Գարեգին Նժդեհ

Գարեգին Նժդեհ (ի ծնե՝ Գարեգին Տեր-Հարությունյան (դաս. ուղղ.՝ Գարեգին Տէր-Յարութիւնեան) կամ՝ Գարեգին Առաքել Եղիշեի Տեր-Հարությունյան, հունվարի 1, 1886, Կզնուտ, Նախիջևան, Երևանի նահանգ, Ռուսական կայսրություն - դեկտեմբերի 21, 1955, Վլադիմիրյան ցենտրալ բանտ, Վլադիմիրի մարզ, Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն), ցարական բանակի սպա, հայազգի ռազմական և պետական գործիչ, հայ ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ, «Ցեղակրոն» ազգային գաղափարախոսության հիմնադիր, իմաստասեր Հայաստանի առաջին հանրապետության ռազմական և պետական գործիչ։ Լեռնահայաստանի Հանրապետության առաջնորդ, թուրքական և բոլշևիկյան զինված ուժերի դեմ ռազմական գործողությունների հրամանատար։

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Գարեգին Նժդեհ (այլ կիրառումներ)

Գարեգին Նժդեհ
Գարեգին Առաքել Եղիշեի Տեր-Հարությունյան
հունվարի 1, 1886(1886-01-01)[1] - դեկտեմբերի 21, 1955(1955-12-21) (69 տարեկան)
Ծննդավայր	Կզնուտ, Նախիջևանի գավառ, Երևանի նահանգ, Ռուսական կայսրություն[2][3]
Մահվան վայր	Վլադիմիր, ՌԽՍՖՀ, ԽՍՀՄ
Գերեզման	Սպիտակաոր վանք և Գերեզման Գարեգին Նժդեհի
Քաղաքացիություն	Ռուսական կայսրություն,  Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն,  Լեռնահայաստան և  ԽՍՀՄ
Կոչում	սպարապետ
Պաշտոն	Հայաստանի Հանրապետության հարավային ուժերի հրամանատար Լեռնահայաստանի Հանրապետության զինված ուժերի հրամանատար
Մարտեր/ պատերազմներ	Բալկանյան պատերազմ, 1912 թ., Առաջին համաշխարհային պատերազմի ռուս-թուրքական ռազմաճակատ՝ Արևմտահայաստանի ազատագրման ռազմագործողություններ՝ 1914-1917 թթ., Անիի ճակատամարտ Ղարաքիլիսայի ճակատամարտ Լեռնահայաստանի պաշտպանություն, 1921 թ.
Կրթություն	Սանկտ Պետերբուրգի համալսարան
Պարգևներ	Գեորգիվյան խաչ 2-րդ աստ. 2-րդ աստ. Գեորգիվյան խաչ 3-րդ աստիճանի 3-րդ աստ. Սուրբ Վլադիմիրի շքանաշան 3-րդ աստիճանի 3-րդ աստ. Սուրբ Աննայի շքանշան 4-րդ աստիճանի 4-րդ աստ. Բալկանյան ժողովուրդների հերոս
Ստորագրություն

Վաղ կյանք

Գարեգին Նժդեհը ծնվել է 1886 թվականի հունվարի 1-ին^[4][5] Ռուսական կայսրությունում՝ Երևանի նահանգի Նախիջևանի գավառի Կզնուտ գյուղում։ Նժդեհը Եղիշե Տեր-Հարությունյանի և Տիրուհի Գյուլնազարյանի ընտանիքի չորրորդ զավակն էր։ Եղբոր անունը Լևոն էր։ Մանուկ հասակում կորցրել է հորը (հայրը՝ Եղիշեն, գյուղի քահանան էր) և մնացել մոր՝ Տիրուհու խնամքին։ Ընտանիքում եղել են չորս երեխա, Նժդեհը փոքրն էր։ 1919 թվականին Նժդեհը ամուսնանում է Գոհարիկ Դադայանի հետ։ Գոհարիկ Դադայանը աղի հանքերի տեր Պողոս Մելիք-Դադայանի դուստրն էր։ Գոհարիկ Մելիք-Դադայանը սովորել է Երեւանի Օրիորդաց վարժարանում։ 1920 թվականին ունենում են դուստր և անունը դնում Լիլիյա։ Հայաստանից հեռանալուց հետո Բուլղարիայում Նժդեհը ամուսնանում է երկրորդ անգամ Էփիմե անունով մի հայուհու հետ, 1922 թվականին ունենում զավակ՝ Վրեժ անունով։ Այլ երեխաներ չի ունեցել։

Սկզբնական կրթությունը ստացել է տեղի ծխական հայկական դպրոցում, որի փակվելուց հետո՝ Նախիջևան քաղաքի ռուսական դպրոցում։ Այնուհետև ուսումը շարունակել է Թիֆլիսի առաջին գիմնազիայում, որտեղ սովորելու ընթացքում էլ՝ 17 տարեկան հասակից, միացել է հայ ազատագրական շարժմանը։ 1903 թվականին գիմնազիան ավարտելուց հետո գիմնազիայի ուղեգրով ընդունվել է Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի իրավաբանական բաժին և ուսանել է երկու տարի։ 1905 թվականին թողել է ուսումը և ամբողջովին նվիրվել ազատագրական շարժմանն ընդդեմ ցարիզմի ու սուլթանականության։ 1906 թվականին Ռոստոմի՝ Ստեփան Զորյանի օժանդակությամբ մեկնել է Բուլղարիա։ Ռոստոմի աջակցությամբ և մակեդոնական ազատագրական շարժման հայազգի ղեկավարների' Մուցիկի և Գագոյի միջնորդությամբ ընդունվել է Սոֆիայի սպայական դպրոցը։ Այն հաջողությամբ ավարտելով՝ 1907 թվականին ստացել է ենթասպայի կոչում և վերադարձել է Հայաստան։

Զինվորական գործունեություն

Նժդեհը 1900-ական թվականներին

1907 թվականին մտել է ՀՅԴ շարքերը և մասնակցություն ունեցել պարսկական հեղափոխական շարժման մեջ։ Զենք և ռազմամթերք տեղափոխելու համար Նժդեհը 1909 թվականին վերադարձել է Կովկաս և ձերբակալվել ցարական իշխանությունների կողմից։ Բանտերում մնալով ավելի քան երեք տարի՝ մեկնել է Բուլղարիա։

1912 թվականին, երբ սկսվել է Առաջին Բալկանյան պատերազմը, հայերի՝ Թուրքիայի դեմ կռվելու համար (հանուն Մակեդոնիայի և Թրակիայի ազատագրության) բուլղարական բանակի կազմում ստեղծել է կամավորական վաշտ, որի հրամանատարն էր Անդրանիկ Օզանյանը, իսկ տեղակալը՝ Գարեգին Նժդեհը։ Նժդեհը այդ պատերազմի ժամանակ վիրավորվել է։ Հայկական վաշտը, աչքի ընկնելով մի շարք հաղթական մարտերով, հրաժարվել է մասնակցել Բալկանյան Երկրորդ պատերազմին (քանի որ այն վերածվել էր բալկանյան ժողովուրդների ներքին կռիվների, որն ի դեպ շատ «շահավետ» էր թուրքերի համար)։ Այդ կռիվների ժամանակ Նժդեհը վիրավորվել է, պարգևատրվել է շքերթային սրով, ստացել է ավագ սպայի (поручик) կոչում։ Զորացրվել է 1913 թվականին։

Առաջին աշխարհամարտի նախօրյակին, «ներման» արժանանալով ցարական կառավարության կողմից, Նժդեհը վերադարձել է Կովկաս՝ Թուրքիայի դեմ մղվելիք պատերազմին մասնակցելու պայմանով։

1914 թվականին նշանակվել է կամավորական 2-րդ գնդի հրամանատար Դրոյի (Դրաստամատ Կանայան) տեղակալ։

1915 թվականի ապրիլին Նժդեհը Անդրանիկ Օզանյանի հայկական կամավորական ջոկատների կազմում մասնակցել է Դիլումնի ճակատամարտին, որը ղեկավարում էր հայկական կորպուսի հրամանատար գեներալ Թովմաս Նազարբեկյանը։

Ռուսատանի կայսեր 1915 թվականի հոկտեմբերի 5-ի որոշմամբ, բանակի գլխավոր շտաբի 1915 թվականի հոկտեմբերի 25-ի թիվ 563 հրամանով, ռազմական նախարար, զորքերի գեներալ Ա․Պոլիվանովի և գլխավոր շտաբի հերթապահ գեներալ-մայոր Ա․ Արխանգելսկու ստորագրությամբ սահմանվել է հրամանատարների կողմից տեղում կոչումներ շնորհելու պայմանները և կարգը։

Հայկական IV-րդ կորպուսի հրամանատար գեներալ Թովմաս Նազարբեկյանը ի կատար է ընդունել բանակի գլխավոր շտաբի հոկտեմբերի 25-ի թիվ 563 հրամանը և Դիլմունի ճակատամարտում օսմանյան բանակի դեմ տարած փայլուն հաղթանակի, բարձր կազմակերպչական ունակությունների համար 1915 թվականի նոյեմբերին սպա Գարեգին Տեր-Հարությունյանին՝ Նժդեհին, արժանացրել է ցարական բանակի կապիտանի կոչմանը։

1916 թվականին կամավորական 2-րդ գունդը լուծարվել է, և Նժդեհը իր ջոկատով անցել է Ալեքսանդրապոլ ու միացել Վան-Կոխպի ռազմաճակատի հատվածի հրամանատար գեներալ Թ․ Նազարբեկյանի IV կորպուսին։

1916-1917 թվականին օսմանյան բանակի դեմ տարած հաղթանակների, Կոխպի հայությանը փրկելու և անձնազոհության համար կապիտան Նժդեհը Թովմաս Նազարբեկյանի հրամանագերով արժանացել է Գեորգեւյան ոսկե խաչի 2-րդ և Գեորգևյան արծաթե խաչի 3-րդ աստիճանի պարգևներին։ Այս պարգևները տրվում էին մարտում ցուցաբերած անձնազոհության համար։

1918 թվականի ապրիլին գեներալ Նազարբեկյանի IV կորպուսի կազմում որպես հայ-եզդիական հեծյալ ջոկատի հրամանատար կապիտան Նժդեհը վարել է Կարսի մարզի Ալաջա (հնում՝ Արջո–Առիճ) լեռան և Անիի հարակից տարածքների կռիվները օսմանա-թուրքական ջոկատների դեմ և ապահովել է հայկական զորամասերի անվտանգ նահանջը Կարսից դեպի Ալեքսանդրապոլ։ Նժդեհին հաջողվել է նաև Նիկողայոս Մառի կողմից Անիում պեղված որոշ արժեքավոր նյութեր և իրեր իր հետ տեղափոխել Ալեքսադրապոլ։

Մոտենում էր 1918 թվականի մայիսը, վճռվում էր հայոց ճակատագիրը։ Ալեքսանդրապոլում կռվի բռնվելով թուրքական զորքերի դեմ՝ Նժդեհը իր խմբով նահանջել է Վանաձոր (Ղարաքիլիսա)։ Այստեղ էին նահանջել խուճապի մատնված բազմահազար հայ փախստականներ. տեղի ժողովուրդը նույնպես տագնապի մեջ էր։ Սակայն Նժդեհի գլխավորությամբ իրականցվող Ղարաքիլիսայի եռօրյա հերոսամարտով հայությունը հաստատել է իր հարատևելու կամքը, և այդ հավաքական կամքի զորացման գործում, անշուշտ, անուրանալի է Նժդեհի դերը։ Ղարաքիլիսայում վարած կռիվների համար (որոնց ընթացքում վիրավորվել է Նժդեհը) արժանացել է ամենաբարձր՝ քաջության շքանշանի։

1918 թվականի նոյեմբերին, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության որոշումով կապիտան Գարեգին Նժդեհը նշանակվում է Նախիջևանի զինվորական ղեկավար։ Դեկտեմբեր ամսին կապիտան Գարեգին Նժդեհը Նախիջևանում ստանձնում է իր պարտավորությունները։

Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն և Լեռնահայաստանի Հանրապետություն

Գարեգին Նժդեհը (նստած կենտրոնում) իր ջոկատով

Հայաստանի Հանրապետության հռչակումից հետո՝ 1918 թվականի վերջին, Նժդեհը Հայաստանի կառավարության կողմից նշանակվում է Նախիջևանի գավառապետ, իսկ 1919 թվականի օգոստոսից՝ Կապանի, Արևիքի և Գողթանի (Կապարգողթ) ընդհանուր հրամանատար։

Նժդեհը երբեմն ստիպված էր լինում չհնազանդվել վերին իշխանության հրամաններին։ Մասնավորապես, երբ Ալեքսանդր Խատիսյանի կառավարության կողմից նրան հրամայված էր գաղթեցնել պաշարված Գողթանի հայությունը, Նժդեհը մերժել է այն, և, փոխարենը, սրբել է ու տեղահանել գավառի թուրքական բնակավայրերը։ Ըստ 1920 թվականի օգոստոսին Հայաստանի և բոլշևիկների միջև կնքված զինադադարի՝ Զանգերզուրը, Արցախը և Նախիջևանը ժամանակավորապես զբաղեցվելու էին կարմիր բանակի կողմից։ Սակայն Նժդեհը որոշում է մնալ Սյունիքում և մենակ չթողնել լեռնահայությանը։ Այդ ծանր օրերին էր, որ Նժդեհը հղացել և գործի է դրել Դավիթբեկյան ուխտերը։ 1920 թվականի օգոստոսի 25-ին Կապանի Կավարտ գյուղի եկեղեցում Նժդեհի զինվորները ուխտ են արել Դավիթ Բեկի անունով՝ հավատարիմ մնալ հայրենի երկրի ազատությանը, իրենց հրամանատար Նժդեհին և կռվել մինչև վերջին շունչը։ Անհավասար մարտեր մղելով գերակշիռ 11-րդ կարմիր բանակի դեմ մինչև 1921 թվականը, նա լքել է Զանգեզուրը իշխանությունների կողմից երաշխիք ստանալուց հետո միայն, ըստ որի Սյունիքը մնալու էր Հայաստանի կազմում։ 1921 թվականին Նժդեհն իր զինակիցներով անցել է Պարսկաստան։ Այնտեղ մնալով 4 ամիս, նա շուտով հեռացել է Բուլղարիա։

«Ցեղակրոն» շարժում

Հիմնական հոդված՝ Ցեղակրոնություն

ԱՄՆ-ում Նժդեհը ձեռնամուխ է եղել Դաշնակցության դիրքերի ամրապնդմանը, ինչպես նաև Ցեղակրոն շարժման ծավալմանը՝ երկրի հայաշատ վայրերում Ցեղակրոն Ուխտեր հիմնելով։

1935 թվականին նա լույս է ընծայել «Ամերիկահայությունը - Ցեղը և իր տականքը» աշխատությունը, միաժամանակ նպատակ ունենալով ընդլայնել Ցեղակրոն շարժումը և այն դարձնել համագաղութային։

1937 թվականին Նժդեհը հայտարարել է Դաշնակցությունից հեռանալու մասին որոշումը։ 1938 թվականին, Կահիրեում գումարված ՀՅԴ 13-րդ Ընդհանուր ժողովը Նժդեհին կուսակցության շարքերից արտաքսելու մասին վճիռ է կայացրել։

1937 թվականին, Հայկ Ասատրյանի հետ, որը նույնպես հեռացել էր Դաշնակցությունից, Պլովդիվում սկսել են հրատարակել «Ռազմիկ» ազգայնական թերթը։

1937 թվականին Սոֆիայում լույս է տեսել Նժդեհի «Իմ պատասխանը» ուսումնասիրությունը՝ նվիրված Սյունիքի հերոսամարտին։

Այդ տարիներին Նժդեհի համար վերստին կարևորվել և հրատապ է դարձել հայությանը մոտեցող պատերազմին հոգեբանորեն նախապատրաստելու և նոր բարոյականով սպառազինելու խնդիրը։ Այդ նպատակով 1937-1938 թվականներին Հայկ Ասատրյանի, Ներսես Աստվածատուրյանի և այլոց հետ նախաձեռնում է Տարոնական շարժումը։

1938-1939 թվականներին լույս է տեսել շարժման «Տարոնի Արծիվ» պաշտոնաթերթը։

Ձերբակալություն և մահ

Նժդեհի գերեզմանը Վլադիմիրում, Ռուսաստան

Նժդեհն իր մասնակցությունն է բերել 1942 թվականի դեկտեմբերին Բեռլինում ստեղծված ու մինչև 1943 թվականի վերջը գործած Հայ Ազգային խորհրդի աշխատանքներին (խորհրդի նախագահն էր Արտաշես Աբեղյանը), որի օրգան «Ազատ Հայաստան»-ի փոխխմբագիրն էր (խմբագիր՝ Աբրահամ Գյուլխանդանյան)։

1944 թվականի սեպտեմբերին խորհրդային զորքերը մտել են Բուլղարիա։

Գիտեմ թե ինչ է սպասվում ինձ, բայց և այնպես որոշել եմ մնալ, հակառակ որ կարելիություն ունեմ օդանավով ինձ նետելու Վիեննա։ Չեմ հեռանում, որ հալածանքի չենթարկվեն մեր կազմակերպությունները («Բուլղարիայի Ցեղակրոն Ուխտերը»)։ Մնալու ավելի լուրջ պատճառներ ունեմ... Այսօր կյանքին ես կապված եմ այն չափով միայն, ինչ չափով որ ինձ դեռ պարտական եմ զգում ծառայելու Հայաստանին...։ - Նժդեհ, 1944 թվականի սեպտեմբեր, ձերբակալությունից քիչ առաջ

Կասկածվելով Գերմանիայի հետ գաղտնի կապեր ունենալու մեջ՝ 1944 թվականի հոկտեմբերի վերջերին խորհրդային «Սմերշ» բանակային հակահետախուզության գլխավոր վարչության աշխատակիցների կողմից Նժդեհը ձերբակալվել է։ Նրան տեղափոխել են Բուխարեստ, իսկ այնտեղից՝ ինքնաթիռով Մոսկվա և բանտարկել Լյուբյանկա բանտում։ 1946 թվականի նոյեմբերին Նժդեհին Մոսկվայից ուղարկել են Երևան, ուր դատաքննությունը ավարտվել է 1948 թվականին. Նժդեհը դատապարտվել է 25 տարվա բանտարկության, ժամկետը հաշվելով 1944 թվականից (ի դեպ, դատավճիռը կայացվել է ապրիլի 24-ին)։

Նժդեհի ձերբակալությունից հետո, ընտանիքը (կինը և զավակը) Սոֆիայից աքսորվել է Բուլղարիայի Պավլիկենի քաղաքը։

Գարեգին Նժդեհի գերեզմանը

1947 թվականին Նժդեհը խորհրդային կառավարությանն առաջարկել է հանդուգն մի ծրագիր. սփյուռքում ստեղծել համագաղութային ռազմաքաղաքական կազմակերպություն՝ «Հայկական իռեդենտա», որի նպատակը պետք է լիներ Արևմտյան Հայաստանի ազատագրումը և նրա վերամիավորումը Խորհրդային Հայաստանին։ Առաջարկության մեջ Նժդեհը հանգամանալից անդրադարձել է այդ կազմակերպության ստեղծման՝ պատմականորեն թելադրված անհրաժեշտությանը, նրա ապագա գործունեության ձևերին, կառուցվածքին և այլն։ Թեև Նժդեհի առաջարկությունը լրջորեն հետաքրքրել էր խորհրդային ղեկավարներին և մի քանի տարի շարունակ ուսումնասիրվում էր ամենատարբեր ատյաններում, սակայն, ի վերջո, այն մերժվել է։

1948-1952 թվականներին Նժդեհը գտնվել է Վլադիմիրի բանտում, այնուհետև՝ մինչև 1953 թվականի ամռանը՝ Երևանի բանտում։ Նժդեհին երկրորդ անգամ Երևան բերելը, ինչպես վկայում է նրա բանտակից Հովհաննես Դևեջյանը, պայմանավորված է եղել նրանով, որ Նժդեհը դիմում էր գրել խորհրդային ղեկավարությանը՝ առաջարկելով իր միջնորդությունը Դաշնակցության և խորհրդային իշխանության միջև հասկացողություն և գործակցություն ստեղծելու համար։ Այս խնդրի շուրջ երկար խոսակցություններ են տեղի ունեցել Հայաստանի անվտանգության նախարարի հետ, որոնց արդյունքում 1953 թվականին Նժդեհն ու Դևեջյանը Երևանի բանտից համատեղ նամակ են գրել Ս. Վրացյանին (որն այդ ժամանակ Դաշնակցության հետախուզական դպրոցի տնօրենն էր)՝ հորդորելով նրան մերձենալ ռուսներին հակաթուրքական հողի վրա։ Սակայն Մոսկվայում նպատակահարմար չեն համարել նամակն ուղարկելը և այն մնացել է որպես միայն փաստաթուղթ։

Այնուհետև Նժդեհին նորից տեղափոխել են Վլադիմիր, ուր և նա մահացել է 1955 թվականի դեկտեմբերի 21-ին։

Ստանալով բանտային վարչության հեռագիրը Նժդեհի մահվան մասին՝ եղբայրը՝ Լևոն Տեր-Հարությունյանը, Երևանից շտապ մեկնել է Վլադիմիր։ Նրան են հանձնել եղբոր զգեստն ու ժամացույցը, իսկ ձեռագրերը՝ ոչ։ Թույլ չի տրվել նաև մարմինը տեղափոխել Հայաստան։ Լևոնը կատարել է եղբոր թաղումը, գերեզմանը ցանկապատել տվել ու տախտակի վրա պատվիրել է ռուսերենով գրել՝ Տեր-Հարությունյան Գարեգին Եղիշի (1886-1955)։

Իր մահից տասնամյակներ անց՝ 1992 թվականի մարտի 30-ին, Նժդեհն անկախ Հայաստանի Հանրապետության դատախազության կողմից արդարացվել է, որի կարիքը երբեք էլ չի զգացել։

Հականժդեհյան քաղաքականություն

Ռուսական քաղաքականությունն ընդդեմ Նժդեհի

Ռուսական միջավայրի համար Նժդեհը բավականին ոչ միանշանակ ընկալվող կերպար է, ռուսական որոշ ուժեր նրան ներկայացնում են որպես «ֆաշիստ»^[6]։

2016 թվականի մայիսի 28-ին Հայաստանի առաջին հանրապետության 98-ամյակի առթիվ Երևանում բացվել է Գարեգին Նժդեհի արձանը, ինչին հաջորդել են ռուսական լրատվամիջոցների քննադատական ելույթները. Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարարության խոսնակ Մարիա Զախարովան հայտարարել է, որ «Մոսկվան զարմացած է Երևանում ֆաշիստական գեներալի արձանի տեղադրմամբ»։

Ադրբեջանական քաղաքականությունն ընդդեմ Նժդեհի

Հակահայկական քարոզչության մեջ Ադրբեջանի վարած քաղաքականության համար առանձնահատուկ կարևորություն ունի Գարեգին Նժդեհի դեմ արշավը^[6]։

Հայկական որոշ ուժերի քաղաքականությունն ընդդեմ Նժդեհի

Հայաստանի որոշ քաղաքական գործիչներ և քաղաքական ուժերի ներկայացուցիչներ, Գարեգին Նժդեհին համարում են «ֆաշիստ»։ Այդպիսի գործիչներից է Նիկոլ Փաշինյանի կառավարության ԿԳՄՍ նախարար Ժաննա Անդրեասյանը^[6][7][8]։

Պարգևներ

Երկիր	Պարգև			Տարի
Բուլղարիայի Թագավորություն		Արիության շքանշան	Արիության համար	16 նոյեմբերի, 1912
Ռուսական կայսրություն		Սուրբ Վլադիմիր շքանշան	3 կարգի	1915, 1918
		Սուրբ Աննա շքանշան	4 կարգի	1915
		Սուրբ Գևորգի խաչ	3 կարգի	1916
		Սուրբ Գևորգի խաչ	2 կարգի	1916

Երկերի մատենագիտություն

Գարեգին Նժդեհը հեղինակել է բազմաթիվ գրքեր, որոնք հետագայում վերատպվել են։ Տարբեր հեղինակների կողմից Գարեգին Նժդեհին և նրա գործունեությանն են նվիրված բազմաթիվ գրքեր։

Հրապարակումներ

1923 թվականին լինելով Բուխարեստում՝ Նժդեհը տեղի «Նոր Արշալույս» թերթում հանդես է եկել «Իմ խոսքը - Թե ինչո՞ւ զենք բարձրացրի խորհրդային զորքերի դեմ» հոդվածաշարով։ Այդ տարիներին Նժդեհը հանգամանալից անդրադարձել է Սյունիքի կռիվների պատմությանը՝ 1923-1925 թվականներին ընդարձակ հոդվածաշարով հանդես գալով Բոստոնի «Հայրենիք» ամսագրում։

1924-1925 թվականներին նա հրապարակումներ է ունեցել Պլովդիվում լույս տեսնող «Հայաստան» դաշնակցական թերթում։ Մասնավորապես, 1924 թվականին այստեղ տպագրվել են առանձին գլուխներ նրա «Էջեր իմ օրագրեն»-ից, որը նույն տարի լույս է տեսել առանձին գրքույկով, Կահիրեում։

1926 թվականին Նժդեհը սկսել է հանդես գալ Սոֆիայում լույս տեսնող «Արաքս» թերթում, ուր տպագրել է նրա «Բաց նամակներ հայ մտավորականությանը» շարքը։

Գրականության ցանկ

Ավոյի (Ավետիս Թումանյան) հեղինակած «Նժդեհ» գրքի շապիկը

Գարեգին Նժդեհի «Հավատամք» գրքի շապիկը

• Դաշնակցութեան պանթէոնը, Ալեքսանդրապոլ, 1917։
• Զորաշարժային կանոնադրութիւն, Երևան, 1918։
• Խուստուփեան կանչեր, Գորիս, 1921։
• Էջեր իմ օրագրէն, Գահիրէ, 1924։
• Որդիների պայքարը հայրերի դէմ, Սալոնիկ, 1927։
• Բաց նամակ հայ մտաւորականութեան, Պէյրութ, 1929։
• Ցեղի ոգու շարժը, Սօֆիա, 1932։
• Ամերիկահայութիւնը. ցեղը և իր տականքը, Սօֆիա, 1935։
• Իմ պատասխանը, Սօֆիա, 1937։
• Բանտային գրառումներ, Երևան, 1993։
• Զորաշարժային կանոնադրություն։ Խուստուփյան կանչեր, Երևան, 1993, 56 էջ։
• Էջեր իմ օրագրեն։ Բաց նամակ հայ մտավորականության։ Որդիների պայքարը հայրերի դեմ, Երևան, 1998, 160 էջ։
• Ցեղակրոնության ուխտ, Երևան, 1998, 16 էջ։
• Ցեղի հավիտենական զենքը, Երևան, 1998, 87 էջ։
• Ազատ Սիւնիք, Պէյրութ, 1999, 176 էջ։
• Լեռնահայաստանի գոյամարտը, Պէյրութ, 1999, 44 էջ։
• Ցեղի արթնություն, Երևան, 1999, 36 էջ։
• Ամերիկահայությունը՝ ցեղը և իր տականքը, Երևան, 2000։
• Ցեղի ոգու շարժը, Երևան, 2000։
• Ցեղի ոգու շարժը։ Ամերիկահայությունը՝ ցեղը և իր տականքը, Երևան, 2000, 118 էջ։
• Ցեղակրօնութիւնն իբր յաղթանակի զօրոյթ։ Ցեղային արթնութիւն։ Ինչ է ցեղակրօնութիւնը, Երևան, 2001, 48 էջ։
• Հատընտիր, Երևան, 2001, 405 էջ։
• Էջեր իմ օրագրեն։ Բաց նամակ հայ մտավորականության, Երևան, 2002, 52 էջ։
• Երկեր, հատ. 1, Երևան, ՀՀ ԳԱԱ հրատ., 2002, 532 էջ։
• Երկեր, հատ. 2, Երևան, ՀՀ ԳԱԱ հրատ., 2002, 504 էջ։
• Նամականի (1920-1921), Երևան, 2002, 48 էջ։
• Նորահայտ մասունքներ, Երևան, 2002, 20 էջ։
• Մեծ գաղափար (նորահայտ մասունքներ), Երևան, 2003, 80 էջ։
• Որդիների պայքարը հայրերի դէմ, Պէյրութ, 2005, 127 էջ։
• Հատընտիր /երկրորդ լրացված հրատարակություն/, Երևան, 2006, 706 էջ։
• Բաց նամակ Մայքլ Արլենին, Լոս-Անջելես, 2008։
• Հայ ռազմիկին (Հաղթելու արվեստը), Երևան, 2010, 64 էջ։
• Աշխարհայեցողություն, Երևան, 2011, 28 էջ։
• Նորահայտ նամակներ, Երևան, 2011։
• Գրական երկեր, Երևան, 2012, 216 էջ։
• Բանտային կյանք։ Նամակներ։ Գրառումներ, Երևան, 2016, 187 էջ։
• Որդիների պայքարը հայրերի դեմ, Երևան, 2020թ․, Նժդեհ Ռահվիրա հրատարակչություն։
• Հիշի'ր պատերազմը։ Խուստուփյան կանչեր, Երևան, 2017 (2020,2024) 148 էջ, Նժդեհ Ռահվիրա հրատարակչություն։
• Էջեր իմ օրագրեն։ Բաց նամակ հայ մտավորականության, Երևան, 2020 թ․, Նժդեհ Ռահվիրա հրատարակչություն։
• Բանտային գրառումներ, Երևան, 2020թ․, Նժդեհ Ռահվիրա հրատարակչություն։
• Ցեղակրոնություն, Երևան, 2020թ․, Նժդեհ Ռահվիրա հրատարակչություն։
• Ասույթներ,ՄԱՍ Ա, Երևան, 2020թ․, Նժդեհ Ռահվիրա հրատարակչություն։
• Ինչու պայքարեց Լեռնահայաստանը, Երևան, 2022թ․, ԼԵՌՆԱՀԱՅԱՍՏԱՆ ԳՐՔԱՇԱՐ, ՄԱՍ Ա, Նժդեհ Ռահվիրա հրատարակչություն։
• Ազատ Սյունիք․ Երևան,2023,ԼԵՌՆԱՀԱՅԱՍՏԱՆ ԳՐՔԱՇԱՐ, ՄԱՍ Բ, Նժդեհ Ռահվիրա հրատարակչություն։
• Garegin Nzhdeh Quotes, Yerevan,2024, Նժդեհ Ռահվիրա հրատարակչություն։

Հիշատակ

• 1986 թվականի դեկտեմբերի 31-ին Երևանում բացված մետրոպոլիտենի կայարանը Հայաստանի անկախության հռչակումից հետո վերանվանվել է Գարեգին Նժդեհի անունով։
• Երևանի 2-րդ ամենամեծ հրապարակը, որը գտնվում է Շենգավիթ համայնքում, վերանվանվել է Գարեգին Նժդեհի անունով։
• Երևանի Շենգավիթ և Էրեբունի վարչական շրջաններում Գարեգին Նժդեհի անունով փողոց կա^[9]։
• Հրազդան քաղաքի հիմնական ճանապարհը կոչվում է Գարեգին Նժդեհի փողոց։
• 2001 թվականին Սյունիքի մարզի Կապան քաղաքում բացվել է Գարեգին Նժդեհին նվիրված հուշարձան։
• 2013 թվականին Panarmenian films-ը նկարահանել է գեղարվեստական կինոնկար, որը պատմում է հայազգի ռազմաքաղաքական գործիչ, սպարապետ Գարեգին Նժդեհի անցած ուղու մասին։
• 2016 թվականի մայիսի 25-ին Երևանի Կենտրոն վարչական շրջանում՝ Նալբանդյան-Արամի-Բուզանդի-Հանրապետության փողոցներին հարակից զբոսայգում, բացվել է Գարեգին Նժդեհի հուշարձանը^[10]։
• 2020 թվականի հուլիսին Բուլղարիայի ՊՆ ռազմական հեռուստաալիքը նկարահանել է ֆիլմ՝ նվիրված Գարեգին Նժդեհին, որն անվանվել է նրա «Թափառական» մականունով։

Գարեգին Նժդեհին նվիրված հուշակոթողներ

• 
  Գարեգին Նժդեհի հուշարձանը Երևանում
• 
  Գարեգին Նժդեհի հուշարձանը Գյումրիում
• 
  Գարեգին Նժդեհի հուշարձանը Կապանում
• 
  Գարեգին Նժդեհի հուշարձանը Գորիսում
• 
  Գարեգին Նժդեհի հուշարձանը Արցախի Հանրապետության Մարտունի քաղաքում

Գարեգին Նժդեհի հավերժացումը հասարակական մակարդակում

• 
  Գարեգին Նժդեհին նվիրված պաստառ Երևանի շենքերից մեկի պատին։ Գրված է՝ «Կարդա Նժդեհ, փրկիր կյանքեր»։
• 
  Գարեգին Նժդեհին նվիրված փոստային նամականիշ
• 
  2001 թվականի «Գարեգին Նժդեհ» հուշադրամ - 100 դրամ - արծաթ 925 ոսկեզօծ

Գրականություն

• Արմէն Սիւնի, Հայկական վաշտը Անդրանիկի առաջնորդութեամբ 1912-1913 թթ. Պալկանեան պատերազմում, Պաքու, 1914, 148 էջ։
• Արնոտ գիրք (կազմեց՝ Ասլան Շահնազարեան), Գորիս, 1921։
• Ազատ Սիւնիք (սև էջեր և փաստեր բոլշևիկների հնգամսեայ գործունէութիւնից), Գորիս, 1921։
• Վարդան Գէորգեան, Լեռնահայաստանի հերոսամարտը (1919-1921 թթ.), Պուքրէշ, 1923, 173 էջ, 2-րդ հրատ., Երևան, 1991, 189 էջ, 3-րդ հրատ., Երևան, 2010, 169 էջ։
• Աւօ, Նժդեհ (Կեանքն ու գործունէութիւնը։ Նշխարներ, Վկայութիւններ), Պէյրութ, 1968, 527 էջ, 2-րդ հրատ., Լօս Անճելըս, 1989, 524 էջ։
• Արմէն Սևան, Բանտարկեալի մը յուշերը (Տառապանքի տարիներ Գ. Նժդեհի հետ), Պուենոս Այրէս, 1970, 204 էջ, 2-րդ հրատ., Երևան, 2012, 258 էջ։
• Մուշեղ Լալայան, Գարեգին Նժդեհի կյանքն ու գործունեությունը, Երևան, 1997։
• Արցախ Բունիաթյան, Սպարապետի վերադարձը, Երևան, 1999, 2-րդ հրտ., Երևան, 2002, 205 էջ։
• Արամ Սիմոնյան, «Զանգեզուրի գոյամարտը» 1920-1921 թթ., Երևան, 2000։
• Արտակ Վարդանյան, Նժդեհյան մասունքներ, Երևան, 2001։
• Վլադիմիր Ղազախեցյան, Նժդեհը Զանգեզուրում (1920 թվականի վերջ - 1921 թ.), Երևան, 2001, 108 էջ։
• Սպարապետ Նժդեհ, Պէյրութ, 2001։
• Վարագ Առաքելյան, Նժդեհ, Երևան, 1989, 160 էջ։
• Ռաֆայէլ Համբարձումեան, Վարք Նժդեհի։ Ասոյթներ, Երևան, 2001, 248 էջ + 48 էջ ներդիր։
• Ռաֆայէլ Համբարձումեան, Գարեգին Նժդեհ (Ամբողջական կենսագրութիւն), Երևան, 2007։
• Արմէն Սիւնի, Հայկական վաշտը Բալկանեան պատերազմում 1912-1913 թթ., Սօֆիա, 1926։
• Արմէն Սիւնի, Հայկական զօրամասը Բալքան-թուրք պատերազմին մէջ, Երևան, 2009, 72 էջ։
• Ավագ Հարությունյան, Գարեգին Նժդեհը և 1921 թ. Թավրիզյան դատավարությունը, Երևան, 2001, 320 էջ։
• Սեպուհ, Էջեր իմ յուշերէն, հատոր 1, Պոսթըն, 1925, 519 էջ։
• Սեպուհ, Էջեր իմ յուշերէն, հատոր 2, Պոսթըն, 1929, 315 էջ։
• Ասլան Ստեփանեան, Յուշեր, Թեհրան, 1966։
• Սիմոն Վրացեան, Կեանքի ուղիներով, Գ. հատ., Պէյրութ, 1963, 278 էջ։
• Սիմոն Վրացեան, Կեանքի ուղիներով, Զ. հատ., Պէյրութ, 1967, 348 էջ։
• Սիմոն Վրացեան, Հայաստանի Հանրապետութիւն, Փարիզ, 1928, 2-րդ հրտ., Պէյրութ, 1968, 3-րդ հրտ., Թեհրան, 1982, 4-րդ հրտ., Երևան, 1993, 704 էջ։
• Հրաչիկ Սիմոնյան, 1912-1913 թթ. Բալկանյան պատերազմները և հայերը, Երևան, 2014, 504 էջ։
• Հայոց պատմություն, հատ. 4, գիրք 1. Նորագույն շրջան. 1918-1945 թթ., Երևան, ՀՀ ԳԱԱ հրատ., 2010։
• Բանբեր Հայաստանի արխիվների, Երևան, 1991, թիվ 1-2, 1992, թիվ 1-2, 3։
• Աշոտ Պետրոսեան, Գարեգին Նժդեհը և քրիստոնեութիւնը, Երևան, 2001, 116 էջ։
• Արտակ Վարդանյան, Նժդեհյան մասունքներ, Երևան, 2001։
• Գարեգին Նժդեհ - 115 (Գիտաժողովի նյութեր), Երևան, 2001, 134 էջ։
• Միրզոյան Վ., Գարեգին Նժդեհի փիլիսոփայությունն ու լեզվաշխարհը, Երևան, 2001, 26 էջ։
• Սեյրան Զաքարյան, Գարեգին Նժդեհ (ճեպանկար), Երևան, 2001, 66 էջ։
• Սպարապետ Նժդեհ, Պէյրութ, 2001, 32 էջ։
• Ազատ Սյունիք։ Արնոտ գիրք, խմբ. Ավագ Հարությունյան, Երևան, 2007, 136 էջ։
• Գևունց Գ., Նժդեհը Սյունիքում 1919-1921 թթ., Երևան, 2007, 96 էջ։
• Մարտին Զիլֆուղարյան, Լեռնահայաստանի հանրապետությունը։ Սյունիքի սահմանադրությունը, Գորիս, 2008, 72 էջ։

Ծանոթագրություններ

1. Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
2. Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 8 (հայ.) — հատոր 8. — էջ 269.
3. https://anca.org/karekin-njdeh-a-biographical-sketch/
4. «ԱՐՏԱՎԱԶԴ (Օ․ ԶԱՐՄՈՒՆԻ), ԶՕՐ․ Գ․ ՆԺԴԵՀ (Մարդը եւ Մարտիկը), ԱԶԳԱՅԻՆ ԳԻՏԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ, «ՀԱՅՐԵՆԻՔ» մատենաշար, թիվ 16, «ՀԱՅՐԵՆԻՔ» ակումբ, Երեւան, 2008, էջ 215-238։» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ մայիսի 17-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 7-ին.
5. Երեք փաստաթուղթ Գարեգին Նժդեհի 1914-1917 թթ. գործունեության մասին (ծննդյան 115-ամյակի առթիվ)։ Պատմա-բանասիրական հանդես, թիվ 1, 2001. էջ 250-255։
   Այս աղբյուրում ծննդյան օրը նշված է «20 հունվարի 1886 թ․», սակայն վստահելի է համարվում վերը նշված Օնիկ Զարմունիի գիրքը։
6. «Փոխնախարար Ժաննա Անդրեասյանն ու ադրբեջանցիները նույն բանն են ուզում» հոդված politik.am լրատվական կայքում, (արխիվացված 31․12․2021թ․):
7. «ԿԳՄՍ փոխնախարարի համար, ով ի դեպ, նաև Պետրոս Ղազարյանի կինն է, Նժդեհը ֆաշիստ է, իսկ Թուրքիան կայսրություն, որի հետ պետք է ապրել» հոդված hayeli.am լրատվական կայքում, (արխիվացված 31․12․2021թ․):
8. «Ես որպես հայ մարդ արգելում եմ Գարեգին Նժդեհի մասին խոսել ինչ– որ մի ֆաշիստական ակնարկով» հոդված news.am լրատվական կայքում, (արխիվացված 31․12․2021թ․):
9. Երևան քաղաքի քաղաքային նշանակության փողոցների ցանկ
10. Գարեգին Նժդեհի արձանը տեղադրվեց. բացումը կլինի մայիսի 28-ին

Արտաքին հղումներ

• Գարեգին Նժդեհ. Ցեղակրոնություն
• ՀամաՀայկական Էլ. Գրադարանի կայքում Գարեգին Նժդեհի թվային գրքերը
• Գարեգին Նժդեհի Ցեղակրոն շարժում
• Գարեգին Նժդեհի մասին գրքեր ԵՊՀ Հայագիտական հետազոտությունների ինստիտուտի կայքում
• Գարեգին Նժդեհ․ Հատընտիր
• Մեր մեծերը. Գարեգին Նժդեհ - https://www.youtube.com/watch?v=aP_IagJ-XAg

Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Գարեգին Նժդեհ» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Գարեգին Նժդեհ» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 8, էջ 269)։