Lingua manx

A lingua manx^[3][4] (tamén coñecida como gaélico manx, Yn Ghaelg en manx) é unha lingua celta que se fala na illa de Man, unha pequena illa do Mar de Irlanda que constitúe unha dependencia autogobernada da coroa británica e que non pertence ao Reino Unido.

Manx Yn Ghaelg, Yn Ghailck
Pronuncia:	/gɪlg/)
Falado en:	Reino Unido
Rexións:	Illa de Man
Total de falantes:	1.800 (2015)[1]
Posición:	Non está entre as cen primeiras do mundo.
Familia:	Indoeuropea  Celta   Insular    Gaélica     Manx
Status oficial
Lingua oficial de:	Algún uso oficial por parte do Tynwald
Regulado por:	Coonseil ny Gaelgey (consello da lingua manesa)
Códigos de lingua
ISO 639-1:	gv
ISO 639-2:	glv
ISO 639-3:	glv
Mapa
Status
O manx está clasificado como en perigo crítico polo Libro Vermello das Linguas Ameazadas da UNESCO[2]

No século V, os goidélicos ou gaélicos, procedentes de Irlanda invaden a illa, traendo a súa lingua céltica, que, cos séculos, evolucionaría ata se converter na actual lingua manx, a cal tamén ten préstamos nórdicos, froito das sucesivas invasións viquingas: primeiro no século IX e logo unha segunda invasión viquinga procedente de Irlanda no século XI. A illa mantívose baixo dominación norueguesa ata a segunda metade do século XIII.

O illamento da illa e a súa dependencia da coroa inglesa (logo británica) a partir do século XIV fixeron que o manx adoptase unha grafía baseada no inglés e non noutros idiomas celtas.

A poboación conservou o seu idioma ata o século XVII, comezando a declinar no século XVIII ^[5] cando comezou a súa decadencia. En 1831 falábao regularmente o 30% da poboación; en 1901 só o falaban 970 persoas e o último falante nativo de manx, Ned Maddrell, morreu o 27 de decembro de 1974^[6] á idade de 97 anos.

Hoxe en día, o manx sobrevive grazas a un pequeno número de persoas que o aprenderon como segunda lingua e que intentan potencialo fronte ao inglés, a súa lingua materna. En 2001 un 2.2% da poboación da Illa de Man, 1.689 de 76.315 habitantes, aseguraba poder desenvolverse en manés, aínda que en graos diversos. Non foi até 2003 cando o goberno pasou a introducilo oficialmente na escola. Actualmente, o manés é segunda lingua nas escolas primarias e secundarias, na universidade da Illa e no centro de estudos de manés. Alén diso, unha escola privada, o Bunscoill Ghaelgagh, ten o manés como lingua principal. Ademais, xa hai dúas ducias de rapazas e rapaces que teñen o manés como lingua materna.

Historia

A lingua manx é unha lingua goidélica, estreitamente relacionada coa lingua irlandesa e a lingua gaélico escocesa. En xeral non son mútuamente intelixibles entre elas, aínda que os falantes das tres linguas encontran doado acadar competencia pasiva nas respectivas linguas e mesmo a falalas.

Ao igual que o gaélico escocés e o irlandés moderno, a lingua manx deriva de formas antigas do irlandés. A lingua máis antiga coñecida na Illa de Man foi unha forma da lingua británica.

Gramática

Fonoloxía

Consoantes

A lingua manx ten os seguintes fonemas consonánticos:

Fonemas consonánticos da lingua manx

	Bilabial		Labiodental		Dental		Alveolar		Postalveolar		Palatal		Palatovelar		Velar		Labiovelar		Glottal
Oclusiva	p	b			t̪	d̪			tʲ	dʲ			kʲ	ɡʲ	k	ɡ
Fricativa			f	v			s		ʃ				xʲ	ɣʲ	x	ɣ			h
Nasal		m				n				nʲ						ŋ
Vibrante múltiple								r
Aproximante												j						w
Lateral						l				lʲ

Vogais

A lingua manx ten os seguintes fonemas vocálicos:

Fonemas vocálicos da lingua manx

	Curta			Longa
	Anterior	Central	Posterior	Anterior	Central	Posterior
Pechada	i		u	iː		uː
Media	e	ə	o	eː		oː
Aberta	(æ)	a		(æː)	aː

Mostra textual

Evanxeo de Xoán, V 1 - 8 .

• 1. Ayns y toshiaght va'n Goo, as va'n Goo marish Jee, as va'n Goo Jee.
• 2. Va'n Goo cheddin ayns y toshiaght marish Jee.
• 3. Liorishyn va dy chooilley nhee er ny yannoo; as n'egooish cha row nhee erbee jeant va er ny jannoo.
• 4. Aynsyn va bea, as va'n vea soilshey deiney.
• 5. As ren y soilshey soilshean ayns y dorraghys, as cha ren y dorraghys goaill-rish.
• 6. Va dooinney er ny choyrt veih Jee va enmyssit Ean.
• 7. Haink eh shoh son feanish, dy ymmyrkey feanish jeh'n toilshey, liorishyn dy voddagh dy chooilley ghooinney credjal.
• 8. Cha nee eh va'n soilshey shen, agh v'eh er ny choyrt dy ymmyrkey feanish jeh'n toilshey shen.

Frases típicas en manx

Manx	Gaélico escocés	Irlandés	Galego
Failt	Fàilte	Fáilte	Benvido
Hello	Halò	Haileo ou Dia dhuit	Ola
Kys t'ou?	Ciamar a tha thu?	Conas atá tú? (Cad é mar atá tú? no Ulster)	Que tal estás?
Kanys ta shiu?	Ciamar a tha sibh?	Conas atá sibh? (Cad é mar atá sibh? no Ulster)	Que tal estades? (plural, singular formal)
Moghrey mie	Madainn mhath	Maidin mhaith	Bos días
Fastyr mie	Feasgar math	Trathnóna maith	Boas tardes
Oie vie	Oidhche mhath	Oíche mhaith	Boas noites
Gura mie ayd	Tapadh leat	Go raibh maith agat	Moitas grazas
Cre'n ennym t'ort?	Dè an t-ainm a tha ort?	Cad é an t-ainm atá ort?	Como te chamas?
Cre'n ennym t'erriu?	Dè an t-ainm a tha oirbh?	Cad é an t-ainm atá oraibh?	Como vos chamades?
Mish...	Is mise...	Is mise...	Eu son...
Slane lhiat	Slàn leat	Slán leat	Adeus
Cre shoh?	Dè a tha seo?	Cad é seo?	Que é isto?
Slaynt	Slàinte	Sláinte	Saúde (ó beber)

Notas

1. Sarah Whitehead. "How the Manx language came back from the dead | Education". The Guardian. Consultado o 25 de xuño de 2017.
2. Moseley, Christopher e Nicolas, Alexandre. "Atlas of the world's languages in danger". unesdoc.unesco.org. Consultado o 11 de xullo de 2022.
3. "Entrada manx en Digalego". Arquivado dende o orixinal o 30 de outubro de 2018. Consultado o 30 de outubro de 2018.
4. "Dicionario Ir Indo". Arquivado dende o orixinal o 11 de xaneiro de 2012. Consultado o 27 de outubro de 2009.
5. R. L. Thomson The History of the Celtics Languages in the British Isles en Peter Trudgill Language in the British Isles. CUP Archive, 1984, páxina 257
6. Mark Abley Spoken Here: Travels Among Threatened Languages. Houghton Mifflin Harcourt, 2005, páxina 96

Véxase tamén

Existe unha versión da Wikipedia en  Lingua manx

A Galipedia ten un portal sobre: Illa de Man

Outros artigos

• Wikipedia en manx

Bibliografía

• Broderick, George (1984–1986). A Handbook of Late Spoken Manx (3 volumes ed.). Tübingen: Niemeyer. ISBN 3-484-42903-8. (vol. 1), (vol. 2), (vol. 3).
• Broderick, George (1993). "Manx". En M. J. Ball; J. Fife. The Celtic Languages. Londres: Routledge. pp. 228–85. ISBN 0-415-01035-7.
• Cumming, Joseph George (1848). "The Isle of Man". Londres: John Van Voorst.
• Dictionary of the Irish Language based mainly on Old and Middle Irish materials. Dublin: Royal Irish Academy. 1983. ISBN 0-901714-29-1.
• Gunther, Wilf (1990). "Language conservancy or: Can the anciently established British minority languages survive?". En D. Gorter; J. F. Hoekstra; L. G. Jansma; J. Ytsma. Fourth International Conference on Minority Languages (Vol. II: Western and Eastern European Papers ed.). Bristol, England: Multilingual Matters. pp. 53–67. ISBN 1-85359-111-4.
• Holmer, Nils M. (1957). The Gaelic of Arran. Dublin Institute for Advanced Studies. ISBN 0-901282-44-8.
• Holmer, Nils M. (1962). The Gaelic of Kintyre. Dublin Institute for Advanced Studies. ISBN 0-901282-43-X.
• Hughes, Art (1994). "Gaeilge Uladh". En K. McCone; D. McManus; C. Ó Háinle; N. Williams; L. Breatnach. Stair na Gaeilge in ómós do Pádraig Ó Fiannachta (en irlandés). Maynooth: Department of Old Irish, St. Patrick's College. pp. 611–60. ISBN 0-901519-90-1.
• Jackson, Kenneth Hurlstone (1955). Contributions to the Study of Manx Phonology. Edinburgh: Nelson.
• Kelly, John (1870). Gill, William, ed. A Practical Grammar of the Antient Gaelic, or Language of the Isle of Man, Usually Called Manks. Douglas: The Manx Society.
• Kewley-Draskau, Jennifer (2008). Practical Manx. Liverpool University Press. ISBN 978-1-84631-131-4.
• Kneen, John J. (1911). A Grammar of the Manx Language. Edinburgh: Ams Pr Inc. ISBN 978-0-404-17564-1.
• Macbain, Alexander (1911). An Etymological Dictionary of the Gaelic Language (2nd ed.). Stirling: E. Mackay. Reprinted 1998, New York: Hippocrene. ISBN 0-7818-0632-1.
• Mhac an Fhailigh, Éamonn (1968). The Irish of Erris, Co. Mayo. Dublin Institute for Advanced Studies. ISBN 0-901282-02-2.
• Ó Baoill, Colm (1978). Contributions to a Comparative Study of Ulster Irish and Scottish Gaelic. Institute of Irish Studies, Queen's University of Belfast.
• O'Rahilly, Thomas F. (1932). Irish Dialects Past and Present. Dublin: Browne and Nolan. Reprinted 1976, 1988 by the Dublin Institute for Advanced Studies. ISBN 0-901282-55-3.
• Ó Cuív, Brian (1944). The Irish of West Muskerry, Co. Cork. Dublin Institute for Advanced Studies. ISBN 0-901282-52-9.
• Ó Sé, Diarmuid (2000). Gaeilge Chorca Dhuibhne (en irlandés). Dublin: Institiúid Teangeolaíochta Éireann. ISBN 0-946452-97-0.
• Thomson, Robert L. (1992). "The Manx language". En Donald MacAulay. The Celtic Languages. Cambridge University Press. pp. 100–36. ISBN 0-521-23127-2.
• Williams, Nicholas (1994). "An Mhanainnis". En K. McCone; D. McManus; C. Ó Háinle; N. Williams; L. Breatnach. Stair na Gaeilge in ómós do Pádraig Ó Fiannachta (en irlandés). Maynooth: Department of Old Irish, St. Patrick's College. pp. 703–44. ISBN 0-901519-90-1.