From Wikipedia, the free encyclopedia
Ուղեղի ցնցում, հայտնի է նաև գլխուղեղի թեթև տրավմատիկ վնասում (ԳԹՏՎ) անվամբ, բնորոշվում է որպես գլխի վնասում, որը ժամանակավորապես ազդում է գլխուղեղի գործունեության վրա[1]։ Ախտանիշները կարող են ընդգրկել գլխացավեր, մտածողության, հիշողության կամ կենտրոնացման խանգարումներ, սրտխառնոց, լղոզված տեսողություն, քնի խանգարումներ կամ տրամադրության փոփոխություն[2]։ Որոշ ախտանշաններ կարող են ի հայտ գալ անմիջապես, մյուսները՝ վնասվածքից օրեր անց[2]։ Երեխաների շրջանում սպորտի հետ կապված ուղեղի ցնցումների 10%-ից քիչ դեպքերը ուղեկցվում են գիտակցության կորստով[3]։ Ոչ հազվադեպ ախտանշանները կարող են պահպանվել մինչև 4 շաբաթ[4]։
| Ուղեղի ցնցում | |
|---|---|
 | |
| Տեսակ | ախտանիշ կամ նշան |
| Պատճառ | ավտովթարներ, վայր ընկնելը, սպորտային վնասվածքներ, հեծանվային վթարներ |
| Հիվանդության ախտանշաններ | գլխացավ, սրտխառնոց, լղոզված տեսողություն, քնի խանգարում և տրամադրության անկայունություն |
| Բժշկական մասնագիտություն | անհետաձգելի բժշկություն, նյարդաբանություն |
| ՀՄԴ-9 | 850 |
| ՀՄԴ-10 | S06.0 |
| Հոմանիշներ | գլխուղեղի թեթև վնասում, գլխուղեղի թեթև տրավմատիկ վնասում, գլխի թեթև վնասում, գլխի թեթև վնասվածք |
| Ախտորոշում | հիմնված ախտանշանների վրա |
| Բուժում | ֆիզիկական և կոգնիտիվ հանգիստ 1-2 օրվա ընթացքում՝ ակտիվությունների աստիճանական վերադարձով |
| Կանխարգելում | Պաշտպանիչ գլխարկների օգտագործում հեծանիվ կամ մոտոցիլետ վարելիս |
| Հաճախություն | տարեկան 1000 մարդուց 6-ը |
| Տևողություն | մինչև 4 շաբաթ |
 Concussions Վիքիպահեստում | |
Հաճախակի պատճառները ընդգրկում են ավտովթարներ, վայ ընկնելը, սպորտային վնասվածքներ և հեծանվային վթարներ[5][6]։ Ռիսկի գործոններից է ալկոհոլի օգտագործումը[7]։ Մեխանիզմները կարող են ներառել ինչպես անմիջապես գլխին հասցված հարված, այնպես էլ մարմնի այլ հատվածի վրա ուժի ազդեցություն, որը փոխանցվում է գլխին[4]։ Սա բերում է նեյրոնների գործունեության խանգարման, քանզի առկա է գլյուկոզայի պահանջի մեծացում, բայց արյան անբավարար մատակարարում[4]։ Ախտորոշման համար անհրաժեշտ է 30 րոպեից քիչ տևողությամբ գիտակցության կորուստ, 24 ժամից քիչ հիշողության կորուստ և Գլազգոյի Կոմայի Սանդղակով 13-15 միավոր[8]։ Հակառակ դեպքում պետք է քննարկել գլխուղեղի միջին կամ ծանր տրավմատիկ վնասուման հնարավորությունը[8]։
Կանխարգելումն ընդգրկում է պաշտպանիչ գլխարկների օգտագործում հեծանիվ կամ մոտոցիկլետ վարելիս[5]։ Բուժումն ընդհանուր առմամբ ընդգրկում է ֆիզիկական և մտավոր հանգիստ 1-2 օրվա ընթացքում՝ ակտիվությունների աստիճանական վերադարձով[4][9][10]։ Հանգստի ավելի երկար շրջանները կարող են վատացնել ելքը[4]։ Կարող են կիրառվել պարացետամոլ կամ այլ ՈՍՀԲԴ[4]։ Հավասարակշռության պահպանվող խնդիրների դեպքում կարող է օգտակար լնել ֆիզիոթերապիան, իսկ տրամադրության փոփոխությունների դեպքում կոգնիտիվ վարքային թերապիան[4]։ Հիպերբարիկ օքսիգենացիայի և խիրոպակտիկ թերապիայի օգտակարության մասին վկայող ապացույցները շատ քիչ են[4]։
Ուղեղի ցնցում լինում է տարեկան 1000 մարդուց ավելի քան 6 հոգու մոտ[5]։ Սա գլխուղեղի տրավմատիկ վնասման ամենատարածված ձևն է[5]։ Ավելի հաճախ առաջանում է արական սեռի և պատանիների շրջանում[5]։ Ելքը սովորաբար բարենպաստ է[11]։ Մինչև նախորդ ուղեղի ցնցման ախտանշանների անհետացումը՝ նոր ուղեղի ցնցումը ասոցացվում է ավելի վատ ելքի հետ[12][13]։ Ուղեղի ցնցման կրկնվող էպիզոդները հետագա կյանքում կարող են բարձրացնել քրոնիկ տրավմատիկ էնցեֆալոպաթիայի, Պարկինսոնի հիվանդության կամ դեպրեսիայի զարգացման ռիսկը[14]։
Ուղեղի ցնցումն ողեկցվում է բազմազան ախտանշաններով, որոնք սովորաբար ի հայտ են գալիս անմիջապես վնասումից հետո[16]։ Վաղ ախտանշանները սովորաբար հետ են զարգանում օրերի կամ շաբաթների ընթացքում[17]։ Ախտանշանների քանակն ու տեսակը տատանվում են լայն սահմաններում[18]։
Ամենահաճախ հանդիպող ախտանիշը գլխացավն է[19]։ Հանդիպում են նաև գլխապտույտ, սրտխառնոց, փսխում, շարժողական կոորդինացիայի խանգարում, հավասարակշռության պահպանման դժվարություն[19] կամ շարժողական և զգացողական այլ խանգարումներ։ Տեսողական ախտանշաններն ընդգրկում են զգայունություն լույսի նկատմամբ[20], վառ լույսերի առկայություն տեսադաշտում[21], լղոզված[17] և երկակի տեսողություն[22]։ Տինիտուսը կամ ականջներում աղմուկի առկայությունը նույնպես հաճախ է հանդիպում[17]։ Մոտ 70 դեպքերից մեկում կարող են առաջանալ հետցնցումային կոնվուլսիաներ, սակայն անմիջապես վնասումից հետո կամ դրա ընթացքում առաջացած կոնվուլսիաները չեն համարում ՙՙհետվնասվածքային էպի-ցնցումներ՚՚ և ի տարբերություն դրանց կանխագուշակիչ չեն հետվնասվածքային էպիլեպսիայի համար։ Վերջինիս համար անհրաժեշտ է գլխուղեղի որոշակի կառուցվածքային վնասում, այլ ոչ ուղղակի գործունեության կարճատև խանգարում[23]։ Հետցնցումային կոնվուլսիաները կապում են շարժողական ֆունկցիայի ժամանակավոր կորստի կամ արգելակման հետ և դրանք չեն ասոցացվում էպիլեպսիայի կամ գլխուղեղի ավելի լուրջ կառուցվածքային վնասման հետ։ Դրանք կապված չեն որևէ կոնկրետ բարդության հետ և ունենում են նույն քանակով լավ ելքեր, որքան սովորական ուղեղի ցնցումները[24]։
Կոգնիտիվ ախտանշաններն ընդգրկում են շփոթվածություն, դիզօրիենտացիա և ուշադրության կենտրոնացման դժվարեցում։ Գիտակցության կորուստ կարող է առաջանալ, սակայն պարտադիր չի կորելացվում ցնցման սրության հետ, եթե կարճատև է[25]։ Հետվնասվածքային ամնեզիա, որի դեպքում տուժողը չի կարող վերհիշել վնասվածքին հաջորդած իրադարձությունները, ուղեղի ցնցման տարբերակիչ նշան է[19]։ Այլ տարբերակիչ նշան է շփոթվածությունը, որը կարող է առկա լինել անմիջապես կամ զարգանալ մի քանի րոպեների ընթացքում[19]։ Անձը կարող է կրկնել նույն հարցը[26], դանդաղ պատասխանել հարցերին կամ կատարել հրահանգները, ունենալ սառած հայացք, ունենալ լղոզված[19] կամ չկապակցված խոսք[27]։ Ուղեղի ցնցման այլ ախտանիշները ընդգրկում են քնի խանգարում[17], կենտրոնացման[22] և ամենօրյա ակտիվությունների իրականացման դժվարացում[19]։
Ուղեղի ցնցումը կարող է բերել տրամադրության փոփոխությունների. սիրած գործերի հանդեպ հետաքրքրության կորուստ[28], լացկանություն[29], իրավիճակին չհամապատասխանող հույզերի դրսևորում[27]։ Երեխաների մոտ հաճախակի ախտանշաններ են անհանգստությունը, լեթարգիան, գրգռվածությունը[30]։
Գլխուղեղը շրջապատված է ցերեբրոսպինալ հեղուկով, որը պաշտպանում է նրան թեթև վնասվածքներից։ Ավելի սուր ազդեցությունները կամ կտրուկ արագացման հետ կապված ուժերը կարող են չկոմպենսացվել այս պաշտպանիչ միջոցով[32]։ Ուղեղի ցնցում կարող են առաջացնել հարվածային ուժերը, որոնց դեպքում լինում է գլխով հարված կամ հարված գլխին ինչ-որ բանով, կամ իմպուլսիվ ուժերը, որոնց դեպքում գլուխը շարժվում է` չլինելով բութ վնասվածքի անմիջական օբյեկտ(օր.` երբ կրծքավանդակը հարվածում է ինչ-որ բանի և գլուխը կտրուկ շարժվում է առաջ)[29]։
Ուժերը կարող են առաջացնել գլխուղեղի գծային, պտտական կամ անկյունային շարժումներ[29]։ Պտտական շարջման ժամանակ գլուխը թեքվում է իր ծանրության կենտրոնի շուրջ, իսկ անկյունային շարժման ժամանակ` ծանրության կենտրոնով չանցնող առանցքի շուրջ[29]։ Պտտական շարժման չափը համարվում է ուղեղի ցնցման[33] և նրա ծանրության գլխավոր բաղադրիչը[34]։ Մարզիկների շրջանում կատարված հետազոտությունները ցույց են տվել, որ ուժի չափն ու ազդման շրջանը ոչ միշտ են կորելացվում ուղեղի ցնցման ծանրության և ախտանշանների հետ, և կասկածի տակ են դրել ցնցման շեմը, որը համարվում էր մոտ 70-75 մ/վ2[35][36]։
Գլխուղեղի` պտտական ուժերից ամենաշատ տուժած մասերն են միջին ուղեղը և միջանկյալ ուղեղը[6][37]։ Համարվում է, որ ուժերն առաջացնում են այս հատվածներում տեղակայված ակտիվացնող ցանցանման գոյացության նորմալ բջջային գործունեության վնասվածքային ընդհատում, և հենց այս ընդհատումն էլ բերում է գիտակցության կորստի[6]։ Գլխուղեղի մյուս հնարավոր ախտահարման մասերի թվին են պատկանում ուղեղաբնի վերին մասը, թաղը, բրտամարմինը, քունքային և ճակատային բլթերը։ 4600, 5900 կամ 7900 ռադ/մ2 անկյունային արագացումները ունեն համապատասխանաբար 25,50 կամ 80% գլխուղեղի թեթև տրավմատիկ վնասման զարգացման ռիսկ[38][39]։
Եվ կենդանիների, և մարդկանց մոտ ԳԹՏՎ-ը կարող է փոփոխել գլխուղեղի ֆիզիոլոգիան մի քանի ժամերից մինչև մի քանի տարի տևողությամբ[40][41]՝ սկիզբ տալով բազմազան ախտաբանական միջադեպերի[42]։ Որպես օրինակ կենդանիների մոտ գլյուկոզի նյութփոխանակության նախնական աճից հետո, լինում է նվազած նյութափոխանակության շրջան, որը կարող է տևել մինչև 4 շաբաթ[3]։ Չնայած այս փոփոխություններն ազդում են նեյրոնալ և գլխուղեղային գործունեության վրա` ուղեղի ցնցմանը հաջորդած նյութափոխանակային փոփոխությունները դարձելի են ախտահարված ուղեղային բջիջների մեծամասնությունում։ Այնուամենայնիվ որոշ բջիջներ վնասվածքից հետո կարող են մահանալ[43]։ Գրգռիչ նյարդահաղորդիչ և այնպիսի նյութերը ինչպիսին է գլուտամատը,որը գրգռում է նյարդային բջիջները, արտադրվում են չափազանց շատ քանակներով[44]։ Սրա հետևանքով առաջացող բջջային գրգռումը բերում է նեյրոններում չափից շատ ազդակների առաջացման[45]։ Այս ամենն առաջացնում է նեյրոնների թաղանթների շրջանում այնպիսի իոնների հավասարակշռության խանգարում, ինչպիսիք են կալիումն ու կալցիումը (տոքսիկ գրգռման գործընթաց)[43]։
Միևնույն ժամանակ, անհայտ պատճառներով, առկա է ուղեղային արյունահոսքի հարաբերական նվազում[20], չնայած արյունահոսքի նվազումը այնքան սուր չէ որքան իշեմիայի ժամանակ[43]։ Հետևաբար բջիջները ստանում են սովորականից քիչ գլյուկոզ, ինչը բերում է «էներգետիկ ճգնաժամի»[20]։
Այս գործընթացների հետ միաժամանակ կարող է նվազել միտոքոնդրիումների ակտիվությունը, ինչը ստիպում է բջջին էներգիա առաջացնելու համար անցնել անաէրոբ նյութափոխանակության`բարձրացնելով կաթնաթթվի մակարդակը[43]։
Ուղեղի ցնցումից հետո մի քանի րոպեից մինչև մի քանի օրերի ընթացքում գլխուղեղը հատկապես խոցելի է ներգանգային ճնշման փոփոխությունների, արյունահոսքի և անօքսիայի հանդեպ[20]։ Ըստ կենդանիների վրա կատարված հետազոտությունների (որոնք ոչ միշտ են կիրառելի մարդկանց համար) այս շրջանում մեծ քանակությամբ նեյրոններ կարող են մահանալ արյունահոսքի թեթև, նորմայում անվնաս, փոփոխությունների պատճառով[20]։
Ուղեղի ցնցումը գլխուղեղի դիֆուզ ախտահարում է (ի տարբերություն տեղայինի) և հետևաբար ընդգրկում է գլխուղեղի ավեի մեծ հատված[46]։ Այն համարվում է դիֆուզ աքսոնալ վնասման թեթև ձև, քանզի աքսոնները կարող են վնասվել աննշան ձգումից[29]։ Կենդանիների շրջանում կատարված հետազոտությունները, որոնցում կրծողները ենթարկվել են ուղեղի ցնցման, ցույց են տվել ամբողջ կյանքի ընթացքում այնպիսի նյարդախտաբանական պրոցեսների առկայություն, ինչպիսիք են շարունակական աքսոնալ դեգեներացիան և ենթակեղևային սպիտակ նյութի ուղիներում նյարդաբորբոքումը[47]։ Այլ պատճառներից մահացած ուղեղի ցնցում տարածների գլխուղեղներում հայտնաբերվել է աքսոնալ վնասում, սակայն հնարավոր է նաև այլ վնասվածքների պատճառով գլխուղեղի արյան շրջանառության խանգարումը[17]։ Էն-Էֆ-Էլ-ի (NFL - ԱՄՆ-ի ազգային ֆուտբոլային լիգա) մահացած մարզիկների գլխուղեղների հետազոտությունը ցույց է տվել ուղեղի ցնցումների հետևանքով տևական վնասում։ Այս վնասումը, որի ծանրությունը բարձրանում է տարած ցնցումների շատացման հետ, կարող է բերել բազմազան առողջական խնդիրների[48]։
Մինչ այժմ շարունակվում է բանավեճը ուղեղի ցնցման ֆունկցիոնալ թե կառուցվածքային ֆենոմեն լինելու վերաբերյալ[49]։ Կենդանիների թեթև տրավմատիկ վնասված գլխուղեղներում հայտնաբերվել է կառուցվածքային վնաս, սակայն հաստատված չէ, թե դա վերաբերվում է մարդկանց, թե ոչ[37]։ Գլխուղեղի կառուցվածքի այսպիսի փոփոխությունները կարող են պատճառ հանդիսանալ որոշակի ախտանշանների առաջացման համար, որոնցից են տեսողական խանգարումենրը։ Սակայն այլ ախտանիշներ, հատկապես հոգեբանական բնույթովները, սովորաբար առաջանում են ուղեղի ցնցումից հետո բջջային գործունեության դարձելի ախտաֆիզիոլոգիական փոփոխությունների արդյունքում (օր․՝ նեյրոնների բիոքիմիայի փոփոխություններ)[34]։ Այս դարձելի փոփոխությունները կարող են բացատրել, թե ինչու է դիսֆունկցիան հաճախ ժամանակավոր[49]։ Գլխի վնասվածքների մասնագետների միությունը 2001թ․ին հրավիրեց Ուղեղի ցնցումը սպորտում հավաք, որի ընթացքում էլ որոշվեց, որ ուղեղի ցնցումը կարող է բերել նեյրոախտաբանական փոփոխությունների, սակայն սուր կլինիկական ախտանշանները ավելի շատ արտահայտում են ֆունկցիոնալ խանգարումները քան կառուցվածքային վնասումը[16]։
Արդյունքում, հաշվի առնելով կենդանիների հետազոտությունները, համարվում է, որ ուղեղի ցնցման պաթոլոգիան սկսվում է նյարդային բջջի թաղանթի վնասումից։ Սա բերում է կալիումի դուրս գալուն բջջի ներսից դեպի արտաբջջային տարածություն, հաջորդող գլուտամատի ձերբազատմամբ, որը ուժեղացնում է կալիումի փոփոխությունը՝ բերելով ապաբևեռացման և նյարդային ակտիվության ընկճման։ Իոնային հավասարակշռության վերականգնման համար ակտիվանում է նատրիում-կալիումական պոմպը, ինչը բերում է ԱԵՖ (ադենոզինեռֆոսֆատ)-ի արտահայտված օգտագործմանը և գլկուկոզի քայքայմանը։ Կուտակվում է կաթնաթթու, սակայն, զարմանալիորեն, ուղեղային արյունահոսքը նվազում է, ինչը բերում է «էներգետիկ ճգնաժամի»։ Գլյուկոզի նյութփոխանակության այս աճին հաջորդում է ցածր նյութափոխանակային շրջան, որը կարող է տևել մինչև 4 շաբաթ։ Լիովին առանձին ուղի ընդգրկում է մեծ քանակությամբ կալցիումի կուտակում բջջի ներսում, ինչը կարող է թուլացնել թթվածնային մետաբոլիզմը և սկիզբ տալ հետագա կենսաքիմիական պրոցեսների, որոնք բերում են բջջի մահվան։ Այս երկու հիմնական ուղիները հաստատվել են կենդանիների վրա կատարված հետազոտություններից և դրանց տարածումը մարդկանց վրա դեռ պարզ չէ[3]։
| Կարմիր դրոշակներ[50] |
|---|
| Ցնցում |
| Վատացող գլխացավ |
| Արթնացման դժվարացում |
| Երկակի տեսողություն |
| Մարդկանց և վայրերը
ճանաչելու դժվարացում |
| Կրկնվող փսխում |
| Օջախային նյարդաբանական խնդիրներ |
| Վարքի փոփոխություն |
Գլխի վնասվածքով մարդիկ պետք է առաջին հերթին գնահատվեն ժխտելու համար ավելի ծանր անհետաձգելի իրավիճակ, ինչպիսին է ներգանգային արնահոսությունը։ Սա ընդգրկում է շնչուղիների, շնչառության և արյան շրջանառության գնահատումը և ողնաշարի պարանոցային հատվածի կայունացումը, որը ենթադրվում է վնասված այն մարզիկների մոտ, ում գտել են անգիտակից, գլխի կամ պարանոցի վնասվածքից հետո։ Այնպիսի ախտանշանների վատացումը ինչպիսիք են գլխացավերը, շարունակական փսխումը[51], շատացող ապակողմնորոշումը կամ գիտակցության մթագնումը[52], ցնցումները, բբերի անհավասար չափը նույնպես խոսում են ավելի լուրջ վնասման մասին[53]։ Այս ախտանշաններով կամ ավելի ծանր վնասվածքի բարձր ռիսկով անձիք պետք է անցնեն գլխուղեղի պատկերման հետազոտություններ վնասումը հայտնաբերելու համար և հաճախ մնում են հսկողության տակ 24-48 ժամվա ընթացքում։ Գլխուղեղի ՀՇ կամ ՄՌՇ հետազոտություններից պետք է խուսափել քանի դեռ չկան պրոգրեսիվ նյարդաբանական ախտանշաններ, օջախային նյարդաբանական նշաններ կամ գանգոսկրի վնասման կասկած[54]։
ԳԹՏՎ-ի ախտորոշումը հիմնված է ֆիզիկալ և նյարդաբանական քննությունների արդյունքների, գիտակցության կորստի տևողության (uսովորաբար 30 րոպեից քիչ), հետվնասվածքային ամնեզիայի (սովորաբար 24 ժամից քիչ) և Գլազգոյի կոմայի սանդղակի (13-15 միավոր) վրա[55]։ Նյարդահոգեբանական թեստերը օգնում են գնահատել կոգնիտիվ ֆունկցիան և Ցյուրիխում կնքված միջազգային համաձայնագրով խորհուրդ է տրվում կիրառել SCAT2 թեստը (Սպորտային ուղեղի ցնցման գնահատման միջոց)[17] [56]։ Այսպիսի թեստերը կարող են կիրառվել վնասվածքից ժամեր, օրեր կամ շաբաթներ անց, ինչպես նաև տարբեր ժամկետներում՝ տեղաշարժը գնահատելու նպատակով[57]։ Մարզիկները թեստերով գնահատվում են նաև խաղերի շրջանից առաջ, որպեսզի ունենաք հիմք հետագայում վնասվածքի դեպքում համեմատականներ անցկացնելու համար, սակայն դա չի նվազեցնում ռիսկը կամ չի ազդում խաղին վերադառնալու հնարավորության վրա[58][59]։
Եթե Գլազգոյի սանդղակով վնասվածքից 2 ժամվա ընթացքում առկա 15 միավոր կամ 14 միավոր ցանկացած ժամանակ՝ հնարավոր է, որ լինի ՀՇ իրականացնելու անհրաժեշտություն[6]։ Բացի այդ ՀՇ-ի կարիք կարող է լինել, եթե դուրսգրումից հետո քննումը կասկածելի է կամ առկա է թունավորում, դեռ կա արնահոսելու բարձր ռիսկի կասկած, տարիքը 60-ից բարձր է[6] կամ ցածր է 16-ից։ Ուղեղի ցնցումների մեծամասնությունը (առանց բարդությունների) չեն կարող հայտնաբերվել ՀՇ կամ ՄՌՇ հետազոտություններով[33]։ Այնուամենայնիվ ՄՌՇ և ՄՖԷՇ(SPECT-միայնակ-ֆոտոնային էմիսիոն շերտագրություն) պատկերների վրա հայտնաբերվել են փոփոխություններ ցնցումով և նորմալ ՀՇ-ով անձանց մոտ, և հետևաբար հետվնասվածքային համախտանիշը կարող է կապված լինել ՄՖԷՇ-ով և ՊԷՇ (PET-պոզիտրոն-էմիսիոն շերտագրություն)-ով հայտնաբերված փոփոխությունների հետ[43]։ Գլխի թեթև վնասվածքը կարող է և չառաջացնել էլեկտրոուղեղագրական փոփոխություններ[60]։ Արյան հետազոտությունը, որը հայտնի է գլխուղեղի վնասման ցուցիչ անվամբ, 2018թ․-ին հաստատվել է ԱՄՆ-ում և հնարավորություն է տալիս բացառել ներգանգային արնահոսության ռիսկը և հետևաբար ՀՇ հետազոտության անհրաժեշտությունը[61]։
Ուղեղի ցնցումը մնում է թերախտորոշված քիչ արտահատված ախտանշանների պատճառով, բացի այդ մարզիկները կարող են փոքրացնել իրենց վնասվածքի ծանրությունը սպորտում ավելի երկար մնալու նպատակով[62]։ 2008թ․-ին կատարված հարցումը ցույց է տվել, որ ավելի քան 88% ցնցումները մնում են չախտորոշված[63]։
Ախտորոշումը կարող է բարդ լինել, քանզի ախտանիշները նման են այլ հիվանդություններին։ Օրինակ հետցնցումային կոգնիտիվ խանգարումները կարող են սխալ վերագրվել գլխուղեղի թեթև վնասվածքին, մինչդեռ դա կարող է լինել Հետվնասվածքային սթրեսային խանգարման (PTSD) հետևանք[64]։
Ուղեղի ցնցման համար ոչ մի բնորոշում՝ գլխի փոքր վնասվածք[65] կամ գլխուղեղի թեթև տրավմատիկ վնասում ամբողջ աշխարհում ընդունված չէ[18]։ 2001թ․-ին մասնագետների Ուղեղի ցնցումը սպորտում խումբը առաջին միջազգային սիմպոզիումի ժամանակ[16] բնորոշեց ուղեղի ցնցումը որպես ուղեղն ախտահարող բարդ ախտաֆիզիոլոգիական գործընթաց, որն առաջանում է կենսամեխանիկական ուժերի ազդեցությունից"[25]։ Ընդունվեց, որ ուղեղի ցնցումը ներառում է նյարդային գործունեության ժամանակավոր թուլացում, որն անցնում է ինքնուրույն, և որ նյարդային պատկերումը ցույց չի տալիս ոչ մի կոպիտ կառուցվածքային փոփոխություններ[34]։
Չնայած ըստ դասական բնորոշման որևէ կառուցվածքային փոփոխություն չի լինում[66], որոշ հետազոտողներ ներառել են վնասվածքներ, որոնց ժամանակ ի հայտ է եկել կառուցվածքային ախտահարում և ԱՄՆ-ի Առողջության ազգային դպրոց (National Institute for Health and Clinical Excellence)-ի կողմից տրված բնորոշումը ընդգրկում է ֆիզիոլոգիական կամ ֆիզիկական խանգարում նյարդային սինապսներում[67]։ Բացի այդ, պատմական բնորոշումը ընդգրկում է գիտակցության կորուստ։ Այնուամենայնիվ բնորոշումը ժամանակի ընթացքում զարգացել է և ընդգրկում է գիտակցության այնպիսի փոփոխություններ, ինչպիսին է հիշողության կորուստը[68], սակայն բանավեճերը շարունակվում են այն հարցի շուրջ, որ բնորոշումը պիտի ընդգրկի միայն այն վնասվածքները, որոնք ուղեկցվում են գիտակցության կորստով[37]։ Այս բանավեճը արտահայտվում է ուղեղի ցնցման որոշ լավ հայտնի աստիճանավորման սանդղակներում, որոնցում գիտակցության կորստով ուղեկցվող էպիզոդները դասվում են ավելի ծանր աստիճանի, քան առանց գիտակցության կորստի էպիզոդները։
Գլխի թեթև տրավմատիկ վնասվածքի բնորոշումը կասկածելի էր, մինչև 1992թ․-ին Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը ՀՄԴ-10 (Հիվանդությունների և առողջության հետ կապված այլ խնդիրների միջազգային վիճակագրական դասակարգում)-ում վերջնական և մասնագետների կողմից ճանաչված բնորոշումը[69]։ Այդ օրվանից բազմաթիվ կազմակերպություններ ինչպիսիք են Վերականգնողական բժշկության ամերիկյան կոնգրեսը[19] և Հոգեբուժության ամերիկյան ասոցիացիան, իրենց «Հոգեկան հիվանդությունների ախտորոշիչ և վիճակագրական ձեռնարկ»-ում[69] բնորոշել են ԳԹՏՎ-ն, որպես գիտակցության կորստի, հետվնասվածքային ամնեզիայի և Գլազգոյի սանդղակի համակցություն։
Ուղեղի ցնցումը դասվում է ԳՏՎ-ի թեթև ձևին[70], բայց պարզ չէ այն կոչել գլխուղեղի թեթև վնասում թե գլխի թեթև վնասում[71]։ ԳԹՏՎ-ն և ուղեղի ցնցումը բժշկական գրականությամ մեջ օգտագործվում են որպես հոմանիշներ[19], սակայն այլ վնասվածքներ, ինչպիսիք են ներգանգային արնահոսությունները (օր․՝ ինտրաաքսիալ հեմատոմա, էպիդուրալ հեմատոմա և սուբդուրալ հեմատոմա ) պարտադիր կերպով չեն բացառվում ԳԹՏՎ-ից[34] կամ գլխի թեթև վնասվածքից[72][73], ինչպես դա կատարվում է ուղեղի ցնցման դեպքում[74]։ ԳԹՏՎ-ի դեպքում նյարդապատկերման փոփոխությունների առկայության դեպքում կարելի է ենթադրել բարդացած ԳԹՏՎ[43]։ Որոշ կլինիցիստներ տարբերություն են դնում ուղեղի ցնցում և ԳԹՏՎ տերմինների միջև[34]։ Հիվանդության նկարագրությունը, ներառյալ դրա ծանրության աստիճանն ու գլխուղեղի ախտահարված հատվածը, կլինիկական նյարդաբանության մեջ ավելի հաճախ են կիրառվում քան ուղեղի ցնցում տերմինը[75]։
Կան գլխի թեթև վնասուման ծանրությունն ու աստիճանը գնահատող ամենաքիչը 42 համակարգ[34] և չկա համաձայնություն թե որն է ամենաճիշտը։ Պրահայում 2004թ․-ին կայացած Ուղեղի ցնցումը սպորտում թեմայով 2-րդ միջազգային կոնֆերանսի ընթացքում որոշվեց ընդունել համընդհանուր պարզեցված համակարգ[76]։
Անցյալում մարզիկի խաղերի մասնակցությանը վերադարձի հարցը որոշելիս հիմնվում էին ուղեղի ցնցման ծանրության աստիճանի վրա։ Սակայն ժամանակակից ուղեցույցներն ու մասնագիտական կազմակերպությունները դեմ են այս համակարգերի կիրառմանը։ Ներկայումս մարզիկներին արգելված է վերադառնալ խաղերին մինչև նրանց մոտ չբացակայեն ախտանշանները հանգստի և ֆիզիկական ծանրաբեռնածության ժամանակ և մինչև նյարդահոգեբանական թեստերը չվերադառնան նախավնասվածքային մակարդակին։
Հիմնականում օգտագործվում էին 3 աստիճանավորման մակարդակ[77]։ Յուրաքանչյուրը պարունակում է 3 աստիճան, որոնք ցուցադրված են հաջորդող աղյուսակում[21]․
| Համակարգի անվանում | I աստիճան | II աստիճան | III աստիճան |
|---|---|---|---|
| Քանտու | հետվնասվածքային ամնեզիա<30ր, գիտակցության կորստի բացակայություն | գիտակցության կորուստ <5ր կամ ամնեզիա 30 ր մինչև 24 ժամ | գիտակցության կորուստ >5ր, ամնեզիա >24 ժամ |
| Կոլորադոյի բժշկական միություն | ապակողմորոշում, առանց գիտակցության կորստի | ապակողմնորոշում, հետվնասվածքային ամնեզիա, առանց գիտակցության կորստի | գիտակցության ցանկացած կորուստ |
| Նյարդաբանության ամերիկյան ակադեմիա | ապակողմնորոշում, ախտանշանները տևում են <15ր, առանց գիտակցության կորստի | ախտանշանները տևում են >15ր, առանց գիտակցության կորստի | գիտակցության կորուստ (IIIա, եթե տևում է վայրկյաններ, IIIբ, եթե տևում է րոպեներ) |
ԳԹՏՎ-ի հիմնական կանխարգելումը կատարվում է կապելով ամրագոտիները և օգտագործելով անվտանգության բարձիկներ ավտոմեքենաներում[19]։ Տարեցները կարող են նվազեցնել ընկնելու ռիսկը մաքեւր պահելով հատակը, հագնելով ցածր, հարթ և ամուր կոշկատակով կոշիկներ[28]։
Մարզիկների մոտ վնասման ռիսկը կարելի է նվազեցնել կրելով պաշտպանիչ գլխարկներ[31][78]։
Պարանոցի վնասվածքից հետո պետք է շարունակել հսկել հիվանդին մի քանի ժամերի ընթացքում։ Եթե առկա են կրկնվող փսխում, վատացող գլխացավ, գլխապտույտ, ցնցումներ, արտահայտված քնկոտություն, երկակի տեսողություն, չկապակցված խոսք, անկայուն քայլվածք, ձեռքերում կամ ոտքերում թմրածություն, կամ ի հայտ են եկել գանգոսկրի հիմքի կոտրվածքի ախտանշաններ, անհրաժեշտ է հիվանդի վիճակի շտապ գնահատում անհետաձգելի բաժանմունքում[3][56]։ Այս սկզբնական շրջանից հետո դեռևս պարզ չէ արդյոք արժի հիվանդին մի քանի անգամ արթնացնել գիշերվա ընթացքում, ինչպես կատարվում էր նախկինում, թե ավելի ճիշտ է չընդհատվող քունը[3][6]։
Անհրաժեշտ է ֆիզիկական և մտավոր հանգիստ մինչև բոլոր գանգատների վերացում։ Ուղեղի ցնցումների մեծ մասի ախտանշանները անցնում են 7-10 օրվա ընթացքում, սակայն վերականգնման ժամանակը կարող է ավելի երկար տևել երեխաների և դեռահասների շրջանում[56]։ Մտավոր հանգիստը ընդգրկում է այնպիսի ակտիվությունների սահմանափակում, որոնք պահանջում են կոնցենտրացիա և ուշադրություն, օրինակ՝ դպրոց, աշխատանք, համակարգչային խաղեր, հեռախոսով նամակագրություն[3][56]։
Ուղեղի ցնցումով անձանց սովորաբար ցուցված է հանգիստ[79], ներառյալ գիշերային հանգիստ քուն[53][56], և ամենօրյա ակտիվություններին աստիճանական վերադարձով այնպիսի տեմպով, որ չառաջացնի ախտանշանների վատացում[18][53]։
Մարզիկների համար 2008թ․-ին Ցյուրիխում կայացած Ուղեղի ցնցումը սպորտում թեմայով կայացած կոնգրեսում որոշվել է թույլ տալ խաղերին վերադարձ ախտանշանների վերացումից հետո և հետագայում որոշակի հաջորդական քայլերի կատարում։ Այդ քայլերը ներառում են՝
Միայն 24 ժամվա ընթացքում ախտանշանների բացակայության դեպքում է կատարվում անցում հաջորդ քայլին։ Եթե հայտնվել են ախտանշաններ, ապա պետք է կատարել մեկ քայլ դեպի հետ ամենքիչը 24 ժամով։ Կարևոր է լինել ասիմպտոմատիկ և անցնել բոլոր քայլերով, այլ ոչ թե ուղղակի կատարել քայլերը[56]։
Դեղորայք կարող է նշանակվել քնի խանգարումների և դեպրեսիայի բուժման համար[18]։ Ցավազրկողներ, օրինակ՝ իբուպրոֆեն, կարելի է կիրառել գլխացավերի դեպում[34], սակայն պարացետամոլը ավելի նախընտրելի է ներգանգային արնահոսության ռիսկը նվազեցնելու համար[80]։ Խորհուրդ չի տրվում կիրառել ալկոհոլ կամ այլ, բժշկի կողմից չնշանակված, դեղորայք, քանի որ դրանք կարող են դանդաղեցնել վերականգնումը[81]։
ԳԹՏՎ-ի կապակցությամբ բուժում ստացած անձանց մոտ 1%-ի դեպքում անհրաժեշտություն է լինում կատարել վիրահատություն գլխուղեղի վնասվածքի կապակցությամբ[55][82]։ Եթե ուղեղի ցնցումից հետո 24-72 ժամվա ընթացքում դիտվել է ախտանշանների վատացում ցուցված է վերադառնալ կրկնակի զննման։ Մարզիկները այս շրջանում սովորաբար ուշադիր հսկվում են թիմի բժշկի կողմից, սակայն մյուսները հնարավոր է չունենա այսպիսի հնարավորություն և դուրս գրվեն նվազագույ պրոցեդուրաներից հետո։
Ուղեղի ցնցում տարած անձիք ավելի զգայուն են նորը ստանալու նկատմամբ, հատկապես երբ ախտանշանները դեռ չեն վերացել[14]։ Վատ կանխագուշակիչ է, երբ շատ փոքր ազդեցությունը նույն արտահայտվածության ախտանշաններ է առաջացնում[56]։ Կրկնվող ցնցումները բարձրացնում են ուշ շրջանում դեմենցիայի, Պարկինսոնի հիվանդության և դեպրեսիայի ռիկը[14]։
ԳԹՏՎ-ի դեպում մահացությունը մոտ է 0-ին[55]։ Ախտանժանները սովորաբար անցնում են շաբաթների ընթացքում, սակայն կարող են լինել տևական խնդիրներ[34]։ Ելքը սովոբար գերազանց է[43]։ Երեխաների մոտ 75%-ը վերականգնվում են 3 ամսվա ընթացքում[83]։
Վերականգնման ընդհանուր կանխագուշակումը կարող է կախված լինել մի շարք գործոններից, օրինակ՝ տարիք, մտավոր ունակություններ, սոցիալական վիճակ, աշխատանքի տեսակ և այլն[84]։ ԳԻտակցության կորուստը և ավելի երկար ժամանակով ամնեզիան կարող են խոսել ավելի երկար վերականգնման շրջանի մասին[85]։ Անհայտ պատճառներով մեկ անգամյա ուղեղի ցնցումը զգալիորեն մեծացնում է տվյալ անձի երկրորդը ստանալու ռիսկը[57]։ Սպորտում ուղեղի ցնցման ռիսկ կապված է նաև մարմնի զանգվածի և սպորտաձևի տեսակի հետ[86]։ Կանխագուշակման տարբերություն կա մեծահասակների և երեխաների միջև։ Համարվում է, որ ծանր ուղեղի ցնցումը մանկական հասակում կարող է ազդել նյարդաբանական զարգացման վրա[57]։
2009թ․-ին կատարված հետազոտությունը ցույց է տվել, որ ուղեղի ցնցում տարած անձիք հետագա 30 տարվա ընթացքում ավելի ցածր ֆիզիկական և մտավոր ակտիվություն են ունենում[87]։
Հետցնցումային համախտանիշի դեպում ախտանշանները չեն անցնում շաբաթների, ամիսների և տարիների ընթացքում և երբեմն կարող են լինել մշտական[88]։ Տուժածներից 10-20%-ը ունենում են հետցնցումային համախտանիշ մի քանի ամիսների ընթացքում[89]։ Ախտանշանները ներառում են գլխացավեր, գլխապտույտ, թուլություն, անհանգստություն, ուշադրության և հիշողության խանգարումներ, քնի խանգարում, գրգռվածություն[90]։ Չկա որևէ հաստատված բուժում, իսկ հանգիստը հիմնականում քիչ էֆեկտիվ է լինում[79]։ Ախտանշանները սովորաբար անցնում են մի քանի ամսվա ընթացքում[74], սակայն կարող են տևել տարիներ[91][92]։ Դեռևս պարզ չէ, թե այս համախտանիշի իրական պատճառը որն է․ կառուցվածքային վնասում, թե՞ ախտաֆիզիոլոգիական փոփոխություններ[64]։
Ուղեղի ցնցման կուտակային էֆեկտները ամբողջությամբ պարզաբանված չեն, հատկապես երեխաների մոտ[93]։ 3-րդ և հետագա ցնցումների դեպքում ախտանշանները կարող են լինել ավելի սուր և բերել նյարդապաթոլոգիկ փոփոխությունների[57]։
Կուտակային էֆեկտը կորող է ներառել հոգեբուժական խնդիրներ և հիշողության երկարատև խանգարումներ։ Օրինակ ամերիկյան ֆուտբոլի այն մարզիկների մոտ ովքեր ունեցել են մի քանի ուղեղի ցնցում հայտնաբերվել է կլինիկական դեպրեսիայի զարգացման ավելի մեծ հաճախականություն, քան նրանց մոտ ովքեր չեն ունեցել ուղեղի ցնցում[94]։ 3 և ավելի ուղեղի ցնցման էպիզոդը մոտ 5 անգամ բարձրացնում է Ալցհեյմերի հիվանդության և հիշողության դեֆիցիտի զարգացման ռիսկը[94]։
Քրոնիկ տրավմատիկ էնցեֆալոպաթիան կամ ՔՏԷ-ն բազմակի ուղեղի ցնցումների կուտակային էֆեկտի օրինակ է։ Այս հիվանդությունը նախկինում հայտնի էր բռնցաքամարտի դեմենցիա անվամբ, քանզի առաջին անգամ նկատվել է բռնցքամարտիկների մոտ։ ՔՏԷ-ն կարող է բերել ֆիզիկական և կոգնիտիվ հաշմանդամության․ պարկինսոնիզմ, խոսքի և հիշողության հետ կապված խնդիրներ, դանդաղացած մտածողություն, տրեմոր, դեպրեսիա և անպատշաճ վարք[95][96]։
Կրկնակի ազդեցության համախտանիշը, որի դեպքում գլխուղեղն այտուցվում է անգամ թեթև հարվածից, հանդիպում է հազվադեպ։ Այն կարող է առաջանալ այն անձանց մոտ ովքեր կրկնակի հարված են ստացել նախորդ ուղեղի ցնցումից օրեր կամ շաբաթներ անց, երբ վերջինիս ախտանշանները դեռևս հետ չեն զարգացել[20]։ Այս՝ երբեմն մահացու բարդության պատճառները դեռևս ամբողջությամբ պարզ չեն, սակայն համարվում է, որ գլխուղեղի այտուցն առաջանում է քանզի զարկերակիկները կորցնում են իրենց տրամագիծը կարգավորելու կարողությունը[57]։ Գլխուղեղի այտուցի հետևանքով ներգանգային ճնշումը արագ աճում է[51]։ Կարող է առաջանալ գլխուղեղի ճողվածք և ընդամենը մի քանի րոպեի ընթացքում առաջանում է ուղեղաբնի մահ[20]։ Բացի բռնցքամարտից մյուս բոլոր դեպքերը առաջացել են 20 տարեկանից երիտասարդ մարզիկների մոտ[44]։ Արձանագրված քիչ դեպքերի պատճառով ախտորոշումը կասկածելի է[97]։
ԳԹՏՎ-ի դեպքերի մեծ մասը կազմում է ուղեղի ցնցումը։ Առողջության համաշխարհային կազմակերպության կատարած հետազոտությունը ցույց է տվել, որ գանգուղեղային վնասվածքների 70-80%-ը թեթև դեպքեր են[5]։ Այնուամենայնիվ թերախտորոշված լինելու պատճառով դժվար է հստակ պատկերացում կազմել հիվանդության հանդիպման հաճախության մասին[69]։ ԳԹՏՎ-ի դեպքերի մոտ 25%-ը սխալ են գնահատվում բժիշկների կողմից[43]։ ԱՀԿ-ն կատարել է ԳԹՏՎ-ի համաճարակաբանության հետազոտություն և հայտնաբերել է, որ հետազոտված 1000 հիվանդներից 3-ի մոտ է դիտվել տվյալ ախտաբանությունը, սակայն քանզի ոչ բոլոր դեպքերն են բուժվում հիվանդանոցներում, այդ թիվը իրականում ավելի բարձր է[5]։
Բոլոր տարիքային խմբերում ուղեղի ցնցումն ամենահաճախը հանդիպում է երեխաների շրջանում[6]։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ տղամարդկանց մոտ ԳԹՏՎ-ը մոտ 2 անգամ ավելի հաճախ է հանդիպում[5]։ Այնուամենայնիվ իգական սեռի մարզիկները ուղեղի ցնցում ստանալու ավելի բարձր ռիսկային խմբում են[99]։
Սպորտային վնասվածքների մոտ 5%-ը կազմում են ուղեղի ցնցման դեպքերը[44]։ Ամերիկյան Հիվանդությունների վերահսկման և կանխարգլեման կենտրոնը նշում է, որ ԱՄՆ-ում տարեկան գրանցվում է սպորտային ուղեղի ցնցումների 300000 նոր դեպք, բայց այս թիվը ընդգրկում է միայն գիտակցության կորստով ուղեկցված դեպքերը[100]։ Քանի որ գիտակցության կորուստ դիտվում է ուղեղի ցնցումների 10%-ից քիչ դեպքերում[101], այս տվյալները իրականից շատ ավելի ցածր են[100]։ Ռիսկային սպորտաձևեր են համարվում ամերիկյան ֆուտբոլը և բռնցքամարտը։ Վերջինիս դեպքում վնասվածքն այնքան տարածված է, որ բազմաթիվ բժշկական կազմակերպություններ բազմիցս փորձել են արգելել այն[102]։
Հիմնական բնորոշման բացակայության պատճառով ԳԹՏՎ-ի իրական ծախսերը հայտնի չեն, սակայն գնահատվում են շատ բարձր[103]։ Այս բարձր ծախսերը հաշվարկվել են հիվանդանոց ընդունման հետևանքով կատարվածների գումարով[71], սակայն կորցրած աշխատանքային ժամանակի և վաղ թոշակի անցման ծախսերը դուրս են մնացել հաշվարկներից[103]։
«Հիպոկրատի հավաքածու»-ում, որը բժշկական գրությունների հավաքածու է Հին Հունաստանից, խոսվում է ուղեղի ցնցման մասին, այն անվանելով commotio cerebri, և նկարագրում այն որպես խոսքի, տեսողության և լսողության կորուստ հարվածից հետո[85]։ Այս պատկերացումը հիվանդությամն մասին պահպանվել է մինչև 19-րդ դար[85]։ Պարսիկ բժիշկ Մուհամեդ Իբն Զաքարյա Րազին առաջինն էր, ով 10-րդ դարում առանձնացրեց ուղեղի ցնցումը գանգուղեղային այլ վնասվածքներից[49]։ Նա առաջինն էր, ով օգտագործեց ուղեղի ցնցում տերմինը և նկարագրեց այն որպես գործունեության ժամանակավոր խանգարում առանց կառուցվածքային փոփոխության[29]։
1839թ․-ին Գիյոմ Դյուփյութխան նկարագրեց գլխուղեղի սալջարդը, բազմաթիվ մանր արյունազեղումների օջախներով, և ցույց տվեց կառուցվածքային խանգարմամաբ պայմանավորված գիտակցության կորստի և ուղեղի ցնցման տարբերությունը[85][104]։
ԳԹՏՎ, գլխի թեթև վնասվածք, գլխուղեղի թեթև վնասում և ուղեղի ցնցում տերմինները կարող են փոխարինել միմյանց[69][105]։ Այնուամենայնիվ բժշկական գրականության մեծամասնության մեջ օգտագործվում է ԳԹՏՎ տերմինը[29][62]։
Մինոցիկլինը, լիթիումը և N-ացետիլցիստեինը ցույց են տվել բավարար հաջողություն կենդանական մոդելներում[106]։
Որպես գլխուղեղի թեթև տրավմատիկ վնասման սկրինինգի մեթոդ հետազոտություններում օգտագործվում է հայացքի հսկման թեստը։ Աչքերի շարժումները գրանցելու հնարավորություն ունեցող էկրանի վրա ցուցադրվում է շարժվող պատկեր, որին հիվանդը պետք է հետևի հայացքով։ Գլխուղեղի վնասվածք չունեցող անձիք կկարողանան հետևել շարժվող պատկերին աչքերի սահուն շարժումներով և առանց շեղման, իսկ վնասվածք ունեցողները՝ ոչ[107]։
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
