Մարս (մոլորակ)

Մարս կամ Հրատ (լատիներեն՝ Mars), Արեգակնային համակարգի Արեգակից հեռավորությամբ չորրորդ և չափերով յոթերորդ մոլորակն է։ Մոլորակի զանգվածը կազմում է Երկրի զանգվածի 10,7 %-ը։ Իր Մարս անունը ստացել է հռոմեական պատերազմի աստված Մարսի պատվին, հունական դիցաբանությունում՝ Արես։ Երբեմն Մարսը անվանում են «կարմիր մոլորակ» մակերևույթի կարմրավուն երանգի պատճառով, որը ստացվում է երկաթի օքսիդի պատճառով։

Այս հոդվածը մոլորակի մասին է։ Այլ գործածությունների համար այցելեք Մարս (այլ կիրառումներ)։

Մարս (Հրատ)
Մարս մոլորակը
Հիմնական տվյալներ
Հայտնաբերվել է	թ.
Հեռավորությունը Արեգակից	227,943 × 106 կմ[1][2]; (1,524 ա. մ.)[1][2]
Արբանյակներ	2
Ուղեծրային տվյալներ
Պերիհելին	206,655 × 106 կմ[1][2]; (1,381 ա. մ.)[1][2]
Ապոհելին	249,232 × 106 կմ[1][2]; (1,666 ա. մ.)[1][2]
Մեծ կիսաառանցք	227,943 × 106 կմ[1][2]; (1,524 ա. մ.)[1][2]
Էքսցենտրիսիտետ	0,0935[1][2]
Սիդերիկ պարբերություն	686,98 օր (1,8808476 տարի)[1][2]
Սինոդիկ պարբերություն	779,94 օր[2]
Ուղեծրային արագություն	24,13 կմ/վ (միջին)[2] 24,077 կմ/վ[1]
Թեքվածություն	1,85061° (խավարածրի նկատմամբ)[2] 5,65° (Արեգակի հասարակածի նկատմամբ)
Ծագման անկյան երկայնություն	49,57854°
Պերիկենտրոնի արգումենտ	286,46230°
Ֆիզիկական հատկանիշներ
Սեղմվածություն	0,00589
Շառավիղ	3389,5 կմ[1][2]
Հասարակածային շառավիղ	3396,2 կմ[3][4]
Բևեռային շառավիղ	3376,2 կմ[3][4]
Մակերևույթի մակերես	144 798 465 կմ²[1]
Ծավալ	16,318 × 1010 կմ³[1][2]
Զանգված	0,64185 × 1024 կգ[1][2]
Միջին խտություն	3933 կգ/մ³[1][2]
Հասարակածային մակերևութային ձգողություն	3,711 մ/վ², 0,378 g[1]
Հասարակածային պտույտի արագություն	868,22 կմ/վ
2-րդ տիեզերական արագություն	5,027 կմ/վ[1][2]
Պտույտի պարբերություն	24 ժամ 39 րոպե 36 վայրկյան[1][5]
Առանցքի թեքում	24,94°[5]
Ալբեդո	0,250[2]
Մթնոլորտային տվյալներ
Քիմիական կազմ	95,32 % - Ածխաթթու գազ[2] 2,7 % - Ազոտ 1,6 % - Արգոն 0,13 % - Թթվածին 0,08 % - Շմոլ գազ 0,021 % - Ջուր 0,01 % - Ազոտի օքսիդ; Մթնոլորտային ճնշումը՝ 0,4 - 0,87 կՊա
Մթնոլորտի ջերմաստիճան	210 Կ (-63°C)[2]

Մարսը երկրային խմբի մոլորակ է նոսր մթնոլորտով (մթնոլորտային ճնշումը մակերևույթի մոտ 160 անգամ փոքր է երկրայինից)։ Մարսի մակերևույթային ռելիեֆի առանձնահատկություններից են հարվածային խառնարանները, ինչպես նաև հրաբուխները, հովիտները, անապատները և բևեռային սառցե գլխարկները։

Մարսը ունի երկու բնական արբանյակ՝ Ֆոբոսը և Դեյմոսը (հին հունարենից թագմանաբար - «վախ» և «սարսափ» - Արեսի երկու որդիների անունները, որոնք ուղեկցում էին նրան մարտի ժամանակ), որոնք համեմատաբար փոքր են (Ֆոբոսը - 26×21 կմ, Դեյմոսը - 13 կմ կտրվածքում) և ունեն անկանոն ձև։

Սկսած 1960 թվականին Մարսի անմիջական ուսումնասիրություններով զբաղվել են ԽՍՀՄ («Մարս» և «Ֆոբոս» ծրագրեր), ԵՏԳ և ԱՄՆ («Մարիներ», «Վիկինգ», «Մարս Գլոբալ Սրվեյեր» և այլ ծրագրեր) ավտոմատ կայաններով։

Հիմնական տվյալներ

Մարսի մեծ առճակատումները, 1830 - 2035 թվականներին

Ամսաթիվ	Հեռավորություն, ա. մ.
19 սեպտեմբեր 1830	0,388
18 օգոստոս 1845	0,373
17 հուլիս 1860	0,393
5 սեպտեմբեր 1877	0,377
4 օգոստոս 1892	0,378
24 սեպտեմբեր 1909	0,392
23 օգոստոս 1924	0,373
23 հուլիս 1939	0,390
10 սեպտեմբեր 1956	0,379
10 օգոստոս 1971	0,378
22 սեպտեմբեր 1988	0,394
28 օգոստոս 2003	0,373
27 հուլիս 2018	0,386
15 սեպտեմբեր 2035	0,382

Մարսը Արեգակնային համակարգի Արեգակից հեռավորությամբ չորրորդ (Մերկուրիից, Վեներայից և Երկրից հետո) և չափերով յոթերորդ (զանգվածով և տրամագծով գերազանցում է միայն Մերկուրիին) մոլորակն է^[6]։ Մարսի զանգվածը կազմում է Երկրի զանգվածի 10,7 %-ը, (0,64185 × 10²⁴ կգ), ծավալը՝ 0,15 Երկրի ծավալ, միջին գծային տրամագիծը՝ 0,53 Երկրի տրամագիծ (6800 կմ)։

Մարսի ռելիեֆը ունի շատ յուրահատուկ առանձնահատկություններ։ Մարսի հանգած հրաբուխ Օլիմպոսը հանդիսանում է Արեգակնային համակարգի ամենաբարձր լեռը^[7], իսկ Մարիների հովիտները ամենամեծ կիրճն է։ Դրանից բացի, 2008 թվականի հունիսին «Նեյչր» (Nature) ամսագրում հրապարակված երեք հոդվածներում տեղեկացվում էր այն մասին, որ Մարսի հյուսիսային կիսագնդում է գտնվում Արեգակնային համակարգում հայտնի ամենամեծ հարվածային խառնարանը։ Այս խառնարանի երկարությունն է 10,6 հազ. կմ, իսկ լայնությունը 8,5 հազ. կմ, որը մոտավորապես չորս անգամ մեծ է Հելադա նախքան դա ամենամեծ համարվող հարվածային խառնարանից, որը մինչ այդ նույնպես հայտնաբերվել էր Մարսի վրա, նրա հարավային բևեռի մոտակայքում^[8]։

Մակերևույթի ռելիեֆի Երկրին նմանությունից բացի, Մարսը ունի երկրայինին նման պտույտի պարբերություն և տարվա եղանակների փոփոխություն, սակայն նրա կլիման շատ ավելի ցուրտ է և չոր։

Ընդհուպ մինչև Մարսի մոտով առաջին տիեզերական սարքի թռիչքը («Մարիներ-4») 1965 թվականին հետազոտողներից շատերը ենթադրում էին, որ նրա մակերևույթին կա ջուր հեղուկ վիճակում։ Այս կարծիքը հիմնված էր Մարսի լուսավոր և գիշերային մասերի պարբերական փոփոխությունների դիտարկումների վրա, հատկապես բևեռամերձ լայնություններում, որոնք շատ նման էին մայրցամաքների և ծովերի։ Մոլորակի մակերևույթի վրայի մուգ բծերը մեկնաբանվում էին որոշ հետազոտողների կողմից, որպես ոռոգման ջրանցքներ նախատեսված հեղուկ ջրի համար։ Ավելի ուշ ապացուցվեց, որ այդ բծերը օպտիկական պատրանքներ էին^[9]։

Ցածր ճնշման պատճառով Մարսի մակերևույթին ջուրը չի կարող գոյություն ունենալ հեղուկ վիճակում, սակայն շատ հնարավոր է, որ անցյալում պայմանները եղել են այլ, և այդ պատճառով պարզունակ կյանքի առկայությունը մոլորակի վրա չի կարելի բացառել։ 2008 թվականի հուլիսի 31-ին Մարսի վրա հայտնաբերվեց ջուր սառույցի վիճակում ՆԱՍԱ-ի «Ֆենիքս» սարքի միջոցով^[10][11]։

2009 թվականի փետրվարին հետազոտական ուղեծրային սարքերի խումբը Մարսի ուղեծրում կազմված էր երեք աշխատող տիեզերական սարքերից՝ «Մարս Ոդիսևս», «Մարս-էքսպրես» և «Մարսյան հետախուզական արբանյակ», դա ավելին է, քան ցանկացած այլ մոլորակի մոտ, Երկրից բացի։

Մարսի մակերևույթի հետազոտություններ են կատարվել տարբեր ԱՄԿ–ների իջեցվող սարքերի և մարսագնացների միջոցով («Վիկինգ», «Մարս», «Սփիրիթ», «Օփորթյունիթի» և այլն)։ Այժմ Մարսի մակերևույթի վրա են գտնվում մի քանի տասնյակ իջեցվող սարքեր և մարսագնացներ, որոնք ավարտել են իրենց հետազոտությունները կամ կործանվել են վայրէջքի ժամանակ։

Այս սարքերի միջոցով հավաքված երկրաբանական տվյալները թույլ են տալիս ենթադրել, որ Մարսի մակերևույթի մեծ մասը առաջ ծածկում էր ջուրը։ Վերջին տասնամյակում կատարված դիտարկումները հայտնաբերեցին Մարսի մակերևույթի որոշ հատվածներում թույլ գեյզերային ակտիվություն^[12]։ «Մարսի գլոբալ հետախուզող» սարքով կատարված դիտարկումների հիման վրա կարելի է ասել, որ Մարսի հարավային բևեռային գլխարկի որոշ մասերը հետզհետե նահանջում են^[13]։

Մարսը կարելի է դիտել Երկրից անզեն աչքով։ Նրա տեսանելի աստղային մեծությունը հասնում է −2,91^m (Երկրին ամենամոտ դիրքում), զիջելով պայծառությամբ միայն Յուպիտերին և Վեներային։ Որպես օրենք, մեծ առճակատման ժամանակ Մարսը հանդիսանում է Երկրի գիշերային երկնակամարի ամենապայծառ մարմինը, սակայն դա տեղի է ունենում միայն 15-17 տարին մեկ անգամ, մեկ-երկու շաբաթների ընթացքում։

Ուղեծրային տվյալներ

Երկրից մինչև Մարս նվազագույն հեռավորությունը կազմում է 55,76 մլն. կմ^[14] (երբ Երկիրը գտնվում է ուղիղ Արեգակի և Մարսի միջև), առավելագույնը՝ մոտ 401 մլն. կմ (Երբ Արեգակը գտնվում է ուղիղ Երկրի և Մարսի միջև)։

Արեգակից Մարս ընկած միջին հեռավորությունը կազմում է 228 մլն. կմ (1,52 ա. մ.), պտույտի պարբերությունը Արեգակի շուրջ հավասար է 687 երկրային օրի^[2]։ Մարսի ուղեծիրը ունի բավականին զգալի էքսցենտրիսիտետ (0,0934), այդ պատճառով նրա հեռավորությունը Արեգակից տատանվում է 206,6–249,2 մլն. կմ միջակայքում։ Ուղեծրի թեքումը հավասար է 1,85°^[2]։

Մարսը Երկրին ամենամոտ դիրքում է գտնվում առճակատումների ժամանակ, երբ մոլորակը գտնվում է Արեգակին հակառակ ուղղությամբ։ Առճակատումները կրկնվում են ամեն 26 ամիսը Երկրի և Մարսի ուղեծրերի տարբեր կետերում։ Սակայն 15–17 տարին մեկ անգամ առճակատումը տեղի է ունենում այն ժամանակ, երբ Մարսը գտնվում է իր ուղեծրի պերիհելիի մոտակայքում, այդ, այսպես կոչված մեծ առճակատումների ժամանակ (վերջինը եղել է 2003 թվականի օգոստոսին) հեռավորությունը այս մոլորակից նվազագույն է, և Մարսը երկնակամարում հասնում է իր ամենամեծ անկյունային չափին 25,1" և պայծառության −2,88^m[15]։

Ֆիզիկական առանձնահատկություններ

Երկրի (միջին շառավիղը՝ 6371 կմ) և Մարսի (միջին շառավիղ՝ 3386,2 կմ) չափերի համեմատությունը

Գծային չափերով Մարսը համարյա երկու անգամ փոքր է Երկրից, նրա հասարակածային շառավիղը հավասար է 3396,9 կմ (Երկրի շառավիղի 53,2 %)։ Մարսի մակերևույթի մակերեսը մոտավորապես հավասար է Երկրի ցամաքների մակերեսին^[16]։

Մարսի բևեռային շառավիղը մոտ 20 կմ-ով փոքր է հասարակածայինից, չնայած այն բանին, որ մոլորակի պտույտի պարբերություն մեծ է քան Երկրինը, որը թույլ է տալիս ենթադրել, որ Մարսի պտույտի արագությունը փոփոխվել է ժամանակի ընթացքում^[17]։

Մոլորակի զանգվածը կազմում է 6,418 ×10²³ կգ (Երկրի զանգվածի 11 %)։ Ազատ անկման արագացումը հասարակածում հավասար է 3,711 մ/վ² (երկրինի 0,378), առաջին տիեզերական արագությունը կազմում է 3,6 կմ/վ իսկ երկրորդը՝ 5,027 կմ/վ։

Մոլորակի պտույտի պարբերությունը 24 ժամ 37 րոպե 22,7 վայրկյան է (աստղերի համեմատ), միջին արևային օրվա երկարությունը կազմում է 24 ժամ 39 րոպե 35,24409 վայրկյան, ընդամենը երկրի օրվանից երկար է 2,7 %-ով։ Այսպիսով, Մարսի տարին բաղկացած է 668,6 մարսյան արևային օրերից։

Մարսը իր առանցքի շուրջ պտտվում է ուղեծրի ուղղահայացի համեմատ 25,19° անկյան թեքումով^[2]։ Պտույտի առանցքի թեքումը ապահովում է Տարվա եղանակների փոփոխությունը։ Ընդ որում, ուղեծրի ձգվածությունը բերում է եղանակների ավելի մեծ տարբերությունների և երկարության։ Այսպես, հյուսիսային գարունը և ամառը իրար հետ վերցրած տևում են 371 արևային օր, այսինքն զգալիորեն ավելին քան Մարսի տարվա կեսն է։ Դրա հետ մեկտեղ, նրանք ընկնում են Մարսի ուղեծրի այն հատվածի վրա, երբ Մարսը հեռու է գտնվում Արեգակից։ Այդ պատճառով Մարսի հյուսիսային ամառը երկար է և ցուրտ, իսկ հարավայինը՝ կարճ և տաք։

Մթնոլորտը և կլիման

Մարսի մթնոլորտը, լուսանկարը կատարվել է «Վիկինգ» ԱՄԿ-ից (1976)։ Ձախից երևում է Գալե խառնարանը

Հիմնական հոդվածներ՝ Մարսի մթնոլորտը և Մարսի կլիման

Մոլորակի վրա ջերմաստիճանը տատանվում է −150-ից մինչև մինուս -160 C^[18] բևեռի վրա ձմեռը, իսկ ամառվա ամենաշոգ օրերին մինչև Ավելին շատ բարձր քան +100 °C հասարակածի վրա կեսօրին։ Միջին ջերմաստիճանը կազմում է −50 °C^[18]։

Մարսի մթնոլորտը, որը հիմնականում կազմված է ածխաթթու գազից, չափազանց նոսր է։ Ճնշումը մակերևույթի վրա 160 անգամ փոքր է երկրինից՝ 6,1 մբար մակորևույթի միջին բարձրության վրա։ Մարսի բարձրությունների մեծ տարբերության պատճառով ճնշումը մակերևույթի վրա շատ է փոփոխվում։ Մթնոլորտի մոտավոր հաստությունը կազմում է 110 կմ։

ՆԱՍԱ-ի տվյալներով (2004), Մարսի մթնոլորտը 95,32 %-ով կազմված է ածխաթթու գազից, ինչպես նաև այնտեղ կան՝ 2,7 % ազոտ, 1,6 % արգոն, 0,13 % թթվածին, 0,021% ջրի գոլորշի, 0,08 % շմոլ գազ, ազոտի օքսիդ (NO)՝ 100 ppm, նեոն (Ne)՝ 2,5 ppm, կիսածանր ջուր - ջրածին-դեյտերիում-թթվածին (HDO)՝ 0,85 ppm, կրիպտոն (Kr)՝ 0,3 ppm, քսենոն (Xe)՝ 0,08 ppm^[2] (կազմվածքը բերված է ծավալային մասերով)։

Ամերիկյան ԱՄԿ «Վիկինգի» (1976) իջեցվող սարքից ստացված տվյալների համաձայն, Մարսի մթնոլորտի կազմում հայտնաբերվել էր 1–2 % արգոն, 2–3 % ազոտ, և 95 % ածխաթթու գազ^[19]։ Համաձայն սովետական «Մարս-2» և «Մարս-3» ԱՄԿ-ների տվյալների, իոնոսֆերայի ներքևի սահմանը գտնվում է 80 կմ բարձրության վրա, առավելագույն էլեկտրոնային խտացումը 1,7×10⁵ էլեկտրոն/սմ³ տեղակայված է 138 կմ բարձրության վրա, մյուս երկու մաքսիմումները տեղակայված են 85 և 107 կմ վրա^[19]։

Մարսի մթնոլորտի հետազոտությունը 8 և 32 սմ ռադիոալիքներում, կատարված «Մարս-4» ԱՄԿ-ով 1974 թվականի փետրվարի 10-ին, ցույց տվեց մոլորակի գիշերային իոնոսֆերայի առկայությունը իոնիզացիայի գլխավոր մաքսիմումով 110 կմ բարձրության վրա և 4,6×10³ էլեկտրոն/սմ³ էլեկտրոնների խտացումով, ինչպես նաև երկրորդական մաքսիմումներով 65 և 185 կմ բարձրությունների վրա^[19]։

Մթնոլորտային ճնշում

ՆԱՍԱ-ի տվյալների համաձայն (2004), մթնոլորտային ճնշումը մոլորակի միջին շառավղի վրա կազմում է 6,36 մբար։ Մթնոլորտի խտությունը մակերևույթի մոտ կազմում է մոտ 0,020 կգ/մ³, ընդհանուր մթնոլորտի զանգվածը՝ մոտ 2,5×10¹⁶ կգ^[2]։

Մարսի վրա մթնոլորտային ճնշման փոփոխությունը կախված օրվա ժամանակից, որը գրանցվել է Mars Pathfinder իջեցվող սարքով 1997 թվականին

Ի տարբերություն Երկրի, Մարսի մթնոլորտի զանգվածը խիստ փոփոխվում է տարվա ընթացքում բևեռային գլխարկների հալոցքների և սառցակալման հետ կապված, որոնք պարունակում են ածխաթթու գազ։ Ձմեռվա ընթացքում ամբողջ մթնոլորտի 20-30 տոկոսը սառչում է և կենտրոնանում բևեռային գլխարկներում^[20]։ Սեզոնային ճնշման տատանումները, տարբեր աղբյուրների համաձայն, ունի հետևյալ մեծությունները՝

• ՆԱՍԱ-ի տվյալներով (2004)՝ 4,0–8,7 մբար միջին շառավղի վրա^[2];
• Էնկարտայի տվյալներով (2000)՝ 6–10 մբար^[21];
• Զուբրին և Վագների տվյալներով (1996)՝ 7–10 մբար^[22];
• Վիկինգ-1-ի իջեցվող սարքի տվյալներով՝ 6,9–9 մբար^[2];
• Mars Pathfinder-ի իջեցվող սարքի տվյալներով՝ 6,7 մբար^[20]։

Հելլադա հարվածային գոգավորությունը (Hellas Impact Basin), Մարսի ամենախորը վայրն է, որտեղ կարելի է գրանցել ամենամեծ մթնոլորտային ճնշումը

Սովետական Մարս-6 սարքի վայրէջքի վայրում Էրիտրեյան ծովի շրջանում գրանցել է 6,1 միլլիբար մթնոլորային ճնշում, որը այն պահին համարվում էր մոլորակի վրա միջին ճնշումը, և այդ մակարդակից էլ պայմանավորված էր հաշվարկել Մարսի բարձրությունները և խորությունները։ Այս սարքի վայրէջքի ժամանակ ստացված տվյալներով Մարսի տրոպոդադարը գտնվում է 30 կմ բարձրության վրա, որտեղ ճնշումը կազմում է 5×10⁻⁷ գ/սմ³ (ինչպես Երկրի 57 կմ բարձրության վրա)^[19]։

Մարսի Հելլադա շրջանը այնքան խորն է, որ այստեղ մթնոլորտային ճնշումը հասնում է 12,4 միլլիբարի^[23], որը բարձր է ջրի երրորդ կետից (~6,1 մբար)^[24] և ցածր է եռման կետից։ Բավականին բարձր ջերմաստիճանի պայմաններում ջուրը այստեղ կարող էր գոյություն ունենալ հեղուկ վիճակում, սակայն այսպիսի ճնշման պայմաններում ջուրը եռում և գոլորշիանում է արդեն +10 °C պայմաններում^[23]։

Մարսի ամենաբարձր լեռան, 27-կիլոմետրանոց Օլիմպոս հրաբուխի, գագաթին ճնշումը կարող է կազմել 0,5–1 մբար^[24]։

Մինչև Մարսի մակերևույթի վրա իջեցվող սարքերի վայրէջքները մթնոլորտի ճնշումը հաշվարկվում էր հիմնվելով Մարիներ-4, Մարիներ-6 և Մարիներ-7 ԱՄԿ-ներից ստացված ռադիոազդանշանների մթնոլորտի պատճառով թուլացման վրա, երբ այս սարքերը անցնում էին Մարսի սկավառակի ետևը, հաշվարկված էր 6,5 ± 2,0 մբար մոլորակի միջին բարձրության վրա, որը 160 անգամ փոքր է Երկրայինից։ Նույն արդյունքը ցույց տվեցին Մարս-3 ԱՄԿ-ի սպեկտրալ չափումները։ Ընդ որում, միջին բարձրությունից ցածր տեղաբաշխված շրջաններում (օրինակ՝ Մարսի Ամազոնիայում) ճնշումը, այդ չափումների հիման վրա, կազմում էր 12 մբար։

Կլիման

Հեմատիտի կոնկրեցիայի միկրոսկոպիկ լուսանկար 1,3 սմ չափերով, լուսանկարը կատարվել է «Օփորթյունիթի» մարսագնացով 2 մարտի 2004 թվական, ցույց է տալիս անցյալում հեղուկ ջրի առկայությունը^[25]

Կլիման Մարսի վրա, ինչպես և Երկրի վրա, ունի սեզոնային բնույթ։ Տարվա ցուրտ ժամանակին նույնիսկ բևեռային գլխարկներից դուրս մակերևույթի վրա կարող է ձևավորվել բաց գույնի եղյամ։ «Ֆենիկս» սարքը գրանցել է ձյուն, սակայն ձյան փաթիլները ցնդում էին առանց մակերևույթին հասնելու^[26][27]։

ՆԱՍԱ-ի տվյալներով (2004), միջին ջերմաստիճանը մոլորակի վրա կազմում է ~210 Կ (−63 °C)։ Վիկինգ իջեցվող սարքերի տվյալներով, օրվա ջերմաստիճանի տատանումը կազմում է 184 - 242 Կ (−89-ից −31 °C) (Վիկինգ-1), իսկ քամու արագությունը՝ 2–7 մ/վ (ամառ), 5–10 մ/վ (աշուն), 17–30 մ/վ (փոշու փոթորիկ)^[2]։

Մարս-6 իջեցվող սարքի տվյալներով, Մարսի տրոպոսֆերայի միջին ջերմաստիճանն է 228 Կ, տոպոսֆերայում ջերմաստիճանը նվազում է միջինում 2,5 աստիճան ամեն կիլոմետր, իսկ տրոպոդադարից (30 կմ) վեր ընկած ստրատոսֆերան ունի համարյա հաստատուն 144 Կ ջերմաստիճան^[19]։

Կարլ Սագանի անվան կենտրոնի հետազոտողների տվյալներով, վերջին ժամանակներս Մարսի վրա գնում է համընդհանուր տաքացում։ Այլ մասնագետները գտնում են, որ այսպիսի եզրակացություններ դեռ վաղ է կատարել^[28]։

Գոյություն ունեն տվյալներ, որ անցյալում մթնոլորտը կարող էր լինել ավելի խիտ, իսկ կլիման ավելի տաք և խոնավ, և Մարսի մակերևույթի վրա գոյություն ուներ հեղուկ ջուր և տեղում էին անձրևներ^[29][30]։ Այս տեսության ապացույց կարող է հանդիսանալ ALH 84001 երկնաքարի վերլուծությունը, որի արդյունքում պարզվեց, որ մոտ 4 միլիարդ տարի առաջ Մարսի վրա ջերմաստիճանը կազմում էր 18 (±4) °C^[31]։

Փոշու պտտահողմեր

Մարսի հյուսիսային բևեռի մոտ ցիկլոն, լուսանկարները կատարվել են Հաբլի աստղադիտակի միջոցով (27 ապրիլ 1999)

Սկսած 1970-ական թվականներից «Վիկինգ» ծրագրի շրջանակներում, ինչպես նաև «Օփորթյունիթի» մարսագնացի և այլ սարքերի միջոցով գրանցվել են բազմաթիվ փոշոտ փոթորիկեր։ Դա օդի ձագարանման շարժումներ են, որոնք առաջանում են մոլորակի մակերևույթի մոտ և օդ են բարձրացնում մեծ քանակով փոշի։ Պտտահողմերը հաճախ դիտարկվում են Երկրագնդի վրա (անգլալեզու երկրներում դրանք անվանվում են փոշու դեմոններ – dust devil), սակայն Մարսի վրա նրանք կարող են հասնել ավելի մեծ չափերի՝ 10 անգամ ավելի բարձր և 50 անգամ ավելի լայն քան Երկրի վրա են։ 2005 թվականի մարտ ամսին այսպիսի մի պտտահողմ մաքրեց «Սփիրիթ» մարսագնացի արևային մարտկոցները^[32]։

Մակերևույթ

Հիմնական շրջանների նկարագիր

Մարսի մակերևույթի վրա եղյամ («Վիկինգ-2» սարքի լուսանկար, 18 մայիս 1979 թվական)

Գուսևի խառնարանի մաս, «Սփիրիթ» մարսագնացի լուսանկար

Մարսի մակերևույթի երկու երրորդը զբաղեցնում են լուսավոր շրջանները, որոնք ստացել են «մայրցամաքներ» անվանումը, իսկ մոտ երրորդ մասը զբաղեցնում են մութ հատվածները, որոնք անվանում են «ծովեր»։ Ծովերը կենտրոնացած են հիմնականում մոլորակի հարավային կիսագնդում 10–40° լայնությունների միջև։ Հյուսիսային կիսագնդում կան ընդամենը երկու խոշոր ծովեր՝ Ացիդալիա և Մեծ Սիրտ ծովերը։

Մութ շրջանների բնույթը մինչև այսօր մնում է վեճերի առարկա։ Այս շրջանները պահպանվում են չնայած այն բանին, որ Մարսի վրա մոլեգնում են փոշու պտտահողմերը։ Ժամանակին, սա հանդիսանում էր փաստարկ հօգուտ այն պնդման, որ այս շրջաններում կա բուսականություն։ Այժմ կարծում են, որ սա պարզապես շրջաններ են, որոնցում ռելիեֆի առանձնահատկությունների բերումով փոշին հեշտությամբ քշվում է։ Մեծ մասշտաբի լուսանկարները ցույց են տալիս, որ իրականում մութ հատվածները կազմված են մութ գծերի և հետքերի խմբերից, որոնք կապված են խառնարանների, բլուրների և այլ կառուցվածքների հետ, որոնք խոչընդոտ են հանդիսանում քամիների համար։

Մարսի կիսագնդերը բավականին ուժեղ տարբերվում են մակերևույթի բնույթով։ Հարավային կիսագնդում մակերևույթը գտնվում է հիմնականում 1–2 կմ բարձր միջին մակարդակից և խիտ ծածկված է հարվածային խառնարաններով։ Մարսի այս մասը հիշեցնում է լուսնային մայցամաքները։ Հյուսիսում մակերևույթի հիմնական մասը գտնվում է ավելի ցածր քան միջին մակարդակն է, այստեղ ավելի քիչ են խառնարանները, և հիմնական տեղը զբաղեցնում են համեմատաբար հարթ հարթավայրերը։ Դրանք հավանաբար առաջացել են լավայի հեղեհման և էրոզիայի պատճառով։ Կիսագնդերի այսպիսի տարբերությունը մնում է վիճաբանությունների առարկա։ Երկու կիսագնդերի միջև սահմանը անցնում է մեծ շրջանագծով, որը թեքված է հասարակածի նկատմամբ 30°-ով։ Այս սահմանը լայն է ու անկանոն, և ձևավորում է հյուսիս ուղղված թեքվածք։ Այս սահմանի շրջակայքում են հանդիպում Մարսի մակերևույթի ամենաէրոզացված հատվածները։

Առաջարկվել են երկու տարբեր վարկածներ, որոնք բացատրում են կիսագնդերի ասիմետրիկությունը։ Դրանցից մեկի համաձայն, վաղ երկրաբանական շրջանում լիթոսֆերային սալերը «միացել են» (հնարավոր է, որ պատահականորեն) մեկ կիսագնդում, Երկրի Պանգեա մայրցամաքի նման, և հետո մնացել են այս դիրքում։ Մյուս վարկածը ենթադրում է Մարսի բախումը Պլուտոնի չափերի այլ աստղագիտական մարմնի հետ^[33][34]։

Մարսի տոպոգրաֆիկ քարտեզը, Մարս Գլոբալ Սրվեյերի տվյալներով (1999)

Հարավային կիսագնդում մեծ քանակությամբ խառնարանների առկայությունը վկայում է այն մասին, որ մակերևույթը այստեղ բավականին հին է՝ 3–4 միլիարդ տարի։ Առանձնացնում են մի քանի տեսակի խառնարաններ՝ մեծ խառնարաններ հարթ հատակով, ավելի փոքր և երիտասարդ թասանման խառնարաններ, լուսնայինի նման, պատվարով շրջափակված խառնարաններ և բարձրադիր խառնարաններ։ Վերջին երկու տեսակի խառնարանները յուրահատուկ են Մարսի համար, պատվարով շրջափակված խառնարանները առաջացել են այնտեղ, որտեղ մակերևույթի վրայով հոսել են հեղուկ արտանետումներ, իսկ բարձրադիր խառնարանները առաջացել են այնտեղ, որտեղ խառնարանի արտանետումների ծածկույթը պաշտպանել է մակերևույթը քամու էրոզիայից։ Հարվածային ծագումով ամենամեծ ձևավորումն է Հելլադա հարթավայրը (մոտ 2100 կմ անկյունագծով^[35])։

Քաոտիկ լանդշաֆտի շրջանում կիսագնդերի սահմանին մոտ մակերևույթը ունեցել է մեծ տարածքների ճեղքեր և սեղմումներ, որոնցից հետո երբեմն տեղի էր ունենում էրոզիա (սելավների կամ ընդերքային ջրերի հոսքերի պատճառով), ինչպես նաև հեղուկ լավայի հեղեղումներ։ Քաոտիկ լանդշաֆտները հաճախ հանդիպում են մեծ ջրանցքների ակունքների մոտ։ Նրանց առաջացման ամենահավանական վարկածը հանդիսանում է մակերևույթի տակ գտնվող սառույցների անսպասելի հալոցքը։

Մարիների հովիտները Մարսի վրա

Հյուսիսային կիսագնդում, հսկայական հրաբխային հարթավայրերից զատ, գտնվում են խոշոր հրաբուխների երկու շրջան՝ Թարսիս և Էլիզիում շրջանները։ Թարսիսը հսկայական հրաբխային հարթավայր է 2000 կմ երկարությամբ, որը հասնում է միջին մակարդակից 10 կմ բարձրության։ Նրա վրա են գտնվում երեք խոշոր վահանային հրաբուխ՝ Արսիա լեռը, Սիրամարգի լեռը և Ասկրիաուս լեռը։ Թարսիսի սահմանին մոտ է գտնվում, Մարսի և Արեգակնային համակարգի ամենաբարձր^[36] Օլիմպոսը լեռը։ Օլիմպոսը հասնում է 27 կմ բարձրության իր ստորոտի համեմատ^[7] և 25 կմ Մարսի միջին մակարդակի համեմատ, և զբաղեցնում է 550 կմ տրամագծով տարածք, որը շրջապատված է տեղ-տեղ 7 կմ հասնող զառիթափներով։ Օլիմպոսի ծավալը 10 անգամ գերազանցում է Երկրի ամենախոշոր հրաբուխի՝ Մաունա-Կեայի ծավալը։ Այստեղ են գտնվում նաև մի քանի ավելի փոքր հրաբուխներ։ Էլիզիումը բարձրավանդակ է մինչև վեց կիլոմետր բարձրությամբ միջին մակարդակի համեմատ, երեք հրաբուխներով՝ Հեկատա գմբեթ, Էլիզիում լեռ և Ալբոր գմբեթ։

Այլ տվյալներով Օլիմպոս լեռան բարձրությունը կազմում է 21287 մետր զրոյական մակարդակի նկատմամբ և 18 կիլոմետր շրջապատող տեղանքի նկատմամբ, հիմքի տրամագիծը կազմում է մոտ 600 կմ։ Հիմքը զբաղեցնում է 282600 կմ² մակերես^[37]։ Կալդերան (գոգավորություն հրաբխի կենտրոնում) ունի 70 կմ լայնություն և 3 կմ խորություն^[37]։

Թարսիս բարձրավանդակը կտրտված է բազմաթիվ տեկտոնիկ ճեղքերով, հաճախ շատ բարդ կառուցվածքով և բավականին երկար։ Նրանցից ամենամեծը, դա Մարիների հովիտներն են, որոնք լայն ուղղությամբ ունեն համարյա 4000 կմ երկարություն (մոլորակի շրջագծի չորրորդ մասը), լայնությունը հասնում է 600 իսկ խորությունը 7–10 կմ^[38][39]։ Չափերով այս ճեղքը համեմատելի է Երկրի Արևելաաֆրիկյան րիֆտի հետ։ Նրա զառիվեր լանջերին տեղի են ունենում Արեգակնային համակարգի ամենամեծ սողանքները։ Մարիների հովիտները հանդիսանում են Արեգակնային համակարգում հայտնի ամենամեծ կիրճը։ Այն հայտնաբերվել է «Մարիներ-9» սարքի միջոցով 1971 թվականին։

Վիկտորիա խառնարանի շրջահայաց պատկերը, լուսանկարված է «Օփորթյունիթի» մարսագնացով՝ 2006 թվականի հոկտեմբերի 16-ից մինչև նոյեմբերի 6։

Մարսի մակերևույթի շրջահայաց պատկեր Հասբանդի բլուր շրջանում, լուսանկարվել է «Սփիրիթ» մարսագնացով՝ 23-28 նոյեմբերի 2005։

Սառույցը և բևեռային գլխարկներ

Հյուսիսային բևեռային գլխարկը ամռանը, լուսանկարը՝ Մարս Գլոբալ Սրվեյերից։ Գլխարկի ձախ կողմի լայն երկար ճեղքը Հյուսիսային խորխորատն է

Մարսի արտաքին տեսքը զգալիորեն փոփոխվում է տարվա ժամանակից կախված։ Առաջին հերթին աչքի են զառնում բևեռային գլխարկների փոփոխությունները։ Նրանք մեծանում և փոքրանում են, ստեղծելով մթնոլորտում և մակերևույթի վրա սեզոնային երևույթներ։ Մարսի բևեռային գլխարկները կարող է հասնել մինչև 50° լայնության։ Հյուսիսային բևեռային գլխարկի հիմնական մասի տրամագիծը հասնում է 1000 կմ^[40]։ Գարնանը, երբ բևեռային գլխարկներից մեկը սկսում է նահանջել, մոլորակի մակերևույթի տարրերը սկսում են մթնել։

Բևեռային գլխարկները կազմված են երկու մասերից՝ սեզոնային – ածխաթթու գազի սառույց^[40] և դարավոր - ջրի սառույց^[41]։ Մարս Էքսպրեսս արբանյակի տվյալներով գլխարկների հաստությունը կարող է հասնել 1 մետրից մինչև 3,7 կմ։ «Մարս Ոդիսևս» սարքը հայտնաբերել է Մարսի հարավային բևեռային գլխարկի վրա գործող գեյզերներ։ Ինչպես ենթադրում են ՆԱՍԱ-ի մասնագետները, ածխաթթու գազի շիթերը գարնանային տաքացմանը համընթաց արտամղվում են մեծ բարձրությունների վրա, իրենց հետ տանելով փոշու և ավազի հատիկներ^[42][43]։

Մարսի լուսանկար, որի վրա երևում է փոշու փոթորիկը (հունիս - սեպտեմբեր 2001)

Բևեռային գլխարկների գարնանային հալոցը բերում է մթնոլորտային ճնշման կտրուկ աճի, և որպես հետևանք գազի մեծ զանգվածների տեղաշարժի հակադարձ կիսագունդ։ Այդ ընթացքում փչող քամիների արագությունը կարող է կազմել 10–40 մ/վ, իսկ երբեմն մինչև 100 մ/վ։ Քամին բարձրացնում է մակերևույթից մեծ քանակով փոշի, ինչը առաջացնում է փոշոտ փոթորիկ։ Ուժեղ փոշու փոթորիկները համարյա ամբողջությամբ ծածկում են մոլորակի մակերևույթը, նրանք ունենում են զգալի ազդեցություն ջերմաստիճանի բաշխման վրա Մարսի մթնոլորտում^[44]։

1784 թվականին աստղագետ Ուիլիամ Հերշելը առաջինը ուշադրություն դարձրեց բևեռային գլխարկների սեզոնային փոփոխությունների վրա։ 1860-ական թվականներին ֆրանսիացի աստղագետ Է. Լիեն դիտել էր մթագնման ալիքը հալող գարնանային բևեռային գլխարկի շուրջ, ինչը այն ժամանակ մեկնաբանվել էր որպես տաք ջրերի հոսք և բուսականության աճ։ Սակայն Վեստո Սլայֆերի կողմից կատարված սպեկտրոմետրիկ հետազոտությունները, որոնք կատարվել էին XX դարի սկզբում Լոուելի աստղադիտարանում Ֆլագստաֆում, ցույց չտվեցին քլորոֆիլի (երկրային բույսերի կանաչ պիգմենտ) գծիկի առկայությունը^[45]։

Մարիներ-7 ԱՄԿ-ից կատարված լուսանկարներով հնարավոր եղավ որոշել, որ բևեռային գլխարկները ունեն մի քանի մետր հաստություն, իսկ չափված ջերմաստիճանը այնտեղ կազմում է 115 Կ (-158 °C), ինչը հաստատեց այն հնարավորությունը, որ գլխարկները կազմված են սառած ածխաթթու գազից, այսինք «չոր սառույցից»^[19]։

Բարձրավադակը, որը ստացել է Միտչելի լեռներ անվանումը, տեղակայված է Մարսի հարավային բևեռի մոտ, բևեռային գլխարկի հալման ժամանակ այս բարձրավանդակը երևում է որպես սպիտակ կղզի, քանի որ լեռներում սառցադաշտերը ավելի ուշ են հալվում^[19].

«Մարս Ռեքոնաիսանս Օրբիթեր» ԱՄԿ-ից ստացված տվյալները թույլ տվեցին հայտնաբերել լեռների ստորոտներում քարերի հոսքերի տակ զգալի սառույցի շերտեր։ Հարյուրավոր մետր հաստությամբ սառցադաշտերը զբաղեցնում են հազարավոր քառակուսի կիլոմետրեր տարածք, և նրանց հետագա հետազոտությունները կարող են տալ տեղեկություններ Մարսի կլիմայի պատմության մասին^[46][47]։

«Գետերը» և այլ առանձնահատկություններ

Էբերսվալդե խառնարանում ցամաքած գետի դելտան (լուսանկարը՝ Մարս Գլոբալ Սրվեյեր)

Մարսի մակերևույթին 150 մ տրամագծով այսպես կոչված «սև անցքը» (ջրհոր), երևում է նաև կողային պատի մի մասը։ Արսիա լեռան ստորոտ (լուսանկարը՝ «Մարս Ռեքոնաիսանս Օրբիթեր»)

Մարսի վրա կան բազմաթիվ երկրաբանական կազմավորումներ, որոնք հիշեցնում են ջրային էրոզիան, մասնավորապես ցամաքած գետերի հուներ։ Համաձայն վարկածներից մեկի, այս հուները կարող էին ձևավորվել կարճաժամկետ աղետային երևույթների արդյունքում, և չեն ապացուցում գետերի համակարգերի երկարաժամկետ գոյությունը։ Սակայն վերջին հետազոտությունների արդյունքները վկայում են այն մասին, որ գետերը հոսում էին երկրաբանորեն զգալի ժամանակների ընթացքում։ Մասնավորապես, հայտնաբերվել են ինվերտացված հուներ (այսինքն, գետի հուներ, որոնք բարձր են տեղադրված շրջակա տեղանքի նկատմամբ)։ Երկրի վրա այսպիսի ձևավորումներ առաջանում են պինդ հատակային նստվածքների երկարաժամկետ կուտակումներով շրջապատող ապարների հետագա չորացումով և քամհարումով։ Բացի այդ, կան գետերի հուների տեղաշարժի ապացույցներ դելտաներում մակերևույթի աստիճանական բարձրացմանը համընթաց^[48]։

Հարավ-արևմտյան կիսագնդում, Էբերսվալդե խառնարանում հայտնաբերվել է գետի դելտա մոտ 115 կմ² մակերեսով^[49]։ Դելտան ստեղծած գետը ուներ ավելին քան 60 կմ երկարություն^[50]։

ՆԱՍԱ-ի «Սփիրիթ» և «Օփորթյունիթի» մարսագնացներից ստացված տվյալները նույնպես ապացուցում են անցյալում ջրի առկայությունը (գտնվել են միներալներ, որոնք կարող էին առաջանալ միայն ջրի երկարատև ազդեցության հետևանքով)։ «Phoenix Mars Lander» սարքը հայտնաբերել է սառույցի կուտակումներ անմիջականորեն հողի մեջ։

Բացի այդ, հայտնաբերվել են մութ բծեր բլուրների լանջերին, որոնք վկայում են մակերևույթին հեղուկ աղի ջրի հայտնվելու մասին մեր ժամանակներում։ Դրանք առաջանում են ամառվա սկզբից քիչ անց և անհետանում են ձմռանը մոտ, դրանք «շրջանցում» են տարբեր խոչընդոտներ, միանում են և բաժանվում։ «Դժվար է պատկերացնել, որ այսպիսի կառուցվածքներ կարող են առաջանալ ոչ հեղուկի հոսքերից, այլ ինչ-որ այլ բանից», – հայտարարել է ՆԱՍԱ-ի աշխատակից Ռիչարդ Զուրեկը^[51]։

Թարսիս հրաբխային բարձրավանդակում հայտնաբերվել են մի քանի անսովոր խորը ջրհորներ։ Դատելով «Մարս Ռեքոնաիսանս Օրբիթեր» ԱՄԿ-ից ստացված լուսանկարից, որը կատարվել է 2007 թվականին, նրանցից մեկը ունի 150 մետր տրամագիծ, իսկ լուսավորված կողային պատի խորությունը կազմում է ոչ քիչ քան 178 մետր։ Արտահայտվել է այս կառուցվածքների հրաբխային առաջացման վարկած^[52]։

Հող

Մարսի հողի լուսանկարը «Ֆենիկս» սարքի վայրէջքի վայրում

Իջեցվող սարքերից ստացված տվյալների համաձայն Մարսի հողի մակերևույթային շերտի տարրական կազմությունը միատեսակ չէ տարբեր վայրերում։ Հողի հիմնական մասը կազմում է սիլիկատային հողերը (20–25 %), այն պարունակում է նաև երկաթի օքսիդի հիդրատների հավելումներ (մինչև 15 %), որը և տալիս է հողին կարմրավուն գույն։ Կան նաև ծծումբի, կալցիումի, մագնիումի նատրիումի միացությունների զգալի հավելումներ (ամեն մեկից միավոր տոկոսներ)^[53][54]։

Համաձայն ՆԱՍԱ-ի «Ֆենիկս» իջեցվող սարքի տվյալների (վայրէջքը Մարսի վրա 2008 թվականի մայիսի 25), մարսյան հողերի pH-ների հարաբերությունները և մի քանի այլ չափանիշները մոտ են երկրայիններին, և այս հողերի վրա տեսականորեն հնարավոր կլիներ աճեցնել բույսեր^[55][56]։ «Փաստորեն, մենք գտանք, որ Մարսի հողը համապատասխանում է պահանջներին, ինչպես նաև պարունակում է անհրաժեշտ քիմիական տարրեր, որպեսզի պահպանի կյանքը ինչպես անցյալում այնպես և ներկայում և ապագայում», տեղեկացրել է ծրագրի առաջատար քիմիկոս մասնագետ Սեմ Կունեյվսը^[57]։ Ինչպես նաև, ըստ նրա բառերի, այսպիսի հիմնային տիպի հող շատերը կարող են հանդիպել «իրենց իսկ բակում», և այն միանգամայն օգտագործելի է ծնեբեկի աճեցման համար^[58]։

Սարքի վայրէջքի վայրում հողի մեջ կա նաև զգալի քանակով ջրային սառույց^[59]։ «Մարս Ոդիսևս» ուղեծրային սարքը նույնպես հայտնաբերել է, որ կարմիր մոլորակի մակերևույթի տակ կան ջրային սառույցի կուտակումներ^[60]։

Երկրաբանությունը և ընդերքի կառուցվածք

Անցյալում Մարսի վրա, ինչպես և Երկրի վրա տեղի են ունեցել լիթոսֆերային սալերի տեղաշարժ։ Սա հաստատվում է Մարսի մագնիսական դաշտի առանձնահատկություններով, տեղ-տեղ որոշ հրաբուխների տեղաբաշխմամբ, օրինակ Փարսիս նահանգում, ինչպես նաև Մարիներների հովիտների ձևով^[61]։ Ժամանակակից իրավիճակը, երբ հրաբուխները կարող են գոյություն ունենալ անհամեմատ ավելի երկար ժամանակ քան Երկրի վրա, և կարող են հասնել հսկայական չափերի, խոսում է այն մասին, որ այժմ այսպիսի շարժումները ամենայն հավանականությամբ բացակայում են։ Դրա օգտին է խոսում նաև այն փաստը, որ վահանային հրաբուխները աճում են կրկնվող ժայթքումների հետևանքով միևնույն խառնարանից բավականին երկար ժամանակ։ Երկրի վրա լիթոսֆերային սալերի շարժման հետևանքով հրաբխային կետերը անընդհատ փոխում էին իրենց տեղաբաշխումը, որը և սահմանափակում էր վահանային հրաբուխների բարձրության աճը, և հավանաբար թույլ չի տվել նրանց հասնել Մարսի վրայի հրաբուխների բարձրության։ Մյուս կողմից, հրաբուխների առավելագույն բարձրության տարբերությունը կարող է բացատրվել նաև այն հանգամանքով, որ Մարսի վրայի ավելի փոքր ձգողության ուժի պայմաններում հնարավոր է դառնում ավելի բարձր կառուցվածքների ձևավորումը, որոնք չէին քանդվի իրենց իսկ ծանրության տակ^[62]։

Մարսի և երկրային խմբի այլ մոլորակների կառուցվածքի համեմատությունը

Մարսի ընդերքային կառուցվածքի ժամանակակից մոդելները ենթադրում են, որ Մարսը կազմված է 50 կմ միջին հաստություն ունեցող կեղևից (առավելագույն հաստությունը 130 կմ), 1800 կմ հաստությամբ սիլիկատային մանտիայից և 1480 կմ շառավղով միջուկից։ Մոլորակի կենտրոնում խտությունը պետք է հասնի 8,5 գ/սմ³։ Միջուկը մասնակիորեն հեղուկ է և կազմված է հիմնականում երկաթից, 14 - 17 % (զանգվածով) ծծումբի խառնուրդներով, ընդ որում թեթև տարրերի պարունակությունը երկու անգամ ավելին է քան Երկրի միջուկում։ Համաձայն ժամանակակից գնահատականների միջուկի ձևավորումը համընկել է վաղ հրաբխային ժամանակաշրջանի հետ և շարունակվել է մոտ միլիարդ տարի։ Մոտավորապես այդքան ժամանակ էլ զբաղեցրել է մանտիային սիլիկատների մասնակի հալումը^[62]։ Ավելի փոքր ձգողության ուժի պատճառով Մարսի մանտիայում ճնշումների միջակայքը շատ ավելի փոքր է քան Երկրի վրա, և հետևաբար նրանում ավելի քիչ են ֆազային անցումները։ Ենթադրվում է, որ օլիվինի ֆազային անցումը շպինելային ձևին սկսվում է բավականին մեծ խորությունների վրա - 800 կմ (400 կմ Երկրի վրա)։ Ռելիեֆի բնույթը և այլ նշանները թույլ են տալիս ենթադրել աստենոսֆերայի առկայությունը, որը բաղկացած է մասնակիորեն հալած նյութի տարածքներից^[63]։ Մարսի որոշ շրջանների համար կազմված է մանրամասն երկրաբանական քարտեզ^[64]։

Համաձայն ուղեծրից դիտարկուների և մարսյան երկնաքարերի վերլուծության Մարսի մակերևույթը հիմնականում բաղկացած է բազալտից։ Հիմքեր կան ենթադրելու, որ Մարսի մակերևույթի մի մասում մակերևույթը ավելի շատ է պարունակում քվարցեր, քան հասարակ բազալտը և կարող է լինել նման Երկրի վրայի անդեզիտային քարերին։ Սակայն այս նույն դիտարկուները նաև խոսում են քվարցային ապակու առկայության մասին։ Ավելի խորը ընկած ապարների զգալի մասը կազմված է երկաթի օքսիդի հատիկավոր փոշուց^[65][66]։

Երկրաբանական պատմություն

Վիկինգ-1 ուղեծրակայանից սացված 102 լուսանկարներից կազմված ընդհանուր խճանկար,22 փետրվար 1980

Մարսի երկրաբանական պատմությունը կազմված է հետևյալ երեք հիմնական դարաշրջաններից^[67][68]՝

Նոաչինյան դարաշրջան (անվանվել է «Նոաչինյան երկրի» անվանումից, Մարսի շրջան է)՝ Մարսի առավել հին, մինչև մեր օրերը պահպանված մակերևույթի մասի ձևավորումը։ Շարունակվել է 4,5—3,5 միլիարդ տարի առաջ։ Այս դարաշրջանի ընթացքում մակերևույթը ծածկվել է բազմաթիվ հարվածային խառնարաններով։ Հավանաբար Փարսիդայի հարթավայրը առաջացել է հենց այս ժամանակահատվածում, և հետագայում ինտենսիվորեն ենթարկվել է հոսող ջրի ազդեցության։

Հեսպերիական դարաշրջան (անվանվել է «Հեսպերիական հարթավայր» անվանումից, Մարսի շրջան է)՝ սկսվել է 3,5 միլիարդ տարի առաջ և ավարտվել 2,9—3,3 միլիարդ տարի առաջ։ Այս դարաշրջանի ընթացքում Մարսի մակերևույթին առաջացել են հսկայական լավային դաշտեր։

Ամազոնիական դարաշրջան (անվանվել է «Ամազոնիական հարթավայր» անվանումից, Մարսի շրջան է)՝ շարունակվել է 2,9–3,3 միլիարդ տարի մեր ժամանակներից առաջ։ Շրջանները, որոնք առաջացել են այս դարաշրջանում, ունեն շատ քիչ երկնաքարային խառնարաններ, սակայն մնացած բոլոր առանձնահատկություններով նրանք ամբողջովին տարբերվում են իրարից։ Օլիմպոս լեռը ձևավորվել է այս ժամանակաշրջանում, նույն ժամանակ Մարսի այլ տարածքներում զարգանում էին լավային հոսքերը։

Մարսի մագնիսական դաշտ

Մարսի մագնիսական դաշտը

Մարսի մոտ հայտնաբերվել է թույլ մագնիսական դաշտ։

Համաձայն Մարս-2 և Մարս-3 կայանների վրա տեղադրված մագնիտոմետրների ցուցմունքների, մագնիսական դաշտի լարվածությունը հասարակածի վրա կազմում է մոտ 60 գամմա, բևեռում 120 գամմա, որը մոտ 500 անգամ թույլ է քան Երկրի վրա։ Մարս-5 կայանի տվյալներով, մագնիսական դաշտի լարվածությունը հասարակածում կազմում էր 64 գամմա, իսկ մագնիսական մոմոնտը 2,4·10²² էրստեդ·սմ^2[69]։

Մարսի մագնիսական դաշտը չափազանց անկայուն է, մոլորակի տարբեր մասերում նրա լարվածությունը կարող է տարբերվել 1,5-ից 2 անգամ, իսկ մագնիսական բևեռները չեն համընկնում ֆիզիկականների հետ։ Դա խոսում է այն մասին, որ Մարսի երկաթյա միջուկը գտնվում է համեմատական անշարժ վիճակում մոլորակի կեղևի համեմատ, այսինքն մոլորակային դինամոյի մեխանիզմը, որը պատասխանատու է Երկրի մագնիսական դաշտի համար, Մարսի վրա չի աշխատում։ Չնայած այն հանգամանքին, որ Մարսը չունի հաստատուն միասնական մագնիսական դաշտ^[70], դիտարկումները ցույց են տվել, որ մոլորակային կեղևի մասերը մագնիսացված են, և որ անցյալում տեղի են ունեցել մագնիսական բևեռների փոփոխություն։ Տվյալ մասերի մագնիսացվածությունը պարզվեց, որ նման է շերտային մագնիսական անոմալիաներին երկրագնդի համաշխարհային օվկիանոսում^[71]։

Համաձայն վարկածներից մեկի, որը հրատարակվել է 1999 թվականին և վերստուգվել է 2005 թվականին (Մարս Գլոբալ Սրվեյեր կայանի միջոցով), այս շերտերը ցույց են տալիս հարթակների տեկտոնիկան 4 միլիարդ տարի այն բանից առաջ, երբ մոլորակի դինամո-մեքենան դադարեցրեց իր աշխատանքը, որը և պատճառ հանդիսացավ մագնիական դաշտի կտրուկ թուլացման^[72]։ Այսպիսի կտրուկ թուլացման պատճառները պարզ չեն։ Գոյություն ունի վարկած, ըստ որի 4 միլիարդ տարի առաջ դինամո-մեքենայի գործունեությունը պայմանավորված էր աստերոիդի առկայությամբ, որը պտտվում էր 50–75 հազար կիլոմետր հեռավորության վրա Մարսի շուրջ և առաջացնում էր նրա միջուկի անկայունությունը։ Հետագայում այս աստերոիդը իջավ մինչև Ռոշի սահմանը և ոչնչացավ^[73]։ Այնուհանդերձ, այս բացատրությունը պարունակում է անհասկանալի պահեր և վիճարկվում է գիտական հանրության կողմից^[74]։

Մարսի արբանյակներ

Հիմնական հոդված՝ Մարսի արբանյակներ

Տե՛ս նաև՝ Մարսի տրոյացի աստերոիդներ

Ֆոբոսը (վերևում) և Դեյմոսը (ներքևում)

Մարսի բնական արբանյակներ են հանդիսանում Ֆոբոսը և Դեյմոսը։ Նրանք երկուսն էլ հայտնաբերվել են ամերիկացի աստղագետ Ասաֆ Հոլլի կողմից 1877 թվականին։ Ֆոբոսը և Դեյմոսը ունեն անկանոն ձև և չափազանց փոքր չափեր։ Վարկածներից մեկի համաձայն, նրանք կարող են լինել Մարսի ձգողական դաշտի կողմից գրավված աստերոիդներ, ինչպես օրինակ Տրոյացի աստերոիդ Էուրիկան։ Արբանյակները անվանվել են Արես (այսինքն Մարս) աստծո ուղեկցող կերպարների պատվին՝ Ֆոբոսի և Դեյմոսի, որոնք մարմնավորում էին ահն ու սարսափը, որոնք օգնում էին պատերազմի աստծոն կռիվներում^[75]։

Երկու արբանյակներն էլ պտտվում են իրենց առանցքների շուրջ նույն պարբերությամբ, ինչպես և Մարսի շուրջ, այդ պատճառով նրանք միշտ շրջված են դեպի մոլորակը նույն կողմով։ Մարսի մակընթացային ազդեցությունը աստիճանաբար դանդաղեցնում է Ֆոբոսին, ինչը և ի վերջո կհանգեցնի այս արբանյակի անկմանը Մարսի վրա (եթե ոչինչ չփոփոխվի այսօրվա պայմաններում), կամ այն կոչնչանա բաժանվելով մասերի^[76]։ Այս ազդեցության տակ Դեյմոսը, հակառակը, հեռանում է մոլորակից։

Երկու արբանյակն էլ ունեն եռա-առանցք էլիպսոիդին նմանվող ձև, Ֆոբոսը (26,6 × 22,2 × 18,6 կմ) մի փոքր ավելի մեծ է Դեյմոսից (15 × 12,2 × 10,4 կմ)։ Դեյմոսի մակերևույթը ավելի հարթ է երևում այն բանի հաշվին, որ խառնարանների մեծամասնությունը ծածկված է մանր հատիկավոր նյութով։ Ամենայն հավանականությամբ, Ֆոբոսի դեպքում, որը ավելի մոտ է պտտվում Մարսին այս նյութերը արտամղվելուց հետո երկնաքարերի հետ բախումներից հետո, կամ վերադառնում էին արբանյակի վրա հասցնելով կրկնակի հարվածներ, կամ ընկնում էին Մարսի վրա, այն դեպքում երբ Դեյմոսի դեպքում նրանք երկար ժամանակ մնալով արբանյակի ուղեծրում աստիճանաբար նստում էին նրա վրա, ծածկելով անհարթությունները։

Կյանքը Մարսի վրա

Մարսի պատմական քարտեզը, Սկիապարելլի 1888 թվական

Մարսի ջրանցքները, նկարված աստղագետ Լոուելի կողմից, 1898 թվական

Հիմնական հոդված՝ Կյանք Մարսի վրա

Հանրաճանաչ գաղափարը այն մասին, որ Մարսը բնակեցված է բանական մարսեցիներով, լայն տարածում ստացավ XIX դարում։ Ջովանի Սկիապարելլիի հայտնաբերած, այսպես կոչված ջրանցքները համատեղ Պարսիվալ Լոուելի նույն թեմայով գրքի հետ հանրաճանաչ դարձրեցին չորացող ու սառը կլիմայով մոլորակի մասին գաղափարը, որտեղ գոյություն ունի հինավուրց քաղաքակրթություն։ Քաղաքակրթություն, որը իրականացնում է ոռոգման աշխատանքներ^[77]։

Ուրիշների դիտարկումները և հայտնի մարդկանց այս թեմայով արտահայտությունները սկիզբ դրեցին այսպես կոչված «Մարսյան տենդին» («Mars Fever»)^[78]։ 1899 թվականին, մթնոլորտային ռադիոաղմուկի իր ուսումնասիրությունների ժամանակ Նիկոլա Տեսլան, օգտագործելով Կոլորադոյի աստղադիտարանի ընդունիչները, ստացավ կրկնվող ազդանշան։ Հետագայում նա առաջ քաշեց կարծիք, որ դա կարող է լինել ազդանշան այլ մոլորակներից, օրինակ՝ Մարսից։ 1901 թվականին հարցազրույցի ժամանակ Տեսլան ասաց, որ նա կարծում է որ ռադիոաղմուկը կարող է ունենալ արհեստական ծագում։ Չնայած այն հանգամանքին, որ նա չէր կարողանում վերծանել դրանց իմաստը, նրան անհնարին էր թվում, որ այդ ազդանշանները կարող էին ծագել պատահական ձևով։ Նրա կարծիքով դա մեկ մոլորակի ողջույնն էր մյուսին^[79]։

Տեսլայի վարկածը ստացավ հայտնի բրիտանացի ֆիզիկոս Ուիլիամ Թոմսոնի կրքոտ օժանդակությունը, ով, այցելելով ԱՄՆ 1902 թվականին, ասաց, որ իր կարծիքով Տեսլան ստացել է մարսեցիների ազդանշանը, որը ուղարկվել էր ԱՄՆ^[80]։ Սակայն, հետագայում Ուիլիամ Թոմսոնը կտրականապես հերքում էր, իր կողմից այդպիսի արտահայտության անելու փաստը՝ «Իրականում ես ասել եմ, որ Մարսի բնակիչները, եթե նրանք գոյություն ունեն, անկասկած կարող են տեսնել Նյու Յորքը, մասնավորապես նրա էլեկտրական լույսերը»^[81]։

Այսօր, կյանքի զարգացման և պահպանման անհրաժեշտ պայման է համարվում մոլորակի վրա հեղուկ ջրի առկայությունը նրա մակերևույթի վրա։ Ինչպես նաև գոյություն ունի նաև պայման, որ մոլորակի ուղեծիրը գտնվի այսպես կոչված Բնակելի գոտում, որը Արեգակնային համակարգում սկսվում է Վեներայից այն կողմ և սահմանափակվում է Մարսի մեծ կիսաառանցքով^[82]։ Պերիհելիի ժամանակ Մարսը գտնվում է այս գոտու մեջ, սակայն ցածր մթնոլորտային ճնշումը խոչընդոտում է հեղուկ ջրի առաջացմանը զգալի տարածության վրա բավականին երկար ժամանակի ընթացքում։ Վերջին տվյալները վկայում են այն մասին, որ Մարսի մակերևույթի վրա գոյացած ցանկացած ջուրը չափազանց աղի է կամ թթվային երկրանման կյանքի պահպանման համար^[83]։

Մագնիտոլորտի բացակայությունը և չափազանց բարակ մթնոլորտը նույնպես հանդիսանում են կյանքի պահպանման համար խնդիրներ։ Մոլորակի մակերևույթին մոտ տեղի են ունենում տաք հոսանքների չափազանց թույլ տեղաշարժեր, այն վատ է մեկուսացված Արեգակնային քամու մասնիկների ռմբակոծությունից։ Բացի այդ, տաքանալիս սառած ջուրը ակնթարթորեն գոլորշիանում է, ցածր մթնոլորտային ճնշման պատճառով, շրջանցելով հեղուկ վիճակը։ Մարսը նույնպես գտնվում է այսպոս կոչված «երկրաբանական մահվան» եզրին։ Հրաբխային գործունեության դադարեցումը ամենայն հավանականությամբ կանգնեցրել է միներալների և քիմիական տարրերի շրջապտույտը մակերևույթի և մոլորակի ընդերքի միջև^[84]։

ALH84001 մանրադիտակի տակ

Փաստերը խոսում են այն մասին, որ մոլորակը զգալիորեն ավելի հարմարեցված էր կյանքի գոյության համար անցյալում քան այսօր։ Սակայն այս պահի դրությամբ Մարսի վրա կենդանի օրգանիզմների մնացորդներ հայտնաբերված չեն։ Ամերիկյան «Վիկինգ» ծրագրով, որը իրականացվել է 1970-ական թվականներին, կատարվել են մի ջարք փորձեր որպեսզի ի հայտ բերվեն միկրոօրգանիզմներ Մարսի հողի մեջ։ Այս փորձերը տվեցին դրական արդյունքներ, օրինակ, հողի մասնիկների տեղադրման դեպքում ջրի և սնող միջավայրի մեջ նկատվում էր CO₂ գազի անջատման ժամանակավոր ավելացում։ Սակայն այս կյանքի գոյության վկայությունը հետագայում վիճարկվեց «Վիկինգների» գիտնականների թիմի կողմից^[85]։ «Վիկինգներից» ստացված տվյալների վերագնահատումից հետո, էքստրեմոֆիլների մասին ժամանակակից գիտելիքների լույսի ներքո, պարզվեց, որ կատարված փորձերը ոչ բավարար ճշգրիտ էին, որպեսզի հայտնաբերվեին այդ տեսակի օրգանիզմներ։ Ավելին, այս փորձերը կարող էին նույնիսկ հանգեցնել այդ օրգանիզմների մահվան, նույնիսկ եթե նրանք իականում եղել էին նմուշներում^[86]։ «Ֆենիքս» ծրագրով կատարված փորձերը ցույց տվեցին, որ Մարսի հողը ունի չափազանց հիմնային pH ֆակտոր և պարունակում է մագնիում, նատրիում, կալիում և քլորիդներ^[87]։ Հողի մեջ սնող նյութեր կան, սակայն կենդանի օրգանիզմները նույնպես պետք է ունենան պաշտպանություն ուլտրամանուշակագույն ճառագայթումից^[88]։

Մեթանի բաշխումը Մարսի մթնոլորտում ամառային ժամանակ հյուսիսային կիսագնդում

Հետաքրքիր է, որ որոշ Մարսյան երկնաքարերի մեջ հայտնաբերվել են գոյացություններ, որոնք իրենց ձևով հիշեցնում են պարզագույն բակտերիաներ, չնայած զիջում են իրենց չափերով ամենափոքր երկրային օրգանիզմներին։ Այսպիսի երկնաքարերից մեկն էլ հանդիսանում է ALH 84001, որը գտնվել է Անտարկտիդայում 1984 թվականին։

Երկրից դիտարկումների և «Մարս Էքսպրես» տիեզերական սարքի տվյալների համաձայն Մարսի մթնոլորտում հայտնաբերվել է մեթան։ Մարսի պայմաններում այս գազը բավականին արագ քայքայվում է, հետևաբար պետք է գոյություն ունենա նրա գոյացման մշտական աղբյուր։ Այսպիսի աղբյուր կարող է լինել կամ երկրաբանական ակտիվությունը (սակայն գործող հրաբուխներ Մարսի վրա չեն հայտնաբերվել), կամ բակտերիաների կենսագործունեությունը։

Մարսի մակերևույթի աստղագիտական դիտարկումներ

Մարսի մակերևույթին տարբեր տիեզերական սարքերի վայրէջքներից հետո, հնարավոր դարձավ կատարել աստղագիտական դիտարկումներ անմիջականորեն մոլորակի մակերևույթից։ Մարսի Արեգակնային համակարգում աստղագիտական տեղաբաշխման պատճառով, ինչպես նաև մթնոլորտի առանձնահատկությունների, պտույտի պարբերության և նրա արբանյակների պայմաններում Մարսի գիշերային երկնքի պատկերը (ինչպես նաև մոլորակի մակերևույթից դիտարկվող աստղագիտական երևույթները) տարբերվում են երկրային պայմաններում կատարված դիտարկուներից և շատ դեպքերում հանդիսանում են անսովոր և հետաքրքիր։

Երկնքի գույնը Մարսի վրա

Արևածագի և մայրամուտի ժամանակ մարսյան երկինքը զենիթում ունի կարմրա-վարդագույն գույն^[89], իսկ Արեգակի սկավառակի անմիջական մոտակայքում այն ունի երկնագույնից մինչև մանուշակագույն գույն, ինչը ամբողջովին հակադարձ է երկնային պատկերներին։

Արևամուտը Մարսի վրա։ Լուսանկարը Մարս Էքսփլորեյշն Ռովեռ, 19 մայիս 2005 թվական

Կեսօրին Մարսի երկինքը դեղնա-նարնջագույն է։ Այսպիսի տարբերությունների պատճառը հանդիսանում է նոսր և բարակ մթնոլորտը, ինչպես նաև Մարսի մթնոլորտում առկա փոշին։ Մարսի վրա ճառագայթների ռելեյան ցրումը (որով պայմանավորված է Երկրագնդի երկնքի երկնագույն գույնը) չնչին դեր է խաղում։ Ենթադրաբար, դեղնա-նարնջագույն երանգը պայմանավորված է մշտապես Մարսի մթնոլորտում առկա, ինչպես նաև սեզոնային հողմերի միջոցով բարձրացող փոշու մասնիկներում պարունակող 1 % մագնետիտով։ Մթնշաղը Մարսի վրա սկսվում է Արեգակի ծագումից բավականին շատ ժամանակ առաջ և շարունակվում է բավականին երկար մայրամուտից հետո։ Երբեմն Մարսի երկինքը ստանում է մանուշակագույն երանգ, ինչը տեղի է ունենում մթնոլորտում առկա ջրային սառույցի միկրոմասնիկների ամպերի միջով լույսի ցրման հետևանքով (սա բավականին հազվագյուտ երևույթ է)^[89]։

Արեգակը և մոլորակներ

Արեգակի անկյունային չափը, Մարսից դիտարկման ժամանակ, ավելի փոքր է Երկրից տեսանելի չափից և կազմում է նրա 2/3-ը։ Մերկուրին Մարսից գործնականորեն անհնար կլինի դիտել անզեն աչքով, նրա Արեգակին չափազանց մոտ լինելու պատճառով։ Ամենապայծառը Մարսի մթնոլորտում փայլում է Վեներա, երկրորդը հանդիսանում է Յուպիտերը (նրա չորս ամենամեծ արբանյակները կարելի է դիտել առանց աստղադիտակի), երրորդը՝ Երկիրն է^[90]։

Երկիրը Մարսի հանդեպ հանդիսանում է ներքին մոլորակ, ինչպես և Վեներան Երկրի համար։ Հետևաբար, Մարսից Երիրը դիտվում է որպես առավոտյան կամ երեկոյան աստղ, որը ծագում է կամ արևածագից առաջ, կամ երևում է մայրամուտից հետո։

Երկրի առավելագույն էլոնգացիան Մարսի երկնքում կազմում է 38 աստիճան։ Անզեն աչքի համար Երկիրը կերևա որպես պայծառ (առավելագույն աստղային մեծությունը մոտ −2,5) կանաչավուն աստղ, որի կողքին հեշտությամբ կարելի է նկատել դեղնավուն և ավելի թույլ (մոտ 0,9) աստղիկ՝ Լուսինը^[91]։ Աստղադիտակով երկու մարմիններն էլ կունենան միևնույն ֆազային պարբերությունը։ Լուսնի պտույտը Երկրի շուրջը Մարսի վրայից կերևա հետևյալ կերպ՝ Լուսնի և Երկրի առավելագույն հեռացվածության դեպքում անզեն աչքը հեշտությամբ կարող է դիտել նրանց, մեկ շաբաթ անց Երկրի և Լուսնի «աստղիկները» կմիանան իրար և կդառնան մեկ անբաժան աստղ, ևս մեկ շաբաթ անց Լուսինը նորից կերևա առավելագույն հեռավորության վրա Երկրից սակայն մյուս կողմում։ Կարելի է նաև դիտարկել Լուսնի անցումը Երկրի սկավառակի վրայով, կամ հակառակը ասյինքն՝ Լուսնի խավարումը։ Երկրի և Լուսնի իրարից առավելագույն հեռավորությունը Մարսի երկնքում զգալիորեն կփոփոխվի կախված Երկրի և Մարսի իրար նկատմամբ դիրքի և հեռավորության։ Ամենամոտ դիրքում այն կարող է լինել մոտ 17 կորի րոպե, իսկ առավելագույն հեռավորության ժամանակ 3,5 կորի րոպե։ Երկիրը, ինչպես և մյուս մոլորակները կդիտարկվեն Կենդանակերպի համաստեղություների հարթության մեջ։ Աստղագետները կարող են դիտարկել նաև Երկրի անցումը Արեգակի սկավառակով, մոտակա այսպիսի անցումը տեղի կունենա 2084 թվականի նոյեմբերի 10-ին^[92]։

Արբանյակներ

Հիմնական հոդված՝ Մարսի արբանյակներ

Ֆոբոսի անցումը Արեգակի սկավառակով։ Լուսանկարները՝ «Օփորթյունիթի»

Ֆոբոսը Մարսից դիտելիս երևում է մոտ 1/3 Լուսնի չափ, ինչպիսին այն երևում է Երկրից, Ֆոբոսի աստղային մեծությունը մոտ −9 է (մոտավորապես ինչպես Լուսինը իր առաջին ֆազայում)^[93]։ Ֆոբոսը ծագում է արևմուտքում և մայր է մտնում արևելքում, հաջորդ անգամ ծագում է 11 ժամ անց, այսպիսով այն օրվա ընթացքում երկու անգամ անցնում է Մարսի երկնքով։ Այս արագ լուսնի շարժումը երկնքով հեշտությամբ կարելի է նկատել նաև գիշերը, ինչպես նաև նրա ֆազաների փոփոխումը։ Անզեն աչքով կարելի է նաև նկատել Ֆոբոսի վրայի ամենամեծ խառնարանը՝ Ստիկնին։ Դեյմոսը ծագում է արևելքում և մայր է մտնում արևմուտքում, երևում է որպես պայծառ աստղ, առանց նկատելի սկավառակի, երևում է −5 աստղային մեծությամբ (մի փոքր ավելի պայծառ քան Վեներան երկրային երկնքում)^[93], այն դանդաղորեն անցնում է Մարսի երկնքով 2,7 մարսյան օրվա ընթացքում։ Երկու արբանյակները կարող են դիտարկվել գիշերային երկնքում միաժամանակ, այդ դեպքում Ֆոբոսը կշարժվի Դեյմոսին ընդառաջ։

Ֆոբոսի և Դեյմոսի պայծառությունը գիշերով բավարար է, որպեսզի Մարսի մակերևույթին գտնվող իրերը ունենան լավ երևացող ստվերներ։ Երկու արբանյակն էլ ունեն համեմատաբար փոքր ուղեծրի թեքում Մարսի հասարակածի նկատմամբ, որը բացառում է նրանց դիտարկումները ավելի բարձր լայնություններում, այսպես Ֆոբոսը երբեք չի ծագում հորիզոնի նկատմամբ ավելի հյուսիս քան 70,4° հյ. լայն. կամ ավելի հարավ քան 70,4° հր. լայն., Դեյմոսի համար այս արժեքներն են՝ 82,7° հյ. լայն. և 82,7° հր. լայն.։ Մարսի վրա կարելի է դիտարկել Ֆոբոսի և Դեյմոսի խավարում նրանց Մարսի շողքի մեջ մտնելու պահին, ինչպես նաև Արեգակի խավարում, որը կարող է լինել միայն օղակաձև, Ֆոբոսի փոքր անկյունային չափի պատճառով։

Ֆոբոսը, լուսանկարված է 2008 թվականի մարտի 23-ին Մարս Ռեքոնաիսանս Օրբիթեր արբանյակից

Դեյմոսը, լուսանկարված է 2009 թվականի փետրվարի 21-ին Մարս Ռեքոնաիսանս Օրբիթեր արբանյակից

Երկնոլորտ

Մարսի երկնոլորտի հյուսիսային բևեռը, մոլորակի առանցքի թեքման պատճառով, գտնվում է Կարապի համաստեղությունում (հասարակածային կոորդինատներ՝ ուղիղ ծագում 21^ժ 10^ր 42^վ, թեքումը +52° 53.0′ և չի նշված պայծառ աստղով։ Բևեռին ամենամոտ աստղն է վեցերորդ մեծության թույլ աստղ BD +52 2880 (նրա այլ նշանակումներն են՝ HR 8106, HD 201834, SAO 33185)։ Հարավային բեևեռը (կոորդինատները՝ 9^ժ 10^ր 42^վ և −52° 53,0′) գտնվում է մի զույգ աստիճանով հեռու Առագաստի կապա (տեսանելի աստղային մեծությունը՝ 2,5), այն սկզբունքորեն կարելի է համարել Մարսի Հարավային բևեռային աստղ։

Կենդանակերպի համաստեղությունները Մարսի խավարածրում նույնն են ինչպես և Երկրի վրայից դիտարկելիս, միայն մեկ տարբերությամբ՝ Արեգակի տարեկան շարժման դիտարկման ժամանակ այս համաստեղությունների միջով, այն (ինչպես և մյուս մոլորակները, ներառյալ Երկիրը), դուրս գալով Ձկների համաստեղության արևելյան մասից, 6 օրվա ընթացքում կանցնի Կետի հյուսիսային մասով և հետո նորից կմտնի Ձկների արևմտյան մասը։

Մարսի հետազոտությունների պատմություն

Հիմնական հոդված՝ Մարսի հետազոտությունները

Մարսի պատկերները տարբեր մանրամասնությամբ տարբեր տարիներին

Մարսի հետազոտությունները սկսել են վաղուց, 3,5 հազար տարի առաջ, Հին Եգիպտոսում։ Առաջին մանրամասն գրառումները Մարսի տեղադրության մասին գրանցվել են բաբելոնյան աստղագետների կողմից, որոնք ստեղծել են մի շարք մաթեմատիկական մեթոդներ մոլորակի տեղադրության կանխագուշակման համար։ Եգիպտացիների և բաբելոնացիների տվյալներից օգտվելով, հին հունական փիլիսոփաները և աստղագետները ստեղծեցին մանրամասն գեոկենտրոն մոդել մոլորակների շարժումը բացատրելու համար։ Մի քանի դար անց հնդկական և իսլամական աստղագետները գնահատեցին Մարսի չափերը և նրա հեռավորությունը Երկրից։ XVI դարում Նիկոլայ Կոպեռնիկոսը առաջարկեց հելիոկենտրոն մոդելը բացատրելու համար Արեգակնային համակարգը շրջանաձև մոլորակային ուղեծրերով։ Նրա տվյալները վերանայվեցին Յոհան Կեպլերի կողմից, ով և հաշվարկեց Մարսի ճշգրիտ էլիպտիկ ուղեծիրը, որը համընկնում էր դիտարկվողի հետ։

1659 Ֆրանչեսկո Ֆոնտանան, դիտարկելով Մարսը աստղադիտակով, կատարեց մոլորակի առաջին գծանկարը։ Նա պատկերեց սև կետ պարզ արտահայտված շրջանի մեջ։

1660 թվականին սև կետին ավելացան երկու բևեռային գլխարկները, որոնք ավելացրեց Ջովանի Կասսինին։

1888 году Ջովանի Սկիապարելլին, որը սովորում էր Ռուսաստանում, տվեց առաջին անունները Մարսի մակերևույթի մանրամասներին^[94]՝ Աֆրոդիտեյի, Էրիթրեյան, Ադրիատիկական, Կիմերիական ծովեր, Արևի, Լուսնի և Փյունիկի լճեր։

Մարսի աստղադիտակներով դիտարկումների ծաղկունքը սկսվեց XIX դարի վերջից մինչև XX դարի կեսը։ Մեծ մասամբ այն պայմանավորված էր Մարսի ջրանցքների շուրջ հասարակական հետաքրքրությամբ և հայտնի գիտական վեճերով։ Այս ժամանակահատվածում դիտարկումներ կատարող աստղագետներից առավել հայտնի էին՝ Ջովանի Սկիապարելլին, Պարսիվալ Լոուելը, Վեստո Սպայֆերը, Էժեն Անտոնիադին, Էդվարդ Բերնարդը, Ռենե Ժարի-Դելոժը, Լինդսեյ Էդդին, Գավրիիլ Տիխովը, Ժերար դե Վոկուլերը։ Հենց իրենք են դրել Մարսի քարտեզագրության հիմքերը և կազմել են առաջին մանրամասն քարտեզները, չնայած դեպի Մարս կատարված ավտոմատ սարքերի տիեզերական թռիչքներից հետո պարզվեց, որ դրանք բոլորը սխալ էին։

Մարսի հետազոտությունները ԱՄԿ-ներով

Հաջողված առաքելություններ (ավարտված)

• Մարիներ-4 – 1964։ (լուսանկարում անցումային հետագծից)
• Մարիներ-6 և 7 – 1969։ (լուսանկարում անցումային հետագծից)
• Մարիներ-9 – 1971։ (Մարսի առաջին արհեստական արբանյակը, մակերևույթի քարտեզագրում)
• «Վիկինգ-1» և «Վիկինգ-2» ԱՄԿ-ներ – 1976–982։ (Առաջին հաջողված սարքերի աշխատանքը Մարսի մակերևույթին)
• «Մարս Գլոբալ Սրվեյեր» - 1996-ից 2006։ (Մարսի քարտեզագրումը ուղեծրից)
• «Mars Pathfinder» – 1996։ (Առաջին հաջողված մարսագնացը)
• «Ֆենիքս» – 2007։ (Հողի վերլուծություն բևեռային տարածաշրջանում)
• «Սփիրիթ» – 2004–2010։ (Հողի կառուցվածքի հետազոտություններ և շատ ավելին)

Մասնակի հաջողված առաքելություններ (ավարտված)

• Մարս-1 – 1962 թվական։ Առաջին անգամ ստացվել և վելուծվել են տեղեկություններ Մարսի և Երկրի միջև ընկած տիեզերական տարածության ֆիզիկական առանձնահատկությունների մասին։ 1963 թվականի մարտի 21-ին սարքի հետ ռադիոկապը ընդհատվել է։ Այդ պահին «Մարս-1»-ը գտնվում էր 108 միլիոն կիլոմետր հեռավորության վրա Երկրից^[95]։
• Մարս-2 – Արձակվել է 1971 թվականի մայիսի 19-ին։ 1971 թվականի նոյեմբերի 27-ին Մարսի վրա է հասցվել առաջին մարդու կողմից ստեղծված իրը (Կոշտ վայրէջք, իջեցվող սարքը ընկել է Մարսի վրա)։
• Մարս-3 – Արձակվել է 1971 թվականի մայիսի 28-ին։ 1971 թվականի դեկտեմբերի 2-ին տեղի ունեցավ տիեզերագնացության պատմության մեջ առաջին փափուկ վայրէջքը Մարսի մակերևույթին, որից 14,5 վայրկյան անց իջեցվող սարքի հետ կապը ընդհատվեց (Ռոսկոսմոսի տվյալներով՝ 20 վայրկյան անց)^[95]։ Այնուամենայնիվ, «Մարս-3» ԱՄԿ ուղեծրային կայանը շարունակեց Մարսի հետազոտությունները ուղեծրից, ընդհուպ մինչև հավասարակշռման և կողմնորոշման համակարգում ազոտի պաշարի ավարտը 1972 թվականի օգոստոսի 23-ին։
• Մարս-4 – 1974 թվական։ Ստացվել են մակերևույթի 12 լուսանկարներ անցումային ուղեծրից (չաշխատեցին արգելակող շարժիչները)։
• Մարս-5 – 1974 թվական փետրվարի 12։ Դուրս է եկել Մարսի ուղեծիր, ստացվել են մակերևույթի լուսանկարներ։ (Սարքեի բաժանմունքի հերմետիկության կորուստ, աշխատել է 14 օր)։
• Մարս-6 – 1974 թվականի մարտի 12։ Իջեցվող սարքը հասել է Մարսի մակերևույթին (անմիջապես վայրէջքից հետո կապը ընդհատվել է)
• «Ֆոբոս-2» ԱՄԿ – 1988 թվական։ Դուրս է եկել Մարսի ուղեծիր, ստացվել են Մարսի մակերևույթի լուսանկարներ և այլ տեղեկություններ։ Փոբոսին մոտենալուց հետո կապը կայանի հետ ընդհատվել է։

Չհաջողված առաքելություններ

• Մարս 1960Ա – 1960։ (Կրող հրթիռի կործանում)
• Մարս 1960Բ – 1960։ (Կրող հրթիռի կործանում)
• Մարս 1962Ա – 1962։ (Չաշխատեց արագացնող աստիճանը)
• Մարս 1962Բ – 1962։ (Չաշխատեց արագացնող աստիճանը)
• Մարիներ-3 – 1964։ (Չկարողացավ ընկնել Մարսի տարածք, չբացվեցին արևային մարտկոցները)
• Զոնդ-2 – 1964։ (Չկարողացավ ընկնել Մարսի տարածք)
• Մարս 1969Ա – 1969։ (Կրող հրթիռի կործանում)
• Մարս 1969Բ – 1969։ (Կրող հրթիռի կործանում)
• Մարիներ-8 – 1971։ (Կրող հրթիռի կործանում)
• Կոսմոս-419 – 1971։ (Չաշխատեց արագացնող աստիճանը)
• Մարս-7 – 1973։ (իջեցվող սարքը չկարողացավ իջնել Մարսի վրա)
• «Ֆոբոս-1» ԱՄԿ – 1988։ (Կորցվեց կապը)
• Mars Observer – 1992։ (Կորցվեց կապը)
• «Մարս-96» – 1996։ (Չաշխատեց արագացնող աստիճանը)
• Նոդզոմի – 1998։ (Չհաջողվեց դուրս բերել Մարսի ուղեծիր)
• Mars Climate Orbiter – 1999։ (Կործանում Մարսի ուղեծիր դուրս բերման փորձի ժամանակ)
• Mars Polar Lander –1999։ (Կործանում վայրէջքի ժամանակ)
• Դիփ Սփեյս 2 – 1999։ (Կորսվել է կապը մթնոլորտ մուտքից հետո)
• Բիգլ-2 – 2003։ («Մարս-Էքսպրեսս» իջեցվող սարք։ Վայրէջքից հետո կապ հաստատել չհաջողվեց)
• «Ֆոբոս-Գրունտ» – 2011։ (Չհաջողվեց թողնել Երկրի ուղեծիրը, չաշխատեց արագացնող աստիճանը։ Այրվել է Երկրի մթնոլորտում)
• «Ինխո-1» – 2011։ (Պետք է տեղ հասցվեր Ֆոբոս-Գրունտի միջոցով)

Շարունակվող առաքելություններ

Մարսի ուղեծրում են գտնվում երեք ակտիվորեն աշխատող ԱՄԿ-ներ՝

• «Մարս Ռեքոնաիսանս Օրբիթեր»
• «Մարս էքսպրես»
• «2001 Մարս Օդիսեյ»

Մարսի մակերևույթի վրա աշխատում են երկու մարսագնացներ՝

• «Օփորթյունիթի» (2004 թվականի հունվարի 25-ից) «Մարս Էքսփլորեյշն Ռովեռ» ծրագրի շրջանակներում
• «Քուրիոզիթի» (2012 թվականի օգոստոսի 6-ից) «Մարս Սայնս Լաբորաթորի» ծրագրի շրջանակներում

Նախատեսվող առաքելություններ

• «ՄԱՎԵՆ»՝ ՆԱՍԱ-ի միջմոլորակային կայան, որը նախատեսվում է արձակել 2013 թվականին, Մարսի մթնոլորտի հետազոտության համար^[96].
• Mars Science Orbiter, արձակումը 2016 թվականի հունվարին։
• 2018 թվականին Մարսի վրա պետք է իջեցվի եվրոպական շարժական լաբորատորիան, որը կզբաղվի Մարսի լեռնային ապարների հորատումով և վերլուծությամբ^[97]։
• «Ֆոբոս-Գրունտ 2», երկրորդ ռուսական միջմոլորակային կայանը, որը նախատեսված է Մարսի արբանյակ Ֆոբոսից հողի նմուշների Երկիր հասցնելու համար։
• Իսպանիայի հարավում Ռիո-Տինտո նահանգում, «կարմիր բլուրներում», որոնք բաղկացած են յարոզիտից, տեղի են ունենում եվրոպական մարսագնացների (Eurobot) և սկաֆանդրների (AoudaX) փորձարկումները^[98]։

Բնակեցում

Հիմնական հոդված՝ Մարսի բնակեցում

Մարսի հնարավոր տեսքը տերաֆորմումից հետո

Երկրի բնական պայմաններին համեմատաբար մոտ լինելը հեշտացնում է այս խնդիրը։ Մասնավորապես, Երկրի վրա կան վայրեր, որտեղ պայմանները նման են մարսյան պայմաններին։ Ծայրահեղ ցածր ջերմաստիճանները Արկտիկայում և Անտարկտիկայում համեմատելի են նույնիսկ ամենացածր ջերմաստիճանների հետ Մարսի վրա, իսկ Մարսի հասարակածի վրա ամառային ամիսներին լինում է նույնիսկ բավականին տաք (130 °C), ինչպես և Երկրի վրա^[18]։ Երկրի վրա կան նաև անապատներ, որոնք տեսքից նման են մարսյան լանդշաֆտին։

Սակայն Երկրի և Մարսի միջև կան նշանակալի տարբերությւոններ։ Հատկապես, Մարսի մագնիսական դաշտը երկրայինից թուլ է 800 անգամ, և նոսր մթնոլորտի (հարյուրավոր անգամներ երկրայինի հետ համեմատ) հետ միասին դա ավելացնում է մոլորակի մակերևույթին հասնող իոնացնող ճառագայթման քանակը։ «Մարս Օդիսեյ» ամերիկյան սարքի միջոցով կատարված չափումները ցույց են տվել, որ, Մարսի ուղեծրում ռադիացիոն ֆոնը 2,2 անգամ գերազանցում է Միջազգային տիեզերական կայանում գրանցված ֆոնին։ Միջին դոզան կազմում է մոտ 220 միլիռադ օրը (2,2 միլիգրեյ օրը կամ 0,8 գրեյ տարին)։ Այսպիսի պայմաններում երեք տարի մնալու ընթացքում ստացված ճառագայթման քանակը մոտենում է տիեզերագնացների համար նախատեսված անվտանգության սահմանին։ Մարսի մակերևույթին ռադիացիոն ֆոնը մի փոքր ցածր է և կազմում է 0,2-0,3 գրեյ/տարի, և զգալիորեն փոփոխվում է տեղանքից, բարձրությունից և տեղային մագնիսական դաշտերից կախված^[99]։

Մարսի վրա տարածված միներալների քիմիական կազմությունը ավելի բազմազան է, քան այլ Երկրին մոտ գտնվող երկնային մարմինների մոտ։ 4Frontiers կորպորացիայի գնահատմամբ, դրանք բավական են, որպեսզի հոգան ոչ միայն Մարսի վրա ստեղծված բնակավայրերի կարիքները, այլ նաև ապահովեն Լուսնի, Երկրի և աստերոիդների գոտու մատակարարում^[100]։

Երկրից Մարս թռիչքի երկարությունը (այսօրվա տեխնոլոգիաներով) կազմում է 259 օր կիսաէլիպսի հետագծով և 70 օր պարաբոլով^[101]։ Հնարավոր գաղութների հետ կապը կարող է ապահովվել ռադիոյով, որն ունի 3-4 րոպե ուշացում ամեն ուղղությամբ, երբ մոլորակները առավելագույն մերձեցում ունեն (կրկնվում է ամեն 780 օրը) և մոտ 20 րոպե մոլորակների առավելագույն հեռացման դեպքում։

Մինչը այս պահը, ոչ մի գործնական քայլեր Մարսի բնակեցման համար չեն կատարվել, սակայն նախագծման փուլում են գտնվում մի քանի գաղափարներ, օրինակ՝ Հարյուրամյա տիեզերանավ ծրագիրը, մոլորակի մակերևույթի համար Դիփ Սփեյս Հաբիթաթ բնակելի մոդուլի նախագծում, և այլն։

Մշակույթում

Մարսյան եռոտանու պատկերը «Աշխարհների պատերազմը» գրքի 1906 թվականի ֆրանսիական հրատարակությունից։

Հիմնական հոդվածներ՝ Մարսը մշակույթում և Մարսի մասին ֆիլմերի ցանկ

Մարսի անսովոր կարմիր գույնը միշտ դրդել է նրա մասին գրելու ֆանտաստիկ ստեղծագործություններ։ Դրան նպաստում էին նաև XIX դարի գիտնականների ծավալած քննարկումները այնտեղ բանական կամ ընդհանրապես կյանքի գոյության մասին^[102]։ Այդ ժամանակներում ստեղծվեցին այնպիսի ստեղծագործություններ, ինչպես, օրինակ՝ Հերբերտ Ուելսի հանրաճանաչ «Աշխարհների պատերազմը», որտեղ մարսեցիները փորձում էին լքելով իրենց մեռնող մոլորակը գրավել Երկիրը։ Հետագայում ԱՄՆ-ում այս ստեղծագործության ռադիո-բեմադրությունը ներկայացվել էր որպես նորությունների հաղորդում, որն էլ ծնեց համընդհանուր պանիկա, երբ ռադիո-լսողներից շատերը ընդունեցին այս «հաղորդումը» որպես իրականություն^[103]։ 1966 թվականին Արկադի և Բորիս Ստրուգացկիները գրեցին այս ստեղծագործության երգիծական «շարունակությունը» «Մարսեցիների երկրորդ հարձակումը» անվանումով։

Մարսի մասին նշանակալի ստեղծագործությունների շարքում պետք է նշել Ռեյ Բրեդբերիի «Մարսի տարեգրությունները» պատմվածքների շարքը, որում մարդիկ հետազոտում են կործանված մարսյան հինավուրց քաղաքակրթությունը։ 1917-1964 թվականներին լույս տեսան տասնմեկ գրքեր Բարսումի մասին, այսպես էին կոչում Մարս մոլորակը Էդգար Բերոուզի ստեղծագործություններում։ Այս ստեղծագործություններում Մարսը ներկայացված է որպես մահացող, և նրա բնակչությունը գտնվում է անընդհատ պատերազմի մեջ բոլորը բոլորի հետ օգտակար հանածոների համար։

Հետաքրքիր է, որ Ջոնաթան Սվիֆթը հիշատակել է Մարսի երկու արբանյակների մասին 150 տարի նրանց իրական հայտնաբերումից առաջ, իր «Գուլիվերի ճանապարհորդությունը» գրքի 19-րդ մասում^[104]։

Աստղաբաշխության մեջ Մարսը հանդիսանում է կենդանակերպի Խոյ նշանի ղեկավարող մոլորակը^[105]։ Ինչպես նաև, Պլուտոնի հայտնաբերումից առաջ, համարվում էր, որ Մարսը ղեկավարում է նաև Կարիճին։ Մարսը նույնացվում է այնպիսի որակների հետ, ինչպիսին են ինքնահաստատումը, ագրեսիան, սեռականությունը, եռանդունությունը և իմպուլսիվությունը^[105]։ Մարսը աստղաբաշխների կարծիքով ղեկավարում է սպորտը, մրցումները և ֆիզիկական ակտիվությունը ընդհանուր առմամբ։ Բժշկական աստղաբաշխության մեջ Մարսը պատասխանատու է սեռական օրգանների առողջության համար^[105]։

• «Սեյլոր Մուն» մանգայում և անիմե-մուլտսերիալում Մարս մոլորակը մարմնավորում է աղջիկ-զինվոր Սեյլոր Մարսը, նույն ինքը Ռեյ Խինոն։ Նրա հարձակման ձևն է կրակի ուժը։

Անտիկ դիցաբանության մեջ

Պատերազմի աստված Մարսի արձանը (Բրանդերբուրգյան դարպասների վրա, Բեռլին)

«Մարսը և նրա երեխաները», միջնադարյան գերմանական գրքի պատկերազարդումից, 1480 թվական

Հռոմեական դիցաբանության մեջ Մարսն ի սկզբանե համարվում էր բերրիության աստվածը, համարվում էր, որ նա կարող է բերքի կամ անասունների կորուստը ուղարկել, կամ էլ դրանցից պաշտպանել։ Նրա պատվին անվանել են հռոմեական տարվա առաջին ամիսը, երբ կատարվում էր ձմեռվա վերջի ծիսակատարությունը։ Հետագայում Մարսը նմանակվեց հունական Արեսին և սկսեց նույնպես նույնացվել պատերազմի աստվածի հետ, ինչպես նաև սկսեց պատկերավորել Մարս մոլորակը^[106]։ Մարսի սրբազան կենդանիներն էին համարվում գայլն ու փայտփորիկը։ Բազմաթիվ ռոմանական լեզուներում Մարսի պատվին է անվանվել շաբաթվա երեքշաբթի օրը (ռումիներեն՝ «marţi», իսպաներեն՝ «martes», ֆրանսերեն «mardi» և իտալերեն՝ «martedì»)։

Բաբելոնում այս մոլորակը կոչվում էր Ներգալ և հանդիսանում էր գլխավոր աստվածներից մեկը, աղոտքի ժամանակ դեպի մոլորակն էին պարզում ձեռքերը^[106]։ Հուդայական դիցաբանության մեջ Մարսի հետ է նույնացվում Գափիել հրեշտակը^[106]։

Տես նաև

• Օլիմպոս (Մարս)
• Մարիների հովիտներ
• Մարսի անվանումներ
• Տերաֆորմում
• Մարսի հիդրոսֆերան
• Մարսի ջրանցքներ
• Կիդոնիա (Մարս)
• Պարսիվալ Լոուել
• Մարսի դրոշ

Ծանոթագրություններ

1. «Մարս՝ փաստեր և թվեր». ՆԱՍԱ. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 21-ին. Վերցված է 2007 թ․ մարտի 6-ին.
2. Դևիդ Ուիլլիամս (1 սեպտեմբեր, 2004). «Մարսի տվյալները». Ազգային տիեզերական գիտությունների տեղեկատվական կենտրոն. ՆԱՍԱ. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 5-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 22-ին.
3. Սեյդելման, Քենեթ; Բ. Ա. Արքինալ, Մ. Ֆ. Ա՛հերն և ընկ. (2007). «Քարտեզագրական կոորդինատների և պտույտի տարրերի ՄԱՄ աշխատանքային խմբի հաշվետվությունը՝ 2006». Երկնային մեխանիկա դինամիկ աստղագիտություն. 90: 155–180.
4. Համապատասխան մոլորակի իրական մակերևույթին ամենամոտ մոտավորության էլիպսոիդի
5. M. Allison, M. McEwen. A post-Pathfinder evaluation of areocentric solar coordinates with improved timing recipes for Mars seasonal/diurnal climate studies // Planet. Space Sci., 48, 215—235, 2000.
6. Տես համեմատական աղյուսակը
7. Գլինդեյ, Քրեյգ (2009). Գինեսի աշխարհի ռեկորդներ. Ռանդոմ հաուզ. էջ 12. ISBN 0-553-59256-4.
8. «Հարվածը կարող էր ամբողջովին փոխել Մարսը / Սայենս Նյուս» (անգլերեն). sciencenews.org. 2008 թ․ հուլիսի 19. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 29-ին.
9. ««Ջրանցքները» և առաջին մարսեցիները». ՆԱՍԱ. 2008 թ․ օգոստոսի 1. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 20-ին.
10. Պ. Հ. Սմիթ և ընկ. (2009). «H₂O Ֆենիքսի վայրէջքի վայրում» (անգլերեն). 325. Սայենս: 58–61. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
11. ««Ֆենիքսը» կարողացավ ստանալ ջուր մարսի հողից». Lenta.ru. 2008 թ․ օգոստոսի 1. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 16-ին.
12. «ՆԱՍԱ-ն կարծում է, որ ջուրը դեռևս հոսում է Մարսի վրա». ՆԱՍԱ/ՌԹԼ. 2006 թ․ դեկտեմբերի 6. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2007 թ․ հունվարի 4-ին.
13. Գ. Վեբստեր, Դ. Բիսլի (2005 թ․ սեպտեմբերի 20). «Ուղեծրակայանի երկար կյանքը օգնեց հետազոտողներին հետևել Մարսի վրա տեղի ունեցող փոփոխություններին». ՆԱՍԱ. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2007 թ․ փետրվարի 26-ին.
14. Ալեքսեյ Լևին (2007). «Կարմիր մոլորակի գաղտնիքները» (12). elementy.ru. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
15. Մ. Ե. Պրոխորով (2003 թ․ օգոստոսի 28). «28 օգոստոսի 2003 - Մարսի ռեկորդային առճակատում». ՆԱՍԱ. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 22-ին.
16. «Մարս. Մոլորակի առանձնահատկությունները». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 3-ին.
17. Վ. Դ. Դավիդով (1978). Մարսի մասին ժամանակակից պատկերացումները. Մոսկվա: «Զնանիյե». էջ 64. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 14-ին. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 4-ին.
18. «Մարսի փաստերը» (անգլերեն). ՆԱՍԱ. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 1-ին.
19. Վ. Ա. Բրոնշտեյն (1977). Մարս մոլորակը. Մոսկվա: Նաուկա.
20. http://mars.jpl.nasa.gov/MPF/science/atmospheric.html Mars Pathfinder-ի գիտական արդյունքները http://www.peeep.us/a2d3a106 Արխիվացված 2012-05-21 Wayback Machine
21. Մարս (մոլորակ). Էնկարտա. Ռեդմոնդ, ՎԱ. Մայքրոսոֆթ, 1993—2000: http://hypertextbook.com/facts/2000/LaurenMikulski.shtml
22. Ռոբերտ Զուբրին և Ռիչարդ Վագներ։ Մարսի դեպքը։ Նյու Յորք. Թաչսթոուն, 1996։ 148. http://hypertextbook.com/facts/2000/LaurenMikulski.shtml
23. http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2000/ast29jun_1m/ Արխիվացված 2013-01-02 Wayback Machine Սայենս@ՆԱՍԱ Նորություններ /2000 /Արագ հայացք Մարսին http://www.peeep.us/c8896d2a Արխիվացված 2012-05-21 Wayback Machine
24. Էկոհամակարգերը, էվոլյուցիան, և ուլտրամանուշակագույն ռադիացիան Չարլզ Կոկել, Էնդրյու Բլաուշտոյն։ — 2001, էջ՝ 221
25. Գայ Վեբստեր. Օփորթյունիթի մարսագնացը հայտնաբերել է հստակ ապացույց այն բանի, որ Մարսի միջին բարձրության վրա եղել է ջուր Արխիվացված 2013-10-19 Wayback Machine 2 մարտի 2004
26. Ջ. Ա. Ուայթըվեյ և ընկ. (2009). «Մարսի ջրային-սառցե ամպերը և տեղումները» (անգլերեն). 325. Սայենս: 68–70. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
27. «Ձյունը թաղում է Phoenix-ը». Газета.ру. 2008 թ․ նոյեմբերի 30. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 16-ին.
28. Սերգեյ Իլյին (2008 թ․ օգոստոս). «Կծաղկե՞ն արդյոք Մարսի վրա խնձորենիները։». www.inauka.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 16-ին.
29. Չարլզ Բերնհարտ, Էլան Հովարդ, Ջեֆրի Մուր (2009). «Երկարատեվ տեղումներ և մեծ հովիտների ցանցի առաջացումը. Մարսի Պարանա հովտի հողերի առաջացման սիմուլյացիան» (անգլերեն). 114. Գեոֆիզիկական հետազոտությունների ամսագիր: E01003. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
30. «Մարսի հովիտները առաջացել են անձրևների հետևանքով». Lenta.ru. 2008 թ․ սեպտեմբերի 9. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 16-ին.
31. Կոսմոս-ամսագիր. Ջուրը Մարսի վրա
32. Փոթորիկներ, Փոշու պտտահողմը(չաշխատող հղում)
33. Մարգարիտա Մարինովա, Օդեդ Ահարոնսոն, Էրիկ Ասֆաուգ (2008). «Մեգա-բախման արդյունքում Մարսի հեմիսֆերիկ կառուցվածքի ձևավորումը» (անգլերեն). 453. Նեյչր: 1216–1219. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
34. ««Պլուտոնի» հարվածը երկու կես արեց Մարսը». գազետա.ռու. 2008 թ․ հունիսի 26. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 16-ին.
35. Մ. Նիկոլաս. «Հեռադիտարկման ձեռնարկ էջեր՝ 19—12» (անգլերեն). ՆԱՍԱ. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 16-ին.
36. Գլենդի, Քրեյգ (2009). Գինեսի ռեկորդների գիրք. Ռանդոմ հաուզ. էջ 12. ISBN 0-553-59256-4.
37. Գյունտեր Ֆաուր, Թերեզա Մենսինգ. (2007). Մոլորակագիտության ներածություն. երկրաբանություն. Սպրինգեր. էջ 526. ISBN 978-1-4020-5233-0.
38. «Մարիներների հովիտները» (անգլերեն). ՆԱՍԱ. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 16-ին.
39. «Մարս. Մարիներների հովիտները» (անգլերեն). ՆԱՍԱ. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 16-ին.
40. «ՄԻՌԱ-ի ճամփորդությունները դեպի աստղերը, ինտերնետային ուսուցման ծրագիր». Mira.or. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2007 թ․ փետրվարի 26-ին.
41. Դարլինգ, Դևիդ. «Մարսի բևեռային գլխարկները». Աստակենսաբանության, աստղագիտության և տիեզերագնացության հանրագիտարան. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2007 թ․ փետրվարի 26-ին.
42. «ՆԱՍԱ-ն գտել է ժայթքող շիթեր Մարսի սառցե գլխարկից». Ռեակտիվ շարժման լաբորատորիա. ՆԱՍԱ. 2006 թ․ օգոստոսի 16. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2009 թ․ օգոստոսի 11–ին-ին.
43. Կիեֆեր, Հ. Հ. (2000). «Տարեկան հալվող CO2 սառույցները և գեյզերները Մարսի վրա» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 06–ին-ին.
44. Ֆիլիպս, Տոնի (2001 թ․ հուլիսի 16). «Մոլորակը պարուրող փոշու փոթորիկները». Սայենս @ ՆԱՍԱ. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2006 թ․ հունիսի 7-ին.
45. Վ. Ա. Բրոնշտեյն (1977). Մարս մոլորակը. Մոսկվա: Նաուկա.
46. Ջոն Վ. Հոլտ և ընկ. (2008). «Մարսի հարավային միջին լայնություններում ռադարով ստացված թաղված սառույցների գոյության ապացույցները» (անգլերեն). 322. Սայենս: 1235–1238. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
47. «Մարսի լեռների ստորոտներում գտնվել է հավերժական սառցակալման շերտ». tut.by. 2008 թ․ նոյեմբերի 21. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 16-ին.
48. Բ. Շ. (2008 թ․ հուլիսի 24). «Մարսյան քրոնիկներ. բրածո գետի դելտան» (PDF). Տրոիցկիյ վարիանտ: 9. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ նոյեմբերի 8-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 16-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
49. «Մարս էքսպրես» ԱՄԿ-ն լուսանկարել է դելտա Էբերսվելդե խառնարանում - Լենտա.ռու (05.09.2011)
50. Էբերսվալդե և Հոլդեն խառնարանների և գետի հունի լուսանկարները
51. ՆԱՍԱ. լուսանկարների վրա երևում են ջրային հոսքերի ուրվագծեր Մարսի վրա BBC ռուսական ծառայություն - գիտություն, 05 օգոստոս 2011
52. Լասլո Պ. Կեսթելնի (2007 թ․ օգոստոսի 29). «Արսիա լեռան վրայի սև անցքի նոր տեսքը». HiRISE. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 16-ին. {{cite web}}: Invalid |url-status=404 (օգնություն)(չաշխատող հղում)
53. Դևիդ Ռ. Ուիլիամս (1997 թ․ օգոստոսի 14). «Մարս Փաթֆայնդերի նախնական արդյունքները». ՆԱՍԱ. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 16-ին.
54. «Մարսի վրա. Կարմիր մոլորակի հետազոտությունները։ 1958—1978». ՆԱՍԱ. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 16-ին.
55. Վ. Վ. Բոյնտոն և ընկ. (2009). «Կալցիումի կարբոնատների գոյության ապացույցները Մարսի վրա Ֆենիկսի վայրէջքի վայրում» (անգլերեն). 325. Սայենս: 61–64. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
56. Մ. Հ. Հեխտ և ընկ. (2009). «Պերքլորատների և լուծվող քիմիական տարրերի հայտնաբերումը Մարսի վրա Ֆենիկսի վայրէջքի վայրում» (անգլերեն). 325. Սայենս: 64–67. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
57. «Մարսի վրա հողը պարունակում է անհրաժեշտ տարրեր կյանքի առաջացման և պահպանման համար». ԱՄԻ-ՏԱՍՍ. 2008 թ․ հունիսի 27. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հոկտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 16-ին.
58. «Մարսյան հողը 'կարող է պահպանել կյանքը'». ВВС. 2008 թ․ հուլիսի 27. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 7-ին.
59. Դուեյն Բրաուն, Գայ Վեբստեր, Սարա Համոնդ (2008 թ․ հուլիսի 31). «ՆԱՍԱ-ի տիեզերանավը հաստատեց մարսյան ջրի գոյությունը» (անգլերեն). ՆԱՍԱ. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 16-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
60. Ջիմ Բելլ (2002). «Արդյո՞ք սա մարսյան այսբերգի գագաթն է» (անգլերեն). 297. Սայենս: 60–61. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
61. ՆԱՍԱ (2005 թ․ հոկտեմբերի 12). «Մարսի լիթոսֆերային հարթակների տեկտոնիկան». ???. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 24-ին.
62. Անատոլի Մաքսիմենկո. «Մարս». ???. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 28-ին.
63. «Ներքին կառուցվածքը». ???. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 27-ին.
64. Լեսլի Բլիմաստեր, Դևիդ Քրոուն. «Արևելյան Հելաս պլանիտիդ շրջանի երկրաբանական քարտեզը» (անգլերեն). ԱՄՆ Ներքին գործերի բաժին. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 16-ին.
65. Քրիստենսեն, Ֆիլիպ; և ընկ.. (2003 թ․ հունիսի 27). «Մարսի մակերևույթի մորֆոլոգիան և կազմությունը՝ Մարս Օդիսեյի «Թեմիս» սարքի արդյունքները». Սայենս. 300 (5628): 2056–2061. PMID 12791998.
66. Գլոմբեկ, Մեթյու (2003 թ․ հունիսի 27). «Մարսի մակերևույթը՝ Ոչ միայն փոշի և քարեր». Սայենս. 300 (5628): 2043–2044. PMID 12829771.
67. Տանակա, Կ. Լ. (1986). «Մարսի ստրատիգրաֆիան». Երկրաֆիզիկական հետազոտությունների ամսագիր. 91 (B13): E139–E158.
68. Ուիլիամ Հարտման; Ջերարդ Նեուկում (2001 թ․ ապրիլ). «Ստեղծելով Մարսի ժամանակագրությունը և էվոլյուցիան». Տիեզերական գիտության վերլուծություններ. 96 (1/4): 165–194.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
69. Վ. Ա. Բրոնշտեն; 1977 Էջեր՝ 90-91
70. Թերեզա Վալենտին; Լիշան Էմդե (2006 թ․ նոյեմբերի 9). «Մագնիսական դաշտերը և Մարսը». Մարս Գլոբալ Սրվեյեր @ ՆԱՍԱ. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 17-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
71. Դուգլաս Իզբել, Բիլլ Ստեյգերվալդ. Մագնիսական շերտերը պահպանում են տեղեկություններ հինավուրց Մարսի մասին։ Մարս Գլոբալ Սրվեյերի MAG/ER Մամլո հաղորդագրություն։ 99-56 // ՆԱՍԱ
72. «Նոր քարտեզը ներկայացնում է նոր ապացույցներ այն բանի, որ Մարսը ժամանակ առաջ եղել է Երկրի նման». ՆԱՍԱ/Գոդարդի անվան տիեզերական թռիչքների կենտրոն. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2006 թ․ մարտի 17-ին.
73. Ջաֆար Արկանի-Համեդ (2009). «Արդյոք մակընթացային ձևափոխումները սնում էին Մարսի դինամո-մեքենան» (անգլերեն). 201. Իկարուս: 31–43. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
74. «Մարսը ձեռք բերեց և կորցրեց մագնիսական դաշտը աստերոիդի պատճառով». MEMBRANA. 2008 թ․ հուլիսի 25. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 07–ին-ին.
75. «Արեսի ուղեկցողները՝ Դեյմոսը և Ֆոբոսը». Հունական դիցաբանություն. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 22-ին.
76. Բիլլ Արնետ (2004 թ․ նոյեմբերի 20). «Ֆոբոս». Ինը մոլորակները. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 22-ին.
77. «Պարսիվալ Լոուելի ջրանցքները». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2007 թ․ մարտի 1-ին.
78. Ֆերգյուս, Չարլզ (2004 թ․ մայիս). «Մարսյան տենդ». Research/Penn State. 24 (2). Արխիվացված է օրիգինալից 2003 թ․ օգոստոսի 31-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 02–ին-ին.
79. Տեսլա, Նիկոլա (1901 թ․ փետրվարի 19). «Զրույց այլ մոլորակների հետ». Collier’s Weekly. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2007 թ․ մայիսի 4-ին.
80. Չինի, Մարգարետ (1981). Տեսլա, մարդը ժամանակից դուրս. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall. էջ 162. ISBN 978-0-13-906859-1. OCLC 7672251.
81. «Լորդ Կելվինի մեկնումը». Նյու Յորք Թայմս. 1902 թ․ մայիսի 11. էջ 29.
82. Նովակ, Ռոբերտ Լ. «Արեգակնային համակարգի գնահատված բնակելի գոտին». Պերդյու համալսարանի Երկրի և մթնոլորտային գիտությունների բաժին. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 10-ին.
83. Բրիգս, Հելեն (2008 թ․ փետրվարի 15). «Մարսը «չափազանց աղի» է կյանքի համար». BBC News. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 16-ին.
84. Հանսսոն, Անդերս (1997). Մարսը և կյանքի զարգացումը. Ուիլեյ. ISBN 0-471-96606-1.
85. ՆԱՍԱ (2010). «Կա՞ արդյոք կյանք Մարսի վրա։ ՆԱՍԱ-ն շարունակում է հետազոտությունները (Missing Piece Inspires New Look at Mars Puzzle)» (ռուսերեն). Astrogorizont.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 18-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 21-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
86. «Վիկինգ առաքելության Մարսի վրա կյանքի վկայության մասին տվյալների նոր վերլուծությունը». Physorg.com. 2007 թ․ հունվարի 7. Վերցված է 2007 թ․ մարտի 2-ին.
87. «Ֆենիքսը գտել է գանզարան գիտության համար». ՆԱՍԱ/ՌՇԼ. 2008 թ․ հունիսի 6. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 27-ին.
88. Բլաք, Ջոն (2005 թ․ հուլիսի 5). «ՆԱՍԱ-ն փորձարկում է Մարսի ընդերքային կյանքի հայտնաբերման համար ստեղծված առաջին համակարգը». ՆԱՍԱ. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 2-ին.
89. Քեթի Մայլս. «Մարսյան երկինքը։ Հայացք Կարմիր մոլորակից» (անգլերեն). ???. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 16-ին. {{cite web}}: Invalid |url-status=404 (օգնություն)
90. Յակով Պերելման (2000). Աստղագիտությունը զվարճության համար. Հոնոլուլու: Խաղաղօվկիանոսյան համալսարանի հրատարակություն. էջեր 146–147. ISBN 0-89875-056-3.
91. «Մարս Գլոբալ Սրվեյերի MOC2-368 Հաղորդագրությունը» (անգլերեն). Մալինի տիեզերական գիտությունների կենտրոն. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 16-ին.
92. Ջ. Միուս, Ի. Գոֆին (1983 թ․ ապրիլ). «Երկրի անցումները Մարսից դիտելիս». Բրիտանական աստղագիտական ասոցիացիայի ամսագիր. 93 (3): 120–123. Bibcode:1983JBAA...93..120M.
93. Ագնեշկա Դրևնյակ. «Աստղագիտական երևույթները Մարսից» (անգլերեն). ???. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 16-ին.
94. Լյուդմիլա Կոշման. «Կա՞ արդյոք կյանք Մարսի վրա». «Նովիյ ակրոպոլ» ամսագիր № 3 (2001). Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 15-ին.
95. Ռոսկոսմոս դաշնային տիեզերական գործակալություն, Նորություններ(չաշխատող հղում)
96. «ՆԱՍԱ-ն ընտրեց Մարսի նոր արբանյակի նախագիծը». ՌՕԼ. 2008 թ․ սեպտեմբերի 16. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 16-ին. {{cite web}}: Invalid |url-status=2012-02-07 (օգնություն) (ռուս.)
97. Ջոնաթան Էյմոս (2012 թ․ փետրվարի 7). «ՆԱՍԱ-ն կարող է դուրս գալ եվրոպական մարսի հետազոտման ծրագրից». Գիտություն. Բի-Բի-Սի, Ռուսական ծառայություն. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 23-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 22-ին.
98. Ռեբեկա Մորել (2011 թ․ ապրիլի 25). «Դեպի Մարս կատարվելիք առաքելությանը պատրաստվում են Իսպանիայի լեռներում». Գիտություն. Բի-Բի-Սի, Ռուսական ծառայություն. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 23-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 22-ին.
99. Պրեմկումար Բ. Սագանտի. «Մարսի մակերևույթի ռադիացիոն կլիմայական քարտեզը աստղագնացների համար ռիսկերի գնահատման համար» (PDF). ՆԱՍԱ. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ օգոստոսի 3-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 19-ին.
100. ««Մարսյան գաղութը» կապահովի Երկիրը և Լուսինը օգտակար հանածոներով». Իզվեստիյա. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ փետրվարի 14-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 15-ին.
101. «Մարսի և նրա արբանյակների հետազոտություները». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 16-ին.
102. Սագան, Կարլ (1980). Կոսմոս. Նյու Յորք, ԱՄՆ: Ռենդոմ Հաուզ. էջ 107. ISBN 0394502949.
103. Լաբերտոզի, Ալեքս; Հոլմշտեն, Բրայան (2003). Աշխարհների պատերազմը. Մարսի հարձակումը Երկրի վրա, պանիկայի տարածում և սարսափի սփռում Հերբերտ Ուելսից մինչև Օրսոն Ուելս և ավելին. Սորսբուքս. էջեր 3–31. ISBN 1570719853.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
104. Դևիդ Դարլինգ. «Ջոնաթան Սվիֆթը և Մարսի արբանյակները». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2007 թ․ մարտի 1-ին.
105. «Մոլորակների ազդեցությունը. Մարս». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 27-ին.
106. Սեմյոն Զուսմանովիչ. «Երուսաղեմի փրկության հրաշքը (մ. թ. ա. 687 թվական)». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 27-ին.

Արտաքին հղումներ

Մարսի քարտեզները

• Գուգլ Մարս քարտեզ (լեռների, խառնարանների, շրջանների և տիեզերական սարքերի վայրէջքների տեղերի նշումներով);
• Մարսի կիսագնդերի քարտեզները astrolab.ru-ում Արխիվացված 2006-05-24 Wayback Machine
• Մարսի երկրաբանական քարտեզ
• Ժ. Ֆ. Ռոդիոնովա, Յու. Ա. Իլյուխինա Մարսի ռելիեֆի նոր քարտեզ «Երկիր և տիեզերք» № 2/2005 - Մարսի կիսագնդերի քարտեզը, լատինատառ և ռուսերեն անվանումներով

Այլ օգտակար տեղեկություններ և լուսանկարներ

• Վիրտուալ ճանապարհորդություն Մարս վրայով Արխիվացված 2013-10-19 Wayback Machine - Եռաչափ ճանապարհորդություն։ Օգտագործվել են ՆԱՍԱ-ի Փաթֆայնդեր և Օփորթյունիթի մարսագնացների 1997 և 2001 թվականներին կատարված լուսանկարները
• Մարս Էքսփլորեյշն Ռովեռ առաքելություն Մարսագնացների առաքելությունների էջ
• Մարսիադա - թռիչք դեպի Մարս Արխիվացված 2011-03-14 Wayback Machine
• «Ֆենիքս» զոնդի առաքելությունը ՆԱՍԱ-ի կայքում Արխիվացված 2010-12-08 Wayback Machine
• Աստղակենսաբանություն 2010։ Երկնաքարը Մարսից պարունակում է հինավուրց բրածոներ
• Մարսի լուսանկարներ, կատարված բարձր ճշգրտության լուսախցիկով «Օրբիթեր» սարքից
• Քուրիոզիթի մարսագնացից կատարված 20 բարձր մանրամասնության լուսանկարներ

Մեդիա ֆայլեր

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Մարս (մոլորակ) կատեգորիայում։

Այս հոդվածը ներառված է Հայերեն Վիքիպեդիայի ընտրյալ հոդվածների ցանկում