная символика Украины. Страница 4 Արխիվացված 2013-11-01 Wayback Machine // Historyweb.ru История для всех © (www.historyabout.ru) Проверено 07 августа 2012.
20. Ко Дню государственного флага Украины 23 августа 2010 года // Сайт Центрального государственного электронного архива Украины © (tsdea.archives.gov.ua) Проверено 07 августа 2012.
21. Солдатенко Валерий Донецко-Криворожская Республика. Иллюзии и практика национального нигилизма(ռուս.) // Зеркало недели. — 2004, 4-10 декабря. — В. 49 (524). Архивировано из первоисточника 3 Հուլիսի 2012.
22. Телеграмма ЦИК Советов Украины Совнаркому об единстве интересов украинского и русского народов. 26 (13) декабря 1917 г. Արխիվացված 2015-02-19 Wayback Machine
23. Триумфальное шествие советской власти. БСЭ
24. «Хмылёв В. Л. Современные международные отношения. Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2010». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
25. Заклятые соседи // Период полураспада. Lenta.ru
26. Указом Президиума Верховного Совета РСФСР от 29 октября 1948 года , действовавшим и на момент передачи Крымской области Украинской ССР
27. Заклятые соседи // Высокие отношения. Lenta.ru
28. Андрей Фёдоровых. Раздел Черноморского флота в цифрах и фактах
29. Холодна війна за Крим
30. Евгений МАРЧУК: «Крым можно вернуть»
31. «КРИМ 94. Частина 5 «За крок до війни…»». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մարտի 27-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
32. История раздела Черноморского флота. Справка
33. Соглашение между Российской Федерацией и Украиной о параметрах раздела Черноморского флота
34. Второй «раздел» Черноморского флота: Украина сохранила 10 кораблей из 61 (фото)
35. Двусторонние российско-украинские документы по Черноморскому флоту
36. Сообщение для СМИ «О направлении ноты МИД России по Черноморскому флоту» // Официальный сайт МИД РФ, 03 апреля 2014 года
37. Угода між Україною і Російською Федерацією про статус та умови перебування Чорноморського флоту Російської Федерації на території України
38. «РосБизнесКонсалтинг — Новости дня — С.Иванов: Черноморский флот РФ может уйти из Севастополя в 2017 г.». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
39. Закон СССР от 26 апреля 1954 г. «О передаче Крымской области из состава РСФСР в состав Украинской ССР»
40. Всеукраїнський перепис населення 2001
41. О Республике Крым как официальном названии демократического государства Крым
42. Конституция Республики Крым от 06.05.1992 № 76/а-1
43. Постановление Верховного Совета Крыма от 05.05.1992 № 73-I «О проведении общекрымского референдума»
44. Постановление ВС России «О правовой оценке решений высших органов государственной власти РСФСР по изменению статуса Крыма, принятых в 1954 году»
45. Закон РСФСР от 02.06.1954 «О внесении изменений и дополнений в статью 14 Конституции (Основного Закона) РСФСР»
46. Про Постанову Верховної Ради Російської Федерації «Про правову оцінку рішень вищих органів державної влади РРФСР щодо зміни статусу Криму, прийнятих у 1954 році»
47. Про Заяву Верховної Ради України стосовно рішень Верховної Ради Росії з питання про Крим
48. Фёдоров А. Б. Правовой статус Крыма. Правовой статус Севастополя.
49. ««Известия» / Учредитель: журналистский коллектив «Известий». — 1993. — 13 июля, вторник. — № 129 (23984)». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունիսի 26-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
50. Записка Председателя Совета Безопасности Արխիվացված 2015-06-26 Wayback Machine
51. МИД: Россия стала олицетворением угрозы международному миру и безопасности в 21 веке
52. Совещание по безопасности и сотрудничеству в Европе. Ежегодный доклад. 1994 ГОД
53. «Організація з безпеки і співробітництва в Європі (ОБСЄ) і Україна». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հուլիսի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 6-ին.
54. Полунов, Александр Юрьевич. Общественные организации русского Крыма: политическая деятельность, стратегии взаимоотношений с властью Արխիվացված 2023-03-26 Wayback Machine. Государственное управление. Выпуск № 21. Декабрь 2009 года.
55. Про внесення змін і доповнень до Конституції (Основного… | від 21.09.1994 № 171/94-ВР
56. Конституция Крыма 1992 года. Справка
57. З А К О Н У К Р А Ї Н И Про затвердження Конституції Автономної Республіки Крим
58. ЗАЯВЛЕНИЕ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ДУМЫ ФЕДЕРАЛЬНОГО СОБРАНИЯ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ «В связи с закреплением в Конституции Автономной Республики Крым украинского языка как единственного государственного языка на территории Автономной Республики Крым»
59. Збигнев Бжезинский. Выбор: мировое господство или глобальное лидерство. — 2006
60. Меморандум о гарантиях безопасности в связи с присоединением Украины к Договору о нераспространении ядерного оружия
61. Метленко Е. А., ПРОБЛЕМА ПОСТАВОК И ТРАНСПОРТИРОВКИ ЭНЕРГОНОСИТЕЛЕЙ КАК ФАКТОР РОССИЙСКО-УКРАИНСКИХ ОТНОШЕНИЙ В 1990-Е ГГ. // Современные проблемы науки и образования, № 1/2013
62. Заклятые соседи // Несанкционированный отбор. Lenta.ru
63. Метленко Е. А. «ГАЗОВЫЙ» КОНФЛИКТ МЕЖДУ РОССИЕЙ И УКРАИНОЙ: ОПЫТ РАЗРЕШЕНИЯ В 1992—1999 ГГ. // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. Экономика. Информатика. № 19 (138) / том 24 / 2012
64. Елена Иванова. Газовая промышленность // журнал «Коммерсантъ Власть», № 47 от 27 ноября 2001, стр. 62
65. А. Хайтун, «Углеводородные коллизии» // НГ-Энергия, 11.03.2008
66. Метленко Е.А. ПРОБЛЕМА ПОСТАВОК И ТРАНСПОРТИРОВКИ ЭНЕРГОНОСИТЕЛЕЙ КАК ФАКТОР РОССИЙСКО-УКРАИНСКИХ ОТНОШЕНИЙ В 1990-Е ГГ. (Русский) // Современные проблемы науки и образования : Журнал. — 2013. — № 1.
67. Проблемы и перспективы транзита российских энергоресурсов через Беларусь
68. «Я не я и ракета не моя». Вечерний Новосибирск. 23.08.2007. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 17-ին. «Киевский апелляционный суд отказался признать версию российских специалистов»
69. Описание катастрофы на сайте Aviation Safety Network
70. Заклятые соседи // Ракета ниоткуда. Lenta.ru
71. День в истории. Конфликт за остров Тузла — РФ впервые попыталась захватить крымскую землю
72. 2003-й: Конфликт вокруг Тузлы и атипичная пневмония
73. Конфликт в Керченском проливе: просвета пока не видно
74. Конфликт вокруг острова Тузла: 10 лет спустя
75. БОМБОЙ ПО ДАМБЕ Между Россией и Украиной начался полномасштабный дипломатический конфликт Արխիվացված 2012-08-18 Wayback Machine
76. Нашла коса на остров. Как Россия и Украина в Керченском проливе «воевали»
77. Конфликт вокруг Тузлы: строительство дамбы приостановлено
78. Украина и Россия в 2003-м воевали за Тузлу
79. Заклятые соседи // Нашла коса на остров. Lenta.ru
80. Кротов М. И. Экономика Украины: необходимость нового курса // Проблемы современной экономики, № 4 (48) / 2013
81. Заклятые соседи // Фиаско Кремля. Lenta.ru
82. Усова Л. С., ВНЕШНЯЯ ПОЛИТИКА УКРАИНЫ: МЕЖДУ ВНЕБЛОКОВОСТЬЮ И ЕВРОАТЛАНТИЧЕСКОЙ ИНТЕГРАЦИЕЙ // «Власть», № 7, 2011
83. «Что ждёт Крым и Севастополь?». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հուլիսի 2-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
84. Россия. Украина. НАТО. Крым
85. «Дмитрий Гордон. Официальный сайт». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
86. Ющенко пообещал не трогать российский флот в Крыму до 2017 года
87. Ющенко хочет освободить Крым от Черноморского флота России к 2017 году
88. Ющенко: Оставить флот России в Севастополе после 2017 года не позволит украинская конституция
89. Ющенко приговорил Черноморский флот
90. Лысенков А. В., ВЗАИМООТНОШЕНИЯ УКРАИНЫ СО СТРАНАМИ СНГ ПОСЛЕ «ОРАНЖЕВОЙ» РЕВОЛЮЦИИ: ИНТЕРЕСЫ И РЕЗУЛЬТАТЫ (2005—2009) // ВЕСТНИК НИЖЕГОРОДСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМ. Н. И. ЛОБАЧЕВСКОГО, № 6-1 / 2011
91. Украина прикроет Грузию морем Пообещав не пустить корабли ЧФ РФ обратно
92. «Frankfurter Allgemeine»: «Лукашенко поджал хвост, когда российские ВВС бомбили цели возле Тбилиси»
93. Украина предостерегает Россию от участия кораблей ЧФ в конфликте вокруг Южной Осетии — заявление МИД
94. Украина обещает не пустить корабли ЧФ из Грузии обратно в Крым
95. Ющенко: Украина «втягивается в военные конфликты, не желая того»
96. Ющенко объяснил, что из-за кораблей ЧФ Украина втягивается в войну
97. Ющенко ограничил передвижения Черноморского флота РФ
98. МИД РФ расценивает указ Ющенко о ЧФ как новый антироссийский шаг
99. «В.Ющенко: Черноморский флот РФ — угроза безопасности Украины». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հուլիսի 3-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 20-ին.
100. Крым: расколотый полуостров, российский флот и украинская гордость
101. Киев обвинил Россию в раздаче паспортов крымчанам
102. Россия: «раздачи паспортов» в Крыму нет
103. «Договір про дружбу, співробітництво і партнерство між Україною і Російською Федерацією» (ուկրաիներեն). Офіційний сайт Верховної Ради України. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
104. «"Большой договор":разорвать нельзя продлить». Росбалт. 2008 թ․ ապրիլի 22. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
105. «Украина продлила договор о дружбе с Россией». Русская служба Би-би-си. 2008 թ․ հոկտեմբերի 1. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
106. «Госдума предлагает расторгнуть Договор о дружбе с Украиной из-за НАТО». NEWSru.ua. 2008 թ․ հունիսի 4. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ հունիսի 5-ին.
107. «Затулин: между друзьями – какие счёты, но если дружба не получается...». УНИАН. 2008 թ․ հունիսի 6. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
108. «Россия и Украина продлили «большой договор» на десять лет». Коммерсантъ. 2008 թ․ հոկտեմբերի 1. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
109. «Украина продлит Большой договор с Россией, говорят в ВР». Украинская правда. 2008 թ․ սեպտեմբերի 29. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
110. «МИД Украины: Киев выступает за продление Большого договора о дружбе с Россией». Интерфакс. 2008 թ․ սեպտեմբերի 29. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
111. «Украина продлевает действие Большого договора с Россией». ՌԻԱ Նովոստի. 2008 թ․ հոկտեմբերի 1. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
112. «Украина и Россия автоматически продлили Большой договор ещё на 10 лет». ՌԻԱ Նովոստի. 2008 թ․ հոկտեմբերի 2. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
113. «Продление Большого договора: чего ожидать». ՌԻԱ Նովոստի. 2008 թ․ հոկտեմբերի 1. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
114. «Президент ввёл в действие решение СНБО о прекращении действия Договора о дружбе, сотрудничестве и партнёрстве между Украиной и Россией». Администрация Президента Украины. 17.09.18. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
115. «Порошенко прекратил договор о дружбе между Украиной и Россией». Interfax.ru (ռուսերեն). 2018 թ․ սեպտեմբերի 17. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
116. «Указ президента України № 284/2018» (ուկրաիներեն) — Про рішення Ради національної безпеки і оборони України від 6 вересня 2018 року «Про Договір про дружбу, співробітництво і партнерство між Україною і Російською Федерацією». 17.09.18. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
117. «Петр Порошенко разорвал договор о дружбе с Россией» (ռուսերեն). 2018 թ․ սեպտեմբերի 17. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
118. Е. Ботороева (2018 թ․ սեպտեմբերի 25). «МИД РФ получил от Киева ноту о непродлении Договора о дружбе». pnp.ru. Парламентская газета. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
119. Азаров говорит, что шутка Путина про Газпром и Нафтогаз не была шуткой // УНИАН, 23 июля 2010
120. Усова Л. С. ВНЕШНЯЯ ПОЛИТИКА УКРАИНЫ: МЕЖДУ ВНЕБЛОКОВОСТЬЮ И ЕВРОАТЛАНТИЧЕСКОЙ ИНТЕГРАЦИЕЙ // «Власть», № 7, 2011
121. Россия и Украина подписали соглашение по ЧФ РФ
122. Харьковское дополнение к газовому контракту Тимошенко-Путина. Текст документа // Украинская правда
123. Договор Януковича и Медведева о базировании флота до 2042 года. Текст документа // Украинская правда
124. «Госдума ратифицировала соглашение по Черноморскому флоту» — Lenta.ru (27.04.2010)
125. «Чёрный день календаря» — Украинская оппозиция не смогла сорвать ратификацию договора с Россией по флоту и газу — Lenta.ru (27.04.2010)
126. С 18 марта 2014 года главная база Черноморского флота в Севастополе де-факто перешла под юрисдикцию России, а Харьковские соглашения были денонсированы Российской Федерацией.
127. Новые корабли Черноморского флота боятся показывать Украине
128. «Украина хочет получать данные о вооружении новых кораблей Черноморского флота России. interfax.com.ua». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 16-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
129. ХАРЬКОВСКИЕ СОГЛАШЕНИЯ ПРЕЗИДЕНТОВ РОССИИ И УКРАИНЫ — ДВА ГОДА СПУСТЯ
130. Украина опять отбирает маяки у российских военных
131. Минобороны хочет вернуть из аренды Черноморского флота свои маяки
132. Украина и Россия снова делят крымские маяки раздора
133. The New Times: Капкан для президента
134. Пантин В. И., Лапкин В. В. Тенденции политического развития современной Украины: основные риски и альтернативы //Внутриполитические процессы в России и Украине и перспективы российско-украинских отношений в период 2014—2020 гг. М.: ИМЭМО РАН, 2014
135. «Украина заинтересована в поисках механизмов сотрудничества с Таможенным союзом — Глава государства» (Press release). Пресс-служба Президента Украины Виктора Януковича. 2011 թ․ հուլիսի 11. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 30-ին. {{cite press release}}: Invalid |url-status=404 (օգնություն)
136. «Медведев обрисовал перспективы Украины в ТС: Или все, или ничего» (Press release). сайт "zn.ua". 2013-17-03. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 17-ին.
137. Путин готов обсудить с Януковичем будущее отношений Таможенного союза и Украины // Интерфакс-Украина, 04.03.2013
138. «Украина и ЕЭК договорились об углублении взаимодействия». Интерфакс-Украина. 2013 թ․ մայիսի 31.
139. «Меморандум об углублении взаимодействия между Украиной и Евразийской экономической комиссией». Кабинет министров Украины. 2013 թ․ հունիսի 1. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 29-ին.
140. Правительство Украины одобрило соглашение об ассоциации с ЕС — Радио Свобода, 18.09.2013
141. НГ: Евроинтеграция превращается в новую религию украинцев
142. The New Times: Майдан с трибуны и с изнанки
143. КоммерсантЪ: Майдан растаможивает Украину
144. Медведев — У вас сейчас довольно активный политический сезон, мы внимательно следим за тем, что происходит
145. Медведев: Вмешательство иностранных политиков в ситуацию в Украине недопустимо
146. Думский комитет по делам СНГ: Янукович остаётся легитимным президентом // ՌԻԱ Նովոստի, 25.02.2015
147. В России Януковича все ещё считают президентом — Слуцкий // Украинская правда, 25.02.2014
148. Революция желает познакомиться // Lenta.ru, 26.02.2014
149. Владимир Путин ответил на вопросы журналистов о ситуации на Украине // kremlin.ru, 04.03.2014
150. Заявление для СМИ Постоянного представителя Российской Федерации при ООН В. И. Чуркина по итогам закрытых консультаций Совета Безопасности ООН по ситуации на Украине
151. Лавров: намерения США ввести санкции против России — это уже угроза. ИТАР-ТАСС, 06.03.14
152. МИД РФ вызвал посла на Украине для консультаций в Москву // ИТАР-ТАСС
153. Все входы расписаны. Какие изменения ожидаются в администрации президента // Коммерсантъ, 31.05.2018
154. Министерство иностранных дел Российской Федерации: официальный сайт
155. МИД РФ озабочен действиями Верховной Рады Украины. // Интерфакс, 24.02.2014
156. Украине нужен новый старт // Deutsche Welle, 23.02.2014
157. Gwendolyn Sasse International linkages and the dynamics of conflict: revisiting the post-Soviet conflicts(անգլ.) // East European Politics. — 2016. — Т. 32. — № 3. — С. 289—296. — doi:10.1080/21599165.2016.1176560
158. Tatyana Malyarenko The Routledge Handbook of Ethnic Conflict: 2 nd edition; edited 28 CHAPTER 'A GRADUALLY ESCALATING CONFLICT: Ukraine from the Euromaidan to the war with Russia'.
159. Crimea: Russia’s Little Pawn — «Ukraine and its Western backers still hotly contest the annexation, but it went virtually unchallenged by the Ukrainian military. Ukrainian troops who were on the peninsula before the annexation either defected to the Russian military or returned to Ukraine. And though the near-unanimous results of the referendum raised suspicions in the West, the reality is that most of Crimea’s inhabitants wanted to become part of Russia. Crimea has traditionally been the most pro-Russian part of Ukraine, and many on the peninsula viewed Yanukovich’s ouster as a coup orchestrated and supported by Western powers»
160. Oliphant, Roland (2014 թ․ փետրվարի 27). «Keep out of Ukraine, America tells Russia». The Guardian (բրիտանական անգլերեն). 0307-1235. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 13-ին. «Tensions in the Russian-majority Crimea soared after ethnic Russians established checkpoints on roads and raised vigilante defence groups in response to what many there see as an illegitimate coup by far-Right forces in Kiev.»
161. «Why Crimea is so dangerous». BBC News (բրիտանական անգլերեն). 2014 թ․ մարտի 11. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 27-ին. «The region voted heavily for Viktor Yanukovych in the 2010 presidential election, and many people there believe he is the victim of a coup - prompting separatists in Crimea's parliament to vote for joining the Russian Federation and a referendum on secession.»
162. «Положение в области прав человека и прав национальных меньшинств на Украине». БДИПЧ. 2014 թ․ մայիսի 12. «С наступлением политического кризиса в Украине многоэтничное общество Крыма стремительно поляризовалось. Это стало очевидно 26-27 февраля 2014 г., когда выступающие за единство Украины крымские татары противостояли пророссийским демонстрантам в центре г. Симферополя. В ходе противостояния возникла давка, в которой погибло два человека. Опасность межэтнического конфликта обострилась в период, предшествовавший так называемому „референдуму о статусе Крыма" 16 марта 2014 г., который крымские татары массово бойкотировали. Большинство собеседников ВКНМ заявили, что хотя спорное решение об отмене Закона „О языке" (невзирая на наложение вето со стороны исполняющего обязанности Президента), а также решения о подготовке закона о люстрации, не стали решающими факторами, спровоцировавшими волнения в Крыму, они способствовали мобилизации значительного количества этнических русских против новых органов власти в Киеве. Действительные страхи перед политикой реваншизма в отношении русскоязычного меньшинства подпитывались слухами и однобокими сообщениями в СМИ, а также беспочвенными радикальными заявлениями ряда политиков»
163. Стенограмма заседания Совета национальной безопасности и обороны Украины от 28 февраля 2014 года («О неотложных мерах по обеспечению национальной безопасности, суверенитета и территориальной целостности Украины»)(ուկր.)
164. «Путин объяснил, в связи с чем принял решение возвратить Крым в состав России». ТАСС. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 27-ին.
165. Про Звернення Верховної Ради України до держав-гарантів відповідно до Меморандуму про гарантії безпеки у зв’язку з приєднанням України до Договору про нерозповсюдження ядерної зброї(ուկր.)
166. Письмо Постоянного представителя Украины при Организации Объединённых Наций от 28 февраля 2014 года на имя Председателя Совета Безопасности
167. О встрече в МИД России с советником-посланником Посольства Украины в Российской Федерации // МИД РФ, 28.02.2014
168. Киев высказал протест российской стороне в связи с нарушением воздушного пространства Украины и двусторонних соглашений
169. Турчинов призвал Путина «остановить провокацию» в Крыму
170. Совет Госдумы принял обращение к президенту по ситуации в Крыму // Российская газета,01.03.2014
171. Президент России
172. Совет Федерации разрешил использовать ВС России на Украине // ՌԻԱ Նովոստի, 01.03.2014
173. Телефонный разговор с президентом США Бараком Обамой
174. «Брифінг в МЗС». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ դեկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
175. Командующему ЧФ РФ инкриминируют совершение преступлений на территории Крыма. ИТАР-ТАСС, 06.03.2014
176. «Заява Міністерства закордонних справ України». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 12-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
177. Рада просит участников Будапештского меморандума сохранить территориальную целостность Украины, применяя все возможные меры
178. Обама заявляет о неприемлемости крымского референдума
179. Звернення Верховної Ради України до Організації Об'єднаних Націй
180. Крымский парламент принял решение о вхождении Крыма в состав России
181. Договор между Российской Федерацией и Республикой Крым о принятии в Российскую Федерацию Республики Крым и образовании в составе Российской Федерации новых субъектов
182. Путин, Константинов, Аксёнов и Чалый подписали договор о принятии в РФ Республики Крым // ИТАР-ТАСС
183. ««Прямая линия с Владимиром Путиным»». // kremlin.ru. 2014 թ․ ապրիլի 17. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 17-ին.
184. Путин предложил СФ отменить разрешение на использование ВС на Украине // ՌԻԱ Նովոստի, 24.06.2014
185. Совет Федерации отменил постановление об использовании войск на Украине // Lenta.ru
186. С 25 апреля между Крымом и Украиной установлена государственная граница России. Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine Sevastopol News, 25.04.2014.
187. Украина выразила России протест из-за обустройства крымской границы. Новости Крыма. Крымская служба новостей, 30.04.2014.
188. Украина не признаёт присоединения Крыма к России // Интерфакс, 18.03.2014.
189. «СНБО заявил о срыве крупной антиукраинской операции в 8 областях». 2014 թ․ մարտի 16. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 16-ին.
190. «РНБО заявляет о предотвращении масштабной акции сепаратистов». 2014 թ․ մարտի 16. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 18-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 16-ին.
191. «Коментар МЗС України щодо постанови «Про незалежність Криму» від 17 березня 2014 року». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ դեկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
192. «Посла України в РФ Володимира Єльченка відкликано для консультацій». МИД Украины. 2014 թ․ մարտի 17. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ դեկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 3-ին.
193. «МЗС України викликало Тимчасового повіреного у справах РФ в Україні для вручення ноти протесту» (ուկրաիներեն). МИД Украины. 2014 թ․ մարտի 18. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 22-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 22-ին.
194. СНБО Украины принял решение о введении визового режима с Россией | Forbes.ru
195. Яценюк: Украина не будет спешить с введением визового режима с Россией. ИТАР-ТАСС, 20.03.2014
196. В Совете нацбезопасности Украины недовольны позицией Яценюка по визовому вопросу с РФ. ИТАР-ТАСС, 20.03.2014
197. СБУ запретила въезд в Украину более 100 гражданам РФ — депутат // Интерфакс-Украина, 11.04.2014
198. Депутаты защитили права украинцев в оккупированном Крыму // «Сегодня» (Украина)
199. «Рада определила правила жизни на оккупированных территориях». Украинская правда. 2014 թ․ ապրիլի 15. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 15-ին.
200. Рада приняла закон о защите прав граждан «оккупированного Крыма»
201. ЗАКОН УКРАЇНИ «Про створення вільної економічної зони „Крим“ та про особливості здійснення економічної діяльності на тимчасово окупованій території України»
202. Рада уточнила официальную дату начала оккупации Крыма и Севастополя — 20 февраля 2014 года
203. http://ria.ru/world/20150928/1288116408.html#ixzz3n7CtuTqf Кабмин Украины определил задачи госслужбы по Крыму и Севастополю // ՌԻԱ Նովոստի, 28.09.2015
204. Кабмин утвердил Положение о Госслужбе Украины по вопросам АР Крым и Севастополя
205. Украина официально закрыла крымские порты Արխիվացված 2014-09-07 Wayback Machine — Вести, 6 июля 2014
206. Украинская таможня теперь считает Крым заграницей // Росбалт, 30.09.2014
207. Украина ввела таможенное декларирование грузов в/из Крыма // Интерфакс-Украина, 30.09.2014
208. Указ Президента України «Про Уповноваженого Президента України у справах кримськотатарського народу»
209. В СНБО рассказали, почему запретили транспортное сообщение с Крымом
210. «Укрзализныця» с конца 2014 года не возит в Крым ни грузы, ни пассажиров
211. «Укрэнерго решило ограничить поставки электроэнергии в Крым». Взгляд. 2014 թ․ սեպտեմբերի 2. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
212. «Украина выполняет соглашения по поставкам электроэнергии в Крым». Крыминформ. 2015 թ․ հունիսի 23. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 23-ին.
213. Порошенко: цель блокады Крыма — его возвращение в состав Украины // ՌԻԱ Նովոստի, 2015-09-22
214. Минтранспорта РФ ограничило ввоз минеральных удобрений в Крым // РИА Крым, 2015-10-13
215. В Крыму запаслись продуктами на случай сбоев в работе переправы // РИА Крым, 2015-10-13
216. Почти 2 миллиона человек остались без электричества в Крыму // Пятый канал, 22 ноября 2015
217. «Крым без света. Самое главное об отключении электроэнергии на полуострове». MEDUZA. 20:08, 22 НОЯБРЯ 2015. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
218. «Аксенов назвал запуск энергомоста в Крым важным политическим шагом». ՌԻԱ Նովոստի. 2015 թ․ դեկտեմբերի 3.
219. Козак: острота проблемы энергоснабжения Крыма уменьшится в декабре // РИА Крым, 2015-11-23
220. Путин потребовал проложить энергомост в Крым до 20 декабря — Газета. Ru _ Новости
221. «Президент запустил первую очередь энергомоста в Крым». Kremlin.ru. 2015 թ․ դեկտեմբերի 2.
222. Путин дал команду к запуску второй ветки энергомоста с Кубани в Крым // РИА Крым
223. Правительство Украины временно запрещает перемещение грузовых потоков в Крым // Русская служба Би-би-си, 23.11.2015
224. Про обмеження поставок окремих товарів (робіт, послуг) з тимчасово окупованої території на іншу територію України та/або з іншої території України на тимчасово окуповану територію(ուկր.)
225. Украина с 16 января прекращает поставки в Крым большинства товаров // ՌԻԱ Նովոստի
226. Яценюк: поставка электричества в Крым возможна только с решения СНБО | ՌԻԱ Նովոստի
227. One Year Later — Russia’s Occupation of Crimea Արխիվացված 2015-09-12 Wayback Machine
228. Press Briefing by Press Secretary Jay Carney, 3/18/2014
229. «Выводы Европейского Совета касательно Украины (21/03/2014)». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 6-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
230. «European Parliament resolution of 17 April 2014 on Russian pressure on Eastern Partnership countries and in particular destabilisation of eastern Ukraine» (անգլերեն). Европарламент. 2014 թ․ ապրիլի 17. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 8-ին.
231. Russian ambassador to Australia called in to explain troops in Crimea
232. Ещё пять стран, включая Украину и Норвегию, ввели санкции против РФ. ՌԻԱ Նովոստի, 11.04.2014
233. Consideration of the annulment of the previously ratified credentials of the delegation of the Russian Federation (follow-up to paragraph 16 of Resolution 2034 (2015))
234. «Resolution on Clear, Gross and Uncorrected Violations of Helsinki Principles by the Russian Federation». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 2-ին.
235. Хельсинкская декларация и резолюции, принятые Парламентской Ассамблеей ОБСЕ на двадцать четвёртой ежегодной сессии. Хельсинки, 5-9 июля 2015 года
236. Интервью Министра иностранных дел России С. В. Лаврова телеканалу «Блумберг», Москва, 14 мая 2014 года
237. Российские диверсанты и сепаратисты подняли мятеж на востоке // ЛІГАБізнесІнформ, 13.04.2014
238. НАТО призывает Кремль прекратить «незаконную военную операцию» в Украине Արխիվացված 2015-10-01 Wayback Machine // Голос Америки
239. Совет Европы признал присутствие российских войск в Украине — решение Комитета министров // Интерфакс-Украина
240. «RESOLUTION ON HE CONTINUATION OF CLEAR, GROSS AND UNCORRECTED VIOLATIONS OF OSCE COMMITMENTS AND INTERNATIONAL NORMS BY THE RUSSIAN FEDERATION». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հուլիսի 14-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
241. Евросоюз призвал Россию немедленно вывести войска из Украины // УНИАН
242. Списки Запада станут восточными. России готовят наказание за восток Украины // Газета «Коммерсантъ» № 64 от 15.04.2014
243. Заявление МИД России по событиям на Украине на сайте МИД России, 29.08.2014
244. Песков: не стоит преувеличивать влияние Путина на ополченцев Донбасса Արխիվացված 2015-10-01 Wayback Machine :: РосБизнесКонсалтинг
245. Турчинов объявил о начале антитеррористической операции на юго-востоке Украины // Вести.ua, 07.04.2014
246. Правила ликвидации террористов в Украине
247. Sergei Lavrov. It’s not Russia that is destabilising Ukraine // The Guardian, 07.04.2014
248. Три российских шага к спасению Украины. Сергей Лавров объяснил Западу, как найти выход из украинского кризиса // Коммерсантъ, 08.04.2014
249. Виктор Янукович: «Украина одной ногой вступила в гражданскую войну». Что происходило на востоке страны в выходные // «Коммерсантъ» от 12.04.2014
250. «Американская сторона постоянно ссылается на данные, предоставленные украинскими властями». Совбез ООН по предложению России провёл экстренную встречу // «Коммерсантъ FM» от 14.04.2014
251. Совбез ООН не поверил России. Госдепартамент США обвинил Москву по десяти пунктам // «Коммерсантъ» от 14.04.2014
252. Президенты России и США обсудили ситуацию на Украине. Владимир Путин призвал Барака Обаму не допустить там кровопролития // «Коммерсантъ» от 15.04.2014
253. Турчинов подписал указ о начале антитеррористической операции
254. Турчинов объявил о начале силовой операции в Донецкой области // Lenta.ru, 15.04.2014
255. Женевское заявление от 17 апреля 2014 года
256. «Официальный портал Верховной Рады Украины». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մայիսի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
257. Турчинов потребовал от силовиков возобновить «антитеррористическую операцию»// Slon.ru, 22.04.2014
258. «Кремль рассмотрел в АТО отказ Киева от женевских договорённостей». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 16-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
259. Быстрая победа в Крыму обернулась долгой войной. Газета РБК, 26.12.2014
260. Минские соглашения делают вашингтонскими. Киев продвигает альтернативный план для Донбасса // Коммерсантъ, 13.02.2019
261. К проблеме Донбасса подходят миротворчески. Представители России и Украины разошлись во взглядах на формат возможной миссии ООН // Коммерсантъ, 21.09.2017
262. Курт Волкер и Владислав Сурков обменялись форматами. Спецпредставитель Госдепа США и помощник президента РФ обсудили размещение в Донбассе миротворцев ООН // «Коммерсантъ», 14.11.2017
263. Пленные дождались свободы. Стороны конфликта в Донбассе обменялись «заложниками» // Коммерсантъ, 28.12.2017
264. С Украиной так не договаривались. Рада приняла закон, фактически отменяющий минские соглашения // Коммерсантъ, 19.01.2018
265. Пётр Порошенко подписал закон о реинтеграции Донбасса // Коммерсантъ, 20.02.2018
266. Путин пригрозил Украине «тяжелыми последствиями» в случае провокаций в Донбассе // Коммерсантъ, 07.06.2018
267. «Все понимают, что в ближайший год не будет никакого продвижения». Максим Юсин — о заявлениях Владимира Путина по Украине // Коммерсантъ, 07.06.2018
268. Теракт между Москвой и Киевом. В Донецке убит Александр Захарченко // Коммерсантъ, 01.09.2018
269. Путин: печально, если украинские власти пойдут по стопам Михаила Саакашвили // Коммерсантъ, 18.10.2018
270. Путин считает бессмысленной встречу в «нормандском формате» до выборов на Украине // Коммерсантъ, 15.11.2018
271. «Договор между Российской Федерацией и Украиной о сотрудничестве в использовании Азовского моря и Керченского пролива». Президент России. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 25-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
272. Аксенов, Павел (2018 թ․ նոյեմբերի 26). «Инцидент в Керченском проливе: кто прав?». BBC News Русская служба. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 26-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
273. В чём суть договора с Украиной по Азовскому морю // «Коммерсантъ» от 28.08.2018
274. Море врозь. Украина не желает иметь с Россией ничего общего // Газета «Коммерсантъ» № 155 от 29.08.2018
275. «Морские администрации России и Украины подписали временное положение о порядке прохода судов через Керченский пролив» (ռուսերեն). www.mintrans.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 7-ին.
276. «Україна та Росія підписали Тимчасове положення про порядок проходження суден у Керченській протоці» (ուկրաիներեն). Прес-служба Мінтрансзв'язку. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
277. «В ФСБ сообщили о пересечении границы России тремя кораблями ВМС Украины». Interfax.ru. 2018 թ․ նոյեմբերի 25. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 26-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
278. «Россия захватила украинские корабли и обвинила экипаж в нарушении морских границ. Они действительно что-то нарушили? (Спойлер: похоже, что нет)» (ռուսերեն). meduza.io. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
279. Последняя капля в море // Коммерсантъ. Архивировано из первоисточника 26 Նոյեմբերի 2018.
280. «Российские корабли обстреляли и захватили украинские катера в Чёрном море». BBC News Русская служба. 2018 թ․ նոյեմբերի 25. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 26-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
281. «Прохождение украинскими кораблями Керченского пролива: стало известно о россиянах на борту» (ռուսերեն). Апостроф. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
282. «Dispute Concerning Coastal State Rights in the Black Sea, Sea of Azov, and Kerch Strait (Ukraine v. the Russian Federation)». Permanent Court of Arbitration. PCA Case Repository. «On 16 September 2016, Ukraine served on the Russian Federation a Notification and Statement of Claim under Annex VII to the 1982 United Nations Convention on the Law of the Sea (UNCLOS) referring to a dispute concerning coastal state rights in the Black Sea, Sea of Azov, and Kerch Strait. The Permanent Court of Arbitration acts as Registry in this arbitration.»
283. «Ukraine v. Russia: Passage through Kerch Strait and the Sea of Azov». Völkerrechtsblog (ամերիկյան անգլերեն). 2018 թ․ հունվարի 10. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
284. Deutsche Welle (www.dw.com). «Украина собрала доказательства нарушений Россией морского права | DW | 24.02.2018» (ռուսերեն). DW.COM. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
285. «2017-06 Dispute Concerning Coastal State Rights in the Black Sea, Sea of Azov, and Kerch Strait (Ukraine v. the Russian Federation)». Постоянная палата третейского суда.
286. «Почему у России и Украины возник конфликт в Азовском море» (ռուսերեն). РБК. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
287. Азовское море взволновало Европарламент // Коммерсантъ.
288. «Украина направит в район Азовского и Чёрного морей 270 бойцов спецназа» (ռուսերեն). ТАСС. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
289. «ЧФ рассматривает вопрос постоянного присутствия в Азовском море» (ռուսերեն). ՌԻԱ Նովոստի. 2018 թ․ ապրիլի 3. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
290. «МИД РФ: Москва оставляет за собой право на жесткий ответ Киеву из-за экипажа судна "Норд"» (ռուսերեն). ТАСС. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
291. «Российские пограничники объяснили досмотр судов в Керченском проливе». Interfax. 2018 թ․ մայիսի 3. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 27-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
292. «Азовская тема вброшена в информационное пространство намеренно» // Коммерсантъ. Архивировано из первоисточника 26 Նոյեմբերի 2018.
293. «ФСБ намерена бороться с украинскими браконьерами в Азовском море». ՌԻԱ Նովոստի. 2018 թ․ ապրիլի 29. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 27-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 27-ին.
294. Вендик, Юри (2018 թ․ հոկտեմբերի 25). «Европарламент осудил Россию за блокаду Азовского моря. О чём речь?». BBC News Русская служба. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
295. «Турчинов: Россия хочет заблокировать Украину в Азовском море». BBC Україна. 2018 թ․ օգոստոսի 10. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 26-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
296. «На Азовском море создают базу ВМС Украины». Украинская правда. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 27-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
297. «Минобороны РФ подтвердило участие военных в инциденте в Керченском проливе». Интерфакс (ռուսերեն). 2018 թ․ նոյեմբերի 30. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 13-ին.
298. «В Госдуме решили наградить пограничников, захвативших украинские корабли». BBC News Русская служба (բրիտանական անգլերեն). 2018 թ․ դեկտեմբերի 3. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 7-ին.
299. «8409-е заседание Совета Безопасности ООН. 26 ноября 2018 года. Нью-Йорк». www.un.org. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 29-ին.
300. «Top Political Official Urges Restraint from Ukraine, Russian Federation in Emergency Security Council Meeting on Seized Ukrainian Vessels | Meetings Coverage and Press Releases» (անգլերեն). www.un.org. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 27-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 27-ին.
301. «8410-е заседание Совета Безопасности ООН. 26 ноября 2018 года. Нью-Йорк». www.un.org. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 29-ին.
302. «Генеральная Ассамблея ООН приняла резолюцию о милитаризации Крыма, а также районов Чёрного и Азовского морей» (ռուսերեն). Новости ООН. 2018 թ․ դեկտեմբերի 17. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 18-ին.
303. «Генассамблея ООН осудила открытие Крымского моста». РБК. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 18-ին.
304. Страны НАТО договорились усилить поддержку Украины и Грузии в Чёрном море // Коммерсантъ, 04.04.2019
305. В НАТО пообещали гарантировать проход судов Украины через Керченский пролив // Коммерсантъ, 03.04.2019
306. Беспилотник США провёл разведку у линии разграничения в Донбассе // Коммерсантъ, 07.01.2018
307. Беспилотник ВВС США провёл разведку у Черноморского побережья России // Коммерсантъ, 04.10.2018
308. Беспилотник ВВС США провёл многочасовую разведку над Донбассом и вблизи Крыма // Коммерсантъ, 06.04.2019
309. Дмитрий Медведев пожелал здравомыслия новому президенту Украины
310. Россия готова восстанавливать отношения с Киевом, но не в одностороннем порядке — Путин // Интерфакс-Украина, 25.04.2019
311. Указ об определении в гуманитарных целях категорий лиц, имеющих право обратиться с заявлениями о приёме в гражданство России в упрощённом порядке
312. «Кремль посылает абсолютно чёткий сигнал в Киев». Максим Юсин — о новых правилах получения гражданства России жителями Донбасса // «Коммерсантъ FM» от 24.04.2019
313. Захарова: упрощение выдачи паспортов РФ жителям Донбасса учитывает ситуацию «на земле» // ТАСС, 25.04.2019
314. Пресс-конференция по итогам рабочего визита в Китай. 27 апреля 2019 года
315. Зеленский прокомментировал заявление Путина об упрощённой системе выдачи паспортов для украинцев // Коммерсантъ, 28.04.2019
316. Путин надеется договориться с Зеленским о возможности двойного гражданства // Интерфакс-Украина, 29.04.2019
317. Зеленский: у России и Украины из «общего» осталась только граница // Коммерсантъ, 02.05.2019
318. Порошенко предостерегает команду новоизбранного президента Украины от необдуманной встречи с Путиным // Интерфакс-Украина, 29.04.2019
319. Путин упростил получение гражданства для ряда категорий граждан Украины
320. Подписан Указ об отдельных категориях иностранных граждан и лиц без гражданства, имеющих право обратиться с заявлениями о приёме в гражданство Российской Федерации в упрощённом порядке. 01 мая 2019 года
321. Украина примет в гражданство подвергшихся политическому преследованию россиян // «Коммерсантъ» от 13.08.2019
322. Приветственное слово Президента Украины на торжественном приёме для глав иностранных делегаций по случаю вступления в должность. 20 мая 2019 года
323. Путин не поздравил Зеленского со вступлением в должность // Коммерсантъ, 20.05.2019
324. Порошенко накануне конца президентства дал Зеленскому шесть советов // РБК, 18.05.2019
325. Президент Украины Владимир Зеленский провел встречу с Президентом Грузии Саломе Зурабишвили. 20.05.2019
326. Президент Украины Владимир Зеленский обсудил с представителями США реформы и противодействие российской агрессии. 20.05.2019
327. Президент Украины Владимир Зеленский обсудил сотрудничество между Украиной и ЕС с Вице-президентом Европейской комиссии Марошем Шефчовичем. 20.05.2019
328. Визиты Зеленского в Париж и Берлин прояснили его позицию по России // РБК, 18.09.2019
329. «Президент мира» показал себя Европе. Владимир Зеленский изложил в Париже и Берлине свои планы урегулирования конфликта в Донбассе // Газета «Коммерсантъ» № 104 от 19.06.2019
330. Зеленский разочарован решением ПАСЕ по России // Интерфакс-Украина, 25.06.2019
331. Зеленский пригласил Путина на переговоры в Минск
332. Путин готов обсуждать расширенную встречу по Донбассу
333. Госдеп выступил против изменения формата переговоров по Донбассу
334. Путин впервые поговорил с Зеленским // РБК, 11.07.2019
335. Киев назвал ключевую тему разговора Путина с Зеленским // РБК, 11.07.2019
336. Зеленский связал восстановление России в G8 с возвращением Крыма и освобождением пленных // Коммерсантъ, 22.08.2019
337. В Украину прибыли пленные моряки, Сенцов, Кольченко и Балух: кого удалось обменять у Путина
338. Помощник президента Андрей Ермак: Фамилия Цемаха на обмен в разговорах Зеленского и Путина была изначально // Украинская правда, 09.09.2019
339. Обмен пленными. Как Зеленский договорился с Путиным об освобождении заложников Кремля // Украинская правда, 07.09.2019
340. «Россия не будет оспаривать выводы Международного уголовного суда в Гааге относительно конфликта на Донбассе». Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
341. Канцелярия Прокурора Международного уголовного суда (14.11.2016). «Отчёт о действиях по предварительному расследованию (2016 г.)» (PDF). Международный уголовный суд.
342. «Официальный интернет-портал правовой информации». publication.pravo.gov.ru. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
343. «В Кремле прокомментировали выводы МУС по ситуации в Донбассе». ՌԻԱ Նովոստի (ռուսերեն). 20171207T1609+0300Z. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
344. «Украина сообщила в Международный уголовный суд о захвате Россией имущества в Крыму». LB.ua. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 5-ին.
345. European Court of Human Rights (27.08.2018). «New inter-State application brought by Ukraine against Russia» (PDF).
346. Deutsche Welle (www.dw.com). «Украина вновь пожаловалась в ЕСПЧ на Россию | DW | 27.08.2018» (ռուսերեն). DW.COM. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 29-ին.
347. «В МИД объяснили, почему Украина не подает иск в международный суд ООН по возвращению Крыма» (ռուսերեն). Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 17-ին.
348. Необучаемые: стало известно, сколько украинцев все ещё симпатизируют России
349. Россияне назвали Китай и Белоруссию любимыми странами
350. Россияне назвали главными врагами США и Украину
351. ВЦИОМ (20.02.2018). «Россия-Украина: четыре года после Майдана». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 15-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
352. «Украинцы готовы помириться c россиянами» (անգլերեն). www.ng.ru. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 14-ին.