Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ

Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ, հայ ժողովրդական վիպասանք, ավանդազրույց, որը ձևավորվել է մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակում և հիշեցնում է Օզիրիսի և Իզիդայի, Թամմուզի և Իշտարի, Ադոնիսի և Աֆրոդիտեի (Աստարտե) առասպելները։ 5-րդ դարում վիպերգն գրի է առնվել Մովսես Խորենացու մշակմամբ։ Հետագայում այլ պատմագիրների ընդօրինակմամբ և ուշ շրջանի ժողովրդական զրույցների ձևով այն փոխանցվել է սերնդեսերունդ։

Հայոց պատմություն

Հիմնական հոդված՝ Պատմություն Հայոց (Խորենացի)

Վիպերգում գործող անձինք

Արա, Արա Գեղեցիկ – Հայկի սերնդից հայոց արքա, Արամի որդին։ Մարմնավորում է հեթանոս հայերի հավատալիքները մեռնող և հառնող աստծու, բնության զարթոնքի, նաև ընտանեկան առաքինության և ողջամտության մասին։ Արան ուներ գեղեցիկ կապույտ աչքեր, այստեղից էլ նրա անվանումը` Արա Գեղեցիկ։ Շարունակել է Ասորեստանի դեմ ուղղված հայոց ազատագրական պայքարը։
Որոշ ուսումնասիրողներ, ինչպես Արամին նույնացնում են Արամե Ուրարտացու հետ, այնպես էլ ընդհանուր պատմական զուգահեռներ են գտնում Արա Գեղեցիկի և Արգիշտի Ա Ուրարտացու միջև, որը /ամուսնու՝ Շամշի-Ադադ 5-րդ թագավորի մահվանեց հետո Ասորեստանի իշխանությունը իր ձեռքը վերցրած/ Ասորեստանի Շամիրամովթ թագուհու օրոք վարել է հոր՝ Մենուա թագավորի Ուրարտական զորամիավորումների հրամանատարությունը։ [Ըստ Մ. Խորենացու գրի առած հին ավանդության՝ վավաշոտ և անառակ Շամիրամը սիրահարվում է Արա Գեղեցիկին և նրանից մերժում ստանալով պատերազմում Հայոց հետ։ Այդ պատերազմում Հայոց բանակը գլխավորող՝ արքայազն Արա Գեղեցիկը մահացու վիրավորվում է և գերի ընկնում այրասիրտ Շամիրամին, վերջինս իր արալեզների և հեքիմների միջոցով բուժում է Հայոց արքայազնին և վախենալով վրեժխնդրության համար Հայոց զորքի նոր հարձակումից ետ է վերադարձնում նրան։ Չնայած Մ. Խորենացին ասում է, որ չի հավատում այդ իրողությանը և Շամիրամը հավանաբար մահացած Արայի փոխարեն իր սիրեկաններից մեկին Արայի նման զարդարելով ներկայացրել է Արայի տեղը, Հայոց բանակը խաղաղեցնելու համար։]

Նինոս – Ասորեստանի թագավոր (խոսքը Արամե Ուրատացու գահակալման սկզբնական ժամանակաշրջանում՝ Ասորեստանում թագավորող Աշուրնասիրպալ II-ի մասին է)։
Արամ – Արամու Ուրարտացի, Արամ աշխարհակալ, Արա Գեղեցիկի հայրը։
Շամիրամ (Շամմուրամաթ, Շամիրամովթ, Սամմիրամաթ, Սեմիրամիս, Սեմիրամիդա) – Ասորեստանի թագուհի։ Բարձրահասակ էր և ուներ փոքրիկ քիթ։ Շամշիադադ V-ի (Ք.ծ.ա. 823-811) կինն էր, ամուսնու մահից հետո մանկահասակ որդու՝ Ադադնիրար III թագավորի խնամակալուհին (Ք.ծ.ա. 810-806)։
Նուարդ - Արա Գեղեցիկի կինը։

Կարդոս – Իր ավանդախառն պատմական իրողությամբ համընկնում է Սարդուրի Բ կամ Սեդուր Բ Ուրարտացու գահակալման ժամանակաշրջանին։ Ըստ Մ. Խորենացու ՙՀայոց պատմության՚ վերլուծության. ներկայիս որոշ պատմաբաններ այն միտքն են հայտնել, որ Խորենացու աշխատությունում հիշատակված Արա Գեղեցիկի ավագ որդի Կարդոսը՝ հավանաբար, իրականում հանդիսանում է Արա Գեղեցիկի և Շամիրամի սիրային պատմության արդյունքում ծնված որդին, որը մոր սպանությունից հետո խնամվել և մեծացել է Հայոց արքունիքում։ Որովհետև Մ. Խորենացին պատմելով Շամիրամի և Հայոց պատերազմի մասին, ապա Արա Գեղեցիկին (կամ նրա տեղը, իբր թե, իր սիրեկաններից մեկին) հայերին վերադարձնելու դեպքերը՝ գրում է.  ՙԴրանից որոշ ժամանակ անց ունեցավ իր Կարդոս որդուն՚:

Արայան Արա -  Հավանաբար՝ Արգիշտի Բ Ուրարտացու անձի հետ կապված պատմական իրողությունների ավանդախառն արտացուլումն է։ Ըստ սեպագիր արձանագրությունների՝ Ռուսա Ա-ի որդին և հաջորդը, իսկ ըստ Մար-Աբաս Կատինայի ավանդախառն աղբյուրների. Արա Գեղեցիկի և նրա սիրելի կնոջ՝ Նվարդից ծնված կրտսեր որդին։ Համաձայն Մ. Խորենացու գրի առած պատմության վկայության՝ Արայան-Արան իր հոր մահից հետո Հայոց արքա է կարգվել Ասորեստանի տիրակալների համաձայնությամբ և ժողովուրդը դեպի Արա Գեղեցիկը տածած գորովի պատճառով՝ նրան կոչել է Արա։

նկատառում ̶ Մ. Խորենացու «Հայոց պատմության» մեջ տեղ գտած որոշ անձերի գործունեության հաջորդականության և ժամանակագրական անճշտությունները հիմնականում պայմանավորված են պատմահոր ժամանակաշրջանում՝ ներկայիս պատմական և հնեաբանական մեծ ծավալների տեղեկատվության բացակայությամբ։

Բովանդակություն

Ըստ Խորենացու՝ Ասորեստանի թագուհի Շամիրամը հրապուրվել է Հայոց թագավոր Արայի գեղեցկությամբ, ձգտել տիրել նրան։ Խոստումներն ու ընծաները արդյունք չեն տվել։ Շամիրամը վճռել է զենքի ուժով հասնել իր նպատակին։ Արայի դաշտում է տեղի ունեցել Ճակատամարտը։Հաղթությունից հետո Շամիրամը դիակապուտներ է ուղարկում ճակատամարտի վայրը՝ դիակների բազմության միջից գտնելու իր ցանկալի տարփածուին։ Արային գտնում են մեռած քաջամարտիկների մեջ.նա զոհվել էր։ Շամիրամը նրա մարմինը դրել է ապարանքի վերնատանը՝ կենդանացնելու հույսով, իբրև թե հարալեզները կամ իր աստվածները կկենդանացնեն։ Դիակը նեխել է։ Շամիրամը իր սիրեկաններից մեկին է հագցրել Արայի զգեստները, հայտարարել, թե նա կենդանացել է։Շամիրամի կատարած նենգությունների ու դավերի համար, որոնք վատ են անդրադարձել նաև Ասորեստանի և վերջինիս արքունիքի վրա, Շամիրամի որդին՝ Նինուասը, հալածել է մորը։Եվ Շամիրամը՝ փախչելով որդուց, կանխազգում է, որ անզոր է որդու դեմ և չի կարող կանգնեցնել նրան, նետում է իր ուլունքները ծովը և ասում." Հուռութք Շամիրամայ, ի ծով", և դրանից հետո, ըստ ավանդության՝ վերածվում է քարե արձանի։

Գրական և պատմական արժեք

Առասպելն արտացոլում է հեթանոս հայերի հավատալիքները մեռնող ու հառնող աստծո, բնության զարթոնքի, իսկ հետագայում նաև ընտանեկան առաքինության և ողջախոհության մասին։ Առասպելում արտացոլվել է ուրարտացիների պայքարն աշխարհակալ Ասորեստանի դեմ։

Այլ ստեղծագործություններ՝ նվիրված «Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ» ավանդազրույցին

Արա Գեղեցիկի և Շամիրամի մասին պատմող ասքը Մովսես Խորենացու գրի առած գեղեցիկ առասպելներից մեկն է։ Արա Գեղեցիկի և Շամիրամի կերպարներին իրենց բանաստեղծություններում, բալլադներում և պոեմներում անդրադարձել են Վահան Տերյանը, Եղիշե Չարենցը, Կոստան Զարյանը, Հովհաննես Շիրազը։

• Նաիրի Զարյանը գրել է «Արա Գեղեցիկ» դիցապատմական ողբերգությունը։
• Շամիրամը Արա Գեղեցիկի դիակի մոտ Վարդգես Սուրենյանցի 1899 թվականին ստեղծած կտավ, որը գտնվում է Հայաստանի ազգային պատկերասրահում։

Տես նաև

• Արա Գեղեցիկ
• Շամիրամ
• Հայոց դիցաբանություն
• Բանահյուսություն
• Հայ բանահյուսություն
• Հայ հին բանահյուսություն
• Տիգրան և Աժդահակ
• Արտաշես և Արտավազդ
• Արտաշես և Սաթենիկ
• Վահագն Վիշապաքաղ

Գրականություն

• Աբեղյան Մանուկ, Հայ ժողովրդական առասպելները Մովսես Խորենացու Հայոց պատմության մեջ, Վաղարշապատ, 1899։
• Մարտիկյան Ա․, Արա Գեղեցիկ, Վիեննա, 1930։
• Ղափանցյան Գրիգոր, Արա Գեղեցիկի պաշտամունքը, Երևան, 1944։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 666)։