From Wikipedia, the free encyclopedia
Kriketa (ingelesezko cricket izenetik eratorria) hamaika jokalariz osatutako bi taldek batez eta pilotaz elkarren aurka jokatzen duten kirola da. Partidak obalo itxura daukan belarrezko zelaian jokatzen dira: haren erdian, 22 yardako (20,12 metro) erdian joko-eremua dago, pitch izeneko zoru zerrenda errektangular bat. Pitcharen buruetan, wicket izeneko zurezko hagatxoz egindako leihatila bana jartzen da.
_gazteak_kriketean_jokatzen_2.jpg)
Kirolak ehunka urteko historia duela uste da, bai eta munduko bigarren kirolik hedatuena dela ere. Nazioarteko Kriket Federazioak 100 herrialde baino gehiago biltzen ditu. Kirolaren forma modernoa Ingalaterran garatu zen eta oso arrakastatsua da Commonwealtheko kideen artean. Indian, Pakistanen, Bangladeshen, Sri Lankan eta Australian, kirolik sonatuenetakoa da.
Kriketa "klubeko pilotaren" esferako joko ugarietako bat da eta, funtsean, pilota bat esku-tresna batekin jotzean datza; beste batzuen artean, beisbola (kriketarekin antzekotasun ugari dituena, biak bate eta pilota jokoen kategoria espezifikoenekoak baitira),[1] golfa, hockeya, tenisa, squasha, badmintona eta mahai-tenisa daude. Kriketaren kasuan, funtsezko desberdintasun bat egitura objektibo sendo bat egotea da, wicket izenekoa (jatorrian, ardiak gidatzeko erabiltzen zen "wicket ate" bat), eta bateatzaileak hori defendatu behar du. Bertan, pilota ate izeneko bi helbururen artean bultzatzen da. Bertan, pilota defendatu gabeko helburu baterantz bultzatzen da, zulo deiturikoa, non pilota wicket izeneko marka batera zuzentzen den eta bertatik aldentzen den.
Oro har, kriketa Ingalaterrako hego-ekialdeko konderrietan, Erdi Aroan noizbait, haur-jolas gisa sortu zela uste da. Aurreko datetako erreklamazioak dauden arren, jokatzen den kriketari buruzko behin betiko erreferentziarik zaharrena 1597ko urtarrilean Guildfordeko kasu judizial batean aurkeztutako ebidentziatik dator (Antzinako estiloa: 1598ko urtarrila da egutegi modernoan). Kasua lur sail jakin baten jabetzari buruzkoa zen, eta auzitegiak 59 urteko mediku forentse baten testigantza entzun zuen, John Derrick-ena, eta honek testigantza hau eman zuen: Guldefordeko eskola librean ikasle bat zela, bera eta bere ikaskide batzuk korrika joan ziren eta han jolastu ziren creckett eta beste antzezlan batzuetan.
Derricken adina zela eta, mende erdi inguru lehenago izan zen eskolan, eta, beraz, ziur dago Surreyko haurrek 1550eko kriketean jokatzen zutela. Jatorrian haur-jolasa zela zioen iritzia indartu egin zuen 1611ko Randle Cotgraveren ingeles-frantses hiztegiak. Hiztegi horretan, "crosse" izena honela definitu zuen: "haurrek cricketean jolasteko erabiltzen duten makila okerra" eta "crosser" hitz-forma "cricketean jolastea". Kirolaren izenaren balizko iturri bat antzinako ingelesezko "cryce" (edo "cricc") hitza da, makulua edo makila esan nahi duena. Samuel Johnsonen Hiztegian, cricket deribatu zuen "cryce, saxon, makila bat". Antzinako frantsesez, badirudi "criquet" hitzak garrote edo makila moduko bat esan nahi duela. Ingalaterrako hego-ekialdearen eta Flandesko konderriaren arteko Erdi Aroko lotura komertzial handiak direla eta, azken hau Borgoinako dukerriarena zenean, izena Erdi Mailako Holandatik (une horretan Flandrian erabiltzen zena) eratorria izan daiteke, "krick" (-e), makila esan nahi duena. Beste iturri posible bat erdi holandarraren "krickstoel" hitza da, elizan belaunikatzeko erabiltzen zen aulki luze eta baxu bat esan nahi duena, cricketeko lehen garaietan erabiltzen ziren bi motzondoen ataka luze eta baxuaren antza zuena. Heiner Gillmeister Bonneko Unibertsitateko europar hizkuntzetan adituak dioenez, "cricket" hockey-rako, met de (krik ket) sen (hau da, "makilaren jazarpenarekin") holandar media esalditik dator.[2] Gillmeisterrek iradoki duenez, izena ez ezik, kirola bera ere jatorri flandestarrekoa izan daiteke.
Jokoak garapen handia izan zuen XVIII. mendean, Ingalaterrako kirol nazionala bihurtu zen arte. Bere arrakasta mezenasgoaren eta apustuen premia bikiek babestu zuten. Cricketa nabarmena zen Londresen 1707an, eta, mendearen erdialdean, jendetza handia biltzen zen Finsburyko Artillery Ground partidetara. Kirolaren wicket bakar baten formak jendetza eta apustu handiak erakarri zituen berdintzera, eta bere ospea 1748ko denboraldian lortu zuen. Boloek bilakaera bat izan zuten 1760 inguruan, jokalariak pilota jaurtitzen hasi zirenean, pilota biratu edo bateatzailearengana irristatu beharrean. Honek bateen diseinuan iraultza bat eragin zuen, errebota zuen pilotarekin borrokatzeko, bate zuzen modernoa sartu behar izan zelako, antzinako hockey-makilaren ordez.
Hambledon Club 1760ko hamarkadan sortu zen, eta, hurrengo hogei urteetan, Marylebone Cricket Club (MCC) sortu eta 1787an Lord 's Old Ground ireki arte, Hambledon izan zen jokoaren klubik handiena eta bere foku-puntua. MCC Cricket Legeen kirol eta zaintza klub nagusia bihurtu zen berehala. XVIII. mendearen azken zatian sartutako lege berriek hiru motzondo eta hanka ataka baino lehen izatea ekarri zuten.
XIX. mendean, bolak besapean ikusi zituen, eta bolen ordez, bola biribilak jarri zituzten, eta gero beso gainetik. Bi garapenak eztabaidagarriak izan ziren. Konderri mailan jokoa antolatzeak konderriko kluben sorrera ekarri zuen, 1839an Sussexekin hasiz. 1889ko abenduan, konderriko zortzi klub nagusiek Konderri Ofizialeko Txapelketa osatu zuten, 1890ean hasi zena.
XIX. mendeko jokalaririk ospetsuena W. G. Grace izan zen, bere karrera luze eta eragingarria 1865ean hasi zuena. Bereziki Graceren lasterketan zehar, zaletuen eta profesionalen arteko bereizketa lausotu egin zen, bera bezalako jokalariak zeudelako, eta zaletuak zirelako, baina, bere onura ekonomikoari dagokionez, de facto profesionalak. Esaten zen Graceri berari diru gehiago ordaintzen zitzaiola kriketean jokatzeagatik edozein profesionali baino.
Lehen Mundu Gerraren aurreko azken bi hamarkadei "kriketaren urrezko aroa" deitu zaie. Gerraren ondoriozko galera-sentsazio kolektiboak eragindako izen nostalgikoa da, baina aldiak jokalari handi eta partida gogoangarri batzuk sortu zituen, bereziki konderri eta proba mailan antolatutako lehia garatu ahala.
1844an, Toronton, Estatu Batuetako eta Kanadako kluben arteko nazioarteko lehen partida burutu zen; Kanadak irabazi zuen. 1859an,[3] Ingalaterrako jokalari talde bat Ipar Amerikara joan zen atzerriko lehen biran. Bien bitartean, Britainiar Inperioa funtsezkoa izan zen jokoa atzerrian zabaltzeko, eta, XIX. mendearen erdialdean, ondo ezarri zen Australian, Kariben, India britainiarrean (gaur egungo Pakistan eta Bangladesh barne), Zeelanda Berrian, Ipar Amerikan eta Hegoafrikan.
1862an, talde ingeles batek lehen bira egin zuen Australian. Atzerrira bidaiatu zuen lehen talde australiarra abeltzain aborigenek osatzen zuten, eta1868an bira bat egin zuten Ingalaterran.[4]
1876-77 urteetan, Ingalaterrako talde batek atzera begira Melbourne Cricket Ground eta Australiaren arteko lehen proba-partida bezala onartu zen hartan parte hartu zuen. Ingalaterra eta Australiaren arteko lehiak The Ashes sortu zuen 1882an, eta hau Test Cricket lehiaketa ospetsuena izaten jarraitzen du.[5] Probako kriketa 1888-89an hasi zen hedatzen, Hegoafrikak Ingalaterraren aurka jokatu zuenean.
Gerra arteko urteetan Jaun Bradman australiarra izan zen nagusi, estatistikoki garai guztietako proba bateatzailerik onena. Probako kriketak XX. mendean zehar hedatzen jarraitu zuen, Mendebaldeko Indiak (1928), Zeelanda Berria (1930) eta India (1932) Bigarren Mundu Gerraren aurretik gehituz, eta gero Pakistan (1952), Sri Lanka (1982), Zimbabwe (1992), Bangladesh (2000), Irlanda eta Afganistan (2018) gerraostean.[6] Hegoafrikari nazioarteko kriketean parte hartzea debekatu zitzaion 1970etik 1992ra, apartheidaren boikotaren zati gisa.[7]
Jokoaren dinamikari dagokionez, talde bateko jaurtitzaileak ukabila baten tamainako pilota gogor bat jaurtitzen du pitcharen mutur batetik bestera, aurkako taldearen wicketa jotzeko helburuarekin. Bateatzaile batek wicketa babesten du zurezko bate batekin. Gehienetan, pilotak bote bat ematen du zoruan, aurkarien bateatzailearenganaino iritsi aurretik. Artean, jaurtitzailearen taldeko gainerako kideak, zelai-jokalari deitzen direnak, zelaiko toki estrategikoetan kokaturik daude. Bateatzaileak pilota kolpatzen badu, ahalik eta urrutien bota behar du, lasterka egin eta pitcharen aurkako muturrera iristeko beta izan dezan. Horrela, bere taldeak lasterketa bat irabazten du. Zelai-jokalariek pilota harrapatu behar dute eta bateatzaileak lasterketa burutu dezan eragotzi behar dute, pilota pitcharen bi muturretako edozeinetara botaz. Horrez gain, aurkako taldearen bateatzailea kanpora dezakete. Partidaren talde irabazlea lasterketa gehien egiten dituena da.
Kriketa bate eta pilota jokoa da, eta cricket zelai batean jokatzen da (ikus irudia eskuinean), hamaika jokalariko bi talderen artean.Zelaiak forma zirkularra edo obalatua izan ohi du, eta joko-eremuaren ertzak muga bat du: hesi bat, harmailen zati bat, soka bat, lerro margotu bat edo horien konbinazio bat. Ahal bada, muga luzera osoan markatu behar da.
Zelaiaren erdialdean, gutxi gorabehera, eremu angeluzuzen bat dago (ikus irudia jarraian), eta, bertan, wicket izeneko zurezko objektibo bat jartzen da mutur bakoitzean; atakak 22 yarda (20 m) distantziara jartzen dira. Zelaia 10 oineko (3,0 m) zabalerako azalera laua da, eta belar oso laburra du, jokoak aurrera egin ahala higatzeko joera duena (cricketa azalera artifizialetan ere jolastu daiteke, esteretan bereziki). Wicket bakoitza bi langetaz errematatutako egurrezko hiru motzez egina dago.
Goian ikus daitekeenez, kantxa zuriz margotutako lau lerrorekin markatuta dago mutur bakoitzean: bolo-tolestura bat, goranzko tolestura bat eta itzulerako bi tolestura. Hiru motzondoak bola-tolesturaren erdian lerrokatuta daude. Tolesturak zortzi oin eta zortzi hazbeteko luzera du. Sortzen ari den tolestura lau oinetan marrazten da bola-tolesturaren aurrean eta haren paraleloan; hamabi oineko lerro gisa marrazten bada ere (sei oin wicketaren alde banatan), luzera mugagabea du. Itzulerako tolesdurak angelu zuzenean marrazten dira, sortzen den tolesturarekin, bola-tolesturaren muturrekin gurutzatzeko moduan; itzulerako tolestura bakoitza zortzi oineko lerro gisa marrazten da, eta, beraz, lau oin luzatzen da bola-tolesturaren atzean, baina, gainera, luzera mugagabea du.
Lehendabiziz, bateatzaile bat kantxaren mutur bakoitzean gelditzen da eraso-lerroaren atzean, baina jaurtiketa-lerroaren aurrean. Jaurtitzailea ere lerroaren mutur batean jartzen da, jaurtiketa-lerroaren atzetik hasi eta beste muturrerantz jaurtitzen du. Jaurtitzaileak pilota jaurtitzen dion bateatzailea erasotzailea da; jaurtitzailearen mutur bereko bateatzaileari ez-bateatzailea deitzen zaio.
Gero,jaurtitzailea jaurtiketa-lerroaren atzetik hasten da, eta eraso-marrara iritsi aurretik pilota jaurtitzen du, jaurtitzen duen bitartean aurrera mugituz. Kriketean, jaurtiketa bat sorbalda gainetik egiten da beti, besoa erabat zuzen duela. Erasotzailearengana iritsi aurretik, pilota kantxan errebotea eman dakioke, baina ez da beharrezkoa.
Erasotzailea pilota jotzen saia daiteke kriket-batearen alde laua erabiliz. Kolpe mota asko daude, bakoitzak abantaila ezberdina du besteen gainetik. Erasotzaileak pilota jo ondoren, bera eta borrokalari ez dena korrika joan daitezke kantxaren mutur batetik bestera, posizioak trukatuz. Bi bateatzaileek kantxaren beste aldera korrika egitea lortzen badute, lasterketa bat deklaratzen da eta puntu bat idazten dute. Bateatzaileren bat kanpoan geratzen bada kantxaren beste aldera iristen saiatzen den bitartean, markagailuak berdin jarraitzen du.
Kriketak talde espezializatuaren zati batzuk behar ditu modu egokian jokatzeko. Gutxienez, sei motzondo (stumps), lau langeta (bails), kriketezko 2 bate eta pilota bat behar dira. Kriket-ekipo gehienek ere uniformeak eta segurtasun-osagarriak dituzte atezainarentzat (wicket keeper).
Emakumezkoen kriket saio bat Surreyn egin zen lehen aldiz, 1745ean.[8] Nazioarteko garapena XX. mendearen hasieran hasi zen eta lehen txapelketako partida Australiak eta Ingalaterrak jokatu zuten, 1934ko abenduan.[9] Hurrengo urtean, Zeelanda Berria elkartu zitzaien, eta 2007an Herbehereak nazioarteko txapelketako hamargarren taldea izan ziren Hegoafrikaren aurka debuta egin zuenean. 1958an sortu zen Nazioarteko Emakumeen Kriket Kontseilua (International Women's Cricket Council).[9] 1973an, kategoria guztietako Lehen Munduko Kriket Kopa egin zen Ingalaterran, Emakumezkoen Munduko Kopa antolatu baitzen.[9] 2005ean, Nazioarteko Emakumeen Kriket Kontseiluak bat egin zuen Nazioarteko Kriket Kontseiluarekin (International Cricket Council ICC), kriketa kudeatzen eta garatzen lagunduko zuen organo bateratu bat osatzeko. ICCren Emakumeen Sailkapenak 2015eko urriaren 1ean eratu ziren, emakumezkoen hiru kriket formatuak hartuaz. 2018ko urrian, ICCk kide guztiei T20 International estatutua ematea erabaki ondoren, emakumeen sailkapenak banatu egin ziren, alde batetik One Day International (kide osoentzat),[10] eta, bestetik, T20I.[11]
Kriketak eragin handia izan du herri kulturan, herrialde askotan, bereziki Commonwealtha osatzen duten herrialdeetan. Adibidez, herrialde horietako lexikoan eragin du, bereziki ingelesean, zenbait esaera sortu baitira, hala nola «that's not cricket» (hori ez da kriketa > hori ez da bidezkoa), «had a good innings» (sarrera onak izan ditu > bizitza luzea izan du) edo «sticky wicket», egoera zail bat deskribatzeko erabiltzen den metafora;[12] kriketean sortu zen esamoldea da, egoera korapilotsu bat adierazten duena, wicketa hezea edo lohitua dagoenean pilota itsatsita gelditzen denean bezala.[13]
Kriketa maiz agertu izan da poeta ingelesen lanetan, besteak beste William Blake eta Lord Byron idazleen poemetan.[14] Esan izan da Cyril Jamesek kriketari buruz idatzitako Beyond a Boundary (Muga batetik haratago, 1963) liburua dela kirol gaiaz inoiz idatzitako libururik onena.[15]
Ikusizko arteetan, kriketa margoetan jaso zutenen artean daude Albert Chevallier Taylerren (1862-1925) Kent vs Lancashire at Canterbury (1907) eta Russell Drysdalen (1912-1981) The Cricketers (1948), ziurrenik XX. mendeko australiar margolan ezagunena.[16] Camille Pissarro frantziar inpresionistak kriketa margotu zuen 1890eko hamarkadan Ingalaterrara egindako bisita batean.[14] Francis Bacon kriket zale amorratuak bateatzaile bat harrapatu zuen mugimenduan.[14] Wendy Nanan karibetar artistaren kriket irudiak[17] Royal Mail posta zerbitzuaren «Asmakizunen mundua» zigiluen edizio mugatu batean erabiliak izan ziren, 2007ko Munduko Kriket Txapelketa ospatzeko.[18]
Musikan, kalipso musikan kriket kirolari buruzko erreferentziak ugari dira.[19]
Kriketak lotura historiko estuak ditu Australiar futbol erarekin, eta goi mailako jokalari asko lehiatu dira bi kiroletan.[20] 1858an, Tom Wills kriket jokalari australiar ezagunak «futbol klub» bat osatzeko deia egin zuen, «arau jakin batzuekin», kriket jokalariak sasoian mantentzeko denboraldia amaitzen zenean. Hurrengo urtean, Melbourne Football Club sortu zen, eta Willsek eta beste hiru kidek jokoaren lehen arauak zehaztu zituzten.[21] Normalean kriket zelaietan jokatzen da,aldaketa batzuk eginda.[22]
Ingalaterran, zenbait futboleko kluben jatorrian kriket jokalariak daude, neguko hilabeteetan sasoian egoteko futbolean egiten baitzuten. Derby County Football Club taldea Derbyshire County Cricket Club taldearen adar gisa sortu zen 1884an;[23] Aston Villa (1874) eta Everton (1876) elizako cricket taldeetako kideek sortu zituzten.[23] Sheffield United taldearen Bramall Lane futbol zelaia, 1854az geroztik, Sheffield Cricket Club taldearen etxea izan zen, eta gero Yorkshire taldearena; ez zen futbolerako erabili 1862 arte, eta Yorkshire eta Sheffield United-ek partekatu zuten 1889 eta 1973 artean.[23]
XIX. mendearen amaieran, Brooklyngo (New York) Henry Chadwick idazle eta kriket jokalari ohia beisbol jokorako puntuazio kaxaren asmatzailetzat jotzen da (kriket markagailutik abiatuta egokitu zuen), jokoen berri emateko.[24] Kaxaren puntuazioa New York Clipper astekarian agertu zen lehenengoz, 1859. urtean.[25] Erregistro estatistikoa hain da funtsezkoa beisbol jokorako, ezen Chadwick, batzuetan, «beisbolaren aitatzat» hartua izan da, kirola hedatzen erraztu baitzuen hastapen-hastapenetik.[26]
Kriket hainbat formatutako kirol polifazetiko da, beste hainbat eratara jolas baitaiteke: ezagunenak lehen klaseko kriketa, overs mugatutako kriketa eta wicket bakarreko kriketa dira.
Mailarik altuena probako kriketa deritzo (beti "T" letra larriaz idatzita), berez lehen mailako kriketaren nazioarteko bertsioa dena, eta bakarrik ICCeko herrialdeek parte har dezakete. "Probako partida" terminoa askoz geroago sortu arren, probako kriketa Australiaren eta Ingalaterraren arteko bi partidarekin hasi zela uste da 1876-77ko denboraldian. 1882tik, Ingalaterra eta Australiaren arteko probako serie gehienak "The Ashes" izenaz ezagutzen den trofeo lortzeko jokatu dira. "Lehen mailako" terminoa, erabilera orokorrekoa, maila altuko kriketari aplikatzen zaio. Proba partidak bost egunean jokatzen dira eta lehen mailakoak hiru edo lau egunean.
Overs mugatutako kriketa egun bakarrean osatzen da beti eta bi mota daude: A zerrenda, normalean talde bakoitzeko berrogeita hamar over baimentzen dituena; eta Twenty20, talde bakoitzak hogei over dituena. Bi modalitateek "Limited Overs Internationals" (LOI) eta "Twenty20 Internationals" (T20I) gisa jokatzen dira nazioartean. A zerrendaren modalitatea 1963ko denboraldian sartu zen Ingalaterran, 1969an, liga nazionaleko lehiaketa bat ezarri zen. Kontzeptua pixkanaka sartu zen kriketeko munduko gainerako herrialde liderretan, eta liga mugatuko lehen nazioarteko partida 1971en jokatu zen. 1975ean, Kriketeko lehen Munduko Kopa egin zen Ingalaterran. Twenty20a mugatutako overs horren aldaera berri bat da, eta horren helburua partida hiru ordu ingurutan osatzea da, normalean gaueko saio baten. Twenty20ko lehen Munduko Txapelketa 2007an ospatu zen.
Wicket bakarreko kriketa ezaguna izan zen XVIII. eta XIX. mendeetan, eta bere partidak, oro har, lehen mailakotzat jotzen ziren. Modalitate honetan, talde bakoitzak jaurtitzaile bat edo sei izan ditzakeen arren, bateatzaile bakarra dago aldi berean, eta jaurtiketa guztiei aurre egin behar die bakoitzak. Overs mugatuen kriketa hasi zenetik, gutxitan jokatu da wicket bakar batekin. Taldeek bi wicket izaten zituzten, lehen mailakoek bezala, eta berdinketan bukatu zezakeen.
Munduko Kriket Txapelketa 1975etik lau urtetik behin (salbuespen batzuekin) antolatzen den norgehiagoka da. Orain arteko irabazleak hauek dira:
| Urtea | Egoitza | Zelaia | Txapelduna | Txapeldunordea | Taldeak |
|---|---|---|---|---|---|
| 1975 |  Ingalaterra | Lord's (Londres) |  Mendebaldeko Indiak |  Australia | 8 |
| 1979 | Ingalaterra | Lord's (Londres) | Mendebaldeko Indiak | Ingalaterra | 8 |
| 1983 | Ingalaterra,  Gales | Lord's (Londres) |  India | Mendebaldeko Indiak | 8 |
| 1987 | India,  Pakistan | Eden Gardens (Kalkuta) | Australia | Ingalaterra | 8 |
| 1992 | Australia,  Zeelanda Berria | Melbourne Cricket Ground | Pakistan | Ingalaterra | 9 |
| 1996 | Pakistan, India,  Sri Lanka | Gaddafi Stadium (Lahore) | Sri Lanka | Australia | 12 |
| 1999 | Ingalaterra | Lord's (Londres) | Australia | Pakistan | 12 |
| 2003 |  Hegoafrika | Wanderers Stadium (Johannesburg) | Australia | India | 14 |
| 2007 | Mendebaldeko Indiak | Kensington Oval (Bridgetown) | Australia | Sri Lanka | 16 |
| 2011 | India, Sri Lanka,  Bangladesh | Wankhede Stadium (Mumbai) | Sri Lanka | India | 14 |
| 2015 | Australia, Zeelanda Berria | Melbourne Cricket Ground | Australia | Zeelanda Berria | 14 |
| 2019 | Ingalaterra, Gales | Lord's (Londres) | Ingalaterra | Zeelanda Berria | 10 |
| 2023 | India | Narendra Modi (Ahmedabad) |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
