From Wikipedia, the free encyclopedia
Samoa (samoeraz: Sāmoa),[1] ofizialki Samoako Estatu Burujabea (samoeraz: Malo Sa'oloto Tuto'atasi o Sāmoa; ingelesez: Independent State of Samoa),[1] Ozeaniako uharte-estatu burujabea da, Polinesiako Samoa uhartediko mendebaldeko uharteek osatua. 2.842 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2016an 195.843 biztanle zituen.[2]
| Samoako Estatu Burujabea | |||
|---|---|---|---|
| Malo Sa'oloto Tuto'atasi o Sāmoa Independent State of Samoa | |||
Ereserkia: The Banner of Freedom (en)  | |||
| Goiburua: Fa'avae i le Atua Samoa ("Samoa Jainkoarengan oinarritzen da") | |||
| |||
_(Polynesia_centered).svg) | |||
| Geografia | |||
| Hiriburua | Apia | ||
| Azalera | 2.842 km² (167.) | ||
| Punturik altuena | Silisili | ||
| Punturik sakonena | Ozeano Barea (0 m) | ||
| Kontinentea | australiar kontinentea, Uharteetako Ozeania eta Ozeania | ||
| Mugakideak | Ameriketako Estatu Batuak | ||
| Administrazioa | |||
| O le Ao o le Malo (en) | Va'aletoa Sualauvi II.a | ||
| Samoako Lehen Ministroa | Tuila'epa Sa'ilele Malielegaoi (en) | ||
| Legebiltzarra | Legislative Assembly of Samoa (en) | ||
| Harreman diplomatikoak |  Ikusi mapa Wikidatan | ||
| Zeren kide | ikusi
| ||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 200.010 | ||
| Dentsitatea | 70,38 bizt/km² | ||
| Hizkuntza ofizialak | |||
| Erabilitako hizkuntzak | |||
| Ezkontzeko adina | gizonezko: 21 emakumezko: 19 | ||
| Emankortasun-tasa | 4,086 (2014) | ||
| Eskolaratu gabeko umeak | 5.074 (2015) | ||
| Bizi-itxaropena | 75,013 (2016) | ||
| Giniren koefizientea | 38,7 (2013) | ||
| Giza garapen indizea | 0,707 (2021) | ||
| Ekonomia | |||
| BPG nominala | 856.626.506,0241 $ (2017) | ||
| BPG per capita | 4.280 $ (2017) | ||
| BPG erosketa botere paritarioa | 1.304.499.154 nazioarteko dolar (2017) | ||
| BPG per capita EAPn | 6.640,7 nazioarteko dolar (2017) | ||
| BPGaren hazkuntza erreala | 6,6 % (2016) | ||
| Erreserbak | 130.979.553 $ (2017) | ||
| Inflazioa | 2,3 % (2016) | ||
| Historia | |||
| Sorrera data: 1962 | |||
| Bestelako informazioa | |||
| Aurrezenbakia | +685 | ||
| ISO 3166-1 alpha-2 | WS | ||
| ISO 3166-1 alpha-3 | WSM | ||
| Ordu eremua | ikusi
| ||
| Elektrizitatea | 230 V. 50 Hz.AS/NZS 3112 (en) | ||
| Internet domeinua | .ws | ||
| samoagovt.ws | |||
1962. urtean lortu zuen independentzia; ordura arte, Zeelanda Berriaren kolonia zen. Samoarren ekonomiaren ardatza nekazaritza da, biztanleen bi herenek nekazaritzan egiten baitute lan. Biztanleriaren %20k, berriz, turismoan dihardu.
Samoa Ozeano Barean dago, Hego hemisferioan, Zeelanda Berritik 2.900 kilometro ipar-ekialdera. Samoa uhartediko mendebaldeko uharteak hartzen ditu: bi handi (Upolu eta Savai'i) eta zortzi txiki. Denak jatorri bolkanikokoak dira, baina sumendi aktibo bakarrak Savai'in daude: Matavanu (erupzioak 1905–1911 bitartean), Mata o le Afi (1902) eta Mauga Afi (1725). Mendirik garaiena Silisili da (1858 metro).
Klima montzonikoa da, epela eta euritsua. Urteko batez besteko tenperatura 26,5 °C da, eta gorabehera gutxi ditu urtean zehar. Urtaro euritsuak azarotik apirilera arte irauten du. Urtean 7.600 milimetro inguruko prezipitazioa jasotzen da barnealdean, eta 2.540 milimetro iparraldeko eta mendebaldeko kostaldeetan. Noizbehinka, tifoiek kalte handiak eragiten dituzte.[3]
 Datu klimatikoak (Apia)  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 30.4 | 30.6 | 30.6 | 30.7 | 30.4 | 30.0 | 29.5 | 29.6 | 29.9 | 30.1 | 30.3 | 30.5 | 30.2 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 23.9 | 24.2 | 24.0 | 23.8 | 23.4 | 23.2 | 22.6 | 22.8 | 23.1 | 23.4 | 23.6 | 23.8 | 23.5 |
| Pilatutako prezipitazioa (mm) | 489.0 | 368.0 | 352.1 | 211.2 | 192.6 | 120.8 | 120.7 | 113.2 | 153.9 | 224.3 | 261.7 | 357.5 | 2965 |
| Iturria: World Meteorological Organization (UN)[4] | |||||||||||||
Samoa lapita herriak aurkitu eta finkatu zuen (ozeanoar hizkuntza hitz egiten zuen austronesiar herria), Melanesia uhartetik zetozenak. Samoan aurkitutako lehen giza aztarnak duela 2.900 eta 3.500 urte artekoak dira. Aztarnak Mulifanuako Lapita aztarnategi batean aurkitu ziren, eta zientzialarien aurkikuntzak 1974an eman ziren argitara[5]. Samoarren jatorria genetika, aro modernoan, polinesiarraren, hizkuntzalaritzaren eta antropologiaren ikerketa zientifikoaren bidez aztertu da. Ikerketa hori martxan dagoen arren, dagoeneko teoria batzuk proposatu dira. Teoria batek dio jatorrizko samoarrak austronesiarrak zirela eta Asiako hego-ekialdetik eta Melanesiatik Lapita herrien ekialderanzko zabaltze batean iritsi zirela K.a. 2.500 eta 1.500 bitartean[6].
Samoa, Fiji eta Tongaren arteko lotura soziokultural eta genetiko estuak mantendu ziren, eta erregistro arkeologikoak ahozko tradizioa eta bertako genealogiak babesten ditu, eta uharteen arteko bidaiak eta samoar aurrekolonialen, fijiarren eta tongarren arteko ezkontzak adierazten dute. Samoar historiako pertsonaia aipagarrienak Tui Manu'a, Salamasina erregina, Fonoti erregea eta lau tama-aiga izan ziren: Malietoa, Tupua Tamasese, Mata'afa eta Tuimalealiifano. Nafanua emakume gerlari ospetsua izan zen, antzinako samoar erlijioan jainkotua eta ondorengo agintari samoarrek laguntza eskatzen ziotena[7].
Gaur egun, Samoa osoa bere bi errege-familia nagusien pean elkartuta dago: Malietoa, antzinako Malietoa leinukoa, XIII. mendean tongarrak garaitu zituena, eta Tupua, Salamasina erreginaren ondorengo eta oinordekoak, Samoa bere erregealdiaren ondorengo mendeetan gobernatu zutenak. Bi leinu nagusi horien artean, Samoako lau titulu nagusiak daude: Antzinateko Malietoa eta Tupua Tamasesena eta berriagoak diren Mata'afa eta Tuimalealiifanorena, XIX. mendeko garai kolonialaren aurreko gerretan nabarmendu zirenak[7]. Lau titulu horiek osatzen dute gaur egun samoar matai sistemaren erpina dagoen bezala.
Europarrekin harremana XVIII. mendearen hasieran hasi zen. Jacob Roggeveen, herbeheretarra, samoar uharteak ikusi zituen lehen ez polinesiarra izan zen, 1722an. Bisitaren ondoren, Louis-Antoine de Bougainville esploratzaile frantsesa etorri zen, 1768an Nabigatzaile uharteak izendatu zituena. 1830ak baino lehen, kontaktua mugatua izan zen, hau da, misiolari, baleazale eta merkatari ingelesak iristen hasi zirenean[8].
AEBko merkataritza eta balea ontzien bisitak garrantzitsuak izan ziren Samoaren garapen ekonomiko goiztiarrean. Salem brig Roscoe (Benjamin Vanderford kapitaina) deitutako merkataritza-itsasontzi estatubatuarra izan zen lehena, 1821eko urrian, eta Maro, Nantucketekoa (Richard Macy kapitaina), Samoan oroitutako lehen baleontzia izan zen[9]. Baleazaleak ur fresko, egur eta jaki bila etorri ziren, eta, geroago, bertako gizonak errekrutatu zituzten beren ontzietako tripulatzaile izateko. Azken baleontzia Morton Gobernadorea izan zen, 1870ean[10].
Samoako misiolari kristauak 1830ean hasi ziren iristen Londresko Misiolari Elkarteko John Williams Sapapaliʻi-ra iritsi zenean Cook uharteetatik eta Tahititik[11]. Barbara A. West-en arabera: Samoarrak buru ehizan ere aritzen ziren, gerra-erritual bat, non gerlariak bere arerio hilaren burua hartzen zuen bere buruzagiari emateko bere ausardia erakutsiz[12].
Eight Years of Trouble in Samoa (1892) liburuaren oinaren ohar batean, Robert Louis Stevensonek zehazten ditu Samoan eragina izateko borrokan ari ziren potentzia handien jarduerak (Estatu Batuak, Alemania eta Britainia Handia) eta Samoako fakzio ezberdinek beren sistema politiko indigenaren barruan egindako makurkeria politikoak[13][14]. Klan arteko gerra gero eta handiagoan sartu zirenean ere, samoarren tolesgabetasun ekonomikoak larritzen zuen gehien Stevenson. 1894an, hil baino hilabete batzuk lehenago, uharteko buruzagiei zuzendu zitzaien:
| « | Samoa defendatzeko modu bakarra dago. Entzun berandu baino lehen. Errepideak eta lorategiak egitea da, eta bere zuhaitzak zaintzea, eta haien produktuak zuhurtziaz saltzea, eta, hitz batez, zuen herrialdea okupatzea eta erabiltzea... ez baduzu zuen herria okupatzen eta erabiltzen, beste batzuek egingo dute. Ez da zuena izango, ezta zuen seme-alabena ere ezertarako erabiltzen ez baduzue. Hala bada, zuek eta zuen seme-alabak kanpoko iluntasunera egotziak izango zarete. | » |
Hawaiin ikusi zituen Jainkoaren epai horiek, non eliza indigena abandonatuak zeuden hilarriak hilobi baten gainean baleude bezala, gizon zurien azukre-soroen erdian[15].
Alemaniarrak, bereziki, interes komertzial handia erakusten hasi ziren Samoa uharteetan, batez ere Upolu uhartean, non alemaniar enpresek kopra eta kakao babarrunaren prozesamendua monopolizatu zuten. Estatu Batuek bere erreklamazioa aurkeztu zuten Pearl Harbor (Hawaii) eta Pago Pago badian (Samoa ekialdea) nabigazio interes komertzialetan oinarrituta, eta aliantzak egitera behartu zituzten, nabarmenenak Tutuila eta Manu'a uharteetan, Samoa amerikarrak bihurtu zirenak.
Britainia Handiak ere tropak bidali zituen Britainia Handiko enpresa, portu-eskubideak eta kontsulatu-bulegoa babestera. Horren ondoren, zortzi urteko gerra zibila izan zen, non hiru potentzietako bakoitzak armak, prestakuntza eta, kasu batzuetan, borroka-tropak eman zien samoarrei. Samoako krisia 1889ko martxoan gertatu zen hiru borrokalari kolonialek Apiako portura gerraontziak bidali zituztenean eta maila handiagoko gerra begi-bistan zegoenean. 1889ko martxoaren 15eko ekaitz gogor batek gerraontziak hondatu edo suntsitu zituen gatazka militarrari amaiera emanez[16].
Samoako Bigarren Gerra Zibila 1898an iritsi zen burura Alemania, Erresuma Batua eta Estatu Batuak Samoa uharteak nork kontrolatu behar zituen eztabaidatzen hasi zirenean. Apiako setioa 1899ko martxoan gertatu zen. Mata'afa Iosefori leial zitzaizkion samoar matxinatuen indar handiago batek setiatu zituen Tanu printzeari leial zitzaizkion samoar indarrak. Tanu printzeari lagunduz, lau gerraontzi britainiar eta amerikarretatik laguntza-tropak lehorreratu ziren. Zenbait egunez borrokan aritu ondoren, samoar matxinoak garaituak izan ziren[17].
_and_other_chiefs_aboard_German_warship_taking_them_to_exile_in_Saipan,_2909.jpg)
AEBko eta Erresuma Batuko gerraontziek Apia bonbardatu zuten 1899ko martxoaren 15ean, USS Filadelfia barne. Alemaniak, Erresuma Batuak eta Estatu Batuek berehala erabaki zuten liskarrak amaitzea, eta uharte-katea banatu zuten 1899ko Hiruko Hitzarmenean, Washingtonen 1899ko abenduaren 2an sinatua eta 1900eko otsailaren 16an trukatutako berresteekin[18][19].
Ekialdeko uharte-multzoa Estatu Batuetako lurralde bihurtu zen (Tutuila uharteak 1900. urtean eta, ofizialki, Manu'a 1904. urtean) eta Samoa amerikarra bezala ezagutu zen. Mendebaldeko uharteak, askoz ere lur-masa handiagoa, Samoa alemaniar bihurtu ziren. Erresuma Batuak Samoako erreklamazio guztiak bertan behera utzi zituen, eta, ordainetan jaso zuen: (1) Tongako alemaniarren eskubideak, (2) Bougainvilletik hegoaldera dauden Salomon uharte guztiak, eta (3) Mendebaldeko Afrikako lurralde-lerrokadurak[20].
Germaniar Inperioak samoar artxipelagoaren mendebaldeko zatia gobernatu zuen 1900etik 1914ra. Wilhelm Solf izendatu zuten koloniaren lehen gobernadore. 1908an, indarkeriarik gabeko Mau a Pule erresistentzia mugimendua sortu zenean, Solfek ez zuen zalantzarik izan Lauaki Namulau'ulu Mamoe buruzagia Saipanera erbesteratzeko, iparraldeko Mariana uharte alemaniarretara[21].
Alemaniako administrazio kolonialak[22] uhartean gobernu bakarra dago printzipioarekin gobernatu zuen. Horrela, Samoan, ez zen Tupu (errege), ezta Alii Sili (gobernadorearen antzekoa), baina fautu (aholkulari) bi izendatu zituen gobernu kolonialak. Tumua eta Pule (Upolu eta Savai'i gobernu tradizionalak) isildu ziren aldi batez; Lurrei eta tituluen eragina zuten gaiei buruzko erabaki guztiak gobernadore kolonialaren kontrolpean zeuden.
Lehen Mundu Gerrako lehen hilabetean, 1914ko abuztuaren 29an, Zeelanda Berriko espedizio-indar tropak Upolun lehorreratu ziren kontrakorik gabe, eta alemaniar agintarien kontrola hartu zuten Britainia Handiak Zeelanda Berriari zerbitzu inperial handi eta premiazko hori egiteko eskatu ondoren[23].
Lehen Mundu Gerraren amaieratik 1962ra arte, Zeelanda Berriak Mendebaldeko Samoa kontrolatu zuen C klaseko mandatu gisa, fideikomisoan Nazioen Ligaren bidez eta gero Nazio Batuen bidez[19][24]. 1919 eta 1962 artean, Kanpo Arazoetako Departamentuak administratu zuen Samoa, Zeelanda Berriko uharte-lurraldeak eta Samoa gainbegiratzeko bereziki sortua izan zen gobernu-sailak[25]. 1943an, sail horri Uharteetako Lurraldeen Departamendua izena eman zioten, Zeelanda Berriko kanpo-arazoak zuzentzeko aparteko Kanpo Arazoetarako Departamentua sortu ondoren[26]. Zeelanda Berriko agintaldian, administratzaileak bi gertakari larriren erantzule izan ziren.
Lehen gertakarian, samoarren bosten bat inguru hil zen 1918-1919ko gripe epidemian[27][19].
1918an, Lehen Mundu Gerraren azken garaietan, espainiar gripeak bere bidesaria hartu zuen, herrialde batetik bestera azkar zabalduz. Mendebaldeko Samoan ez zen gripe pneumonikoaren izurriterik izan SS Talune Aucklandetik iritsi aurretik, 1918ko azaroaren 7an. ZBko administrazioak ontzia atrakatzeko baimena eman zuen berrogeialdia bete gabe; ontzia iritsi eta zazpi egunera, gripea epidemia bihurtu zen Upolun, eta, ondoren, azkar hedatu zen gainerako lurralde osora[28]. Samoa izan zen Pazifikoko uharte guztietatik gehien sufritu zuena, populazioaren % 90 kutsatu baitzen; gizon helduen % 30, emakume helduen % 22 eta haurren % 10 hil ziren[29]. Epidemiaren arrazoia, 1919an, Epidemia Ikertzeko Errege Batzorde batek baieztatu zuen, eta ondorioztatu zuen Mendebaldeko Samoan ez zela gripe pneumonikoaren izurriterik izan 1918ko azaroaren 7an Aucklandetik Talune iritsi aurretik[28].
Pandemiak samoarren konfiantza galarazi zuen Zeelanda Berriaren gaitasun administratiboan[19], eta samoar batzuek uharteen agintea amerikarrei edo britainiarrei transferitzeko eskatu zuten[19].
Bigarren gertakari nagusia hasieran baketsua etorri zen Mau (hitzez hitz iritzi sendo gisa itzultzen dena) 1900. urtean Savai 'i-n sortutako herri mugimendu baketsuaren aldetik. Mau mugimendua Lauaki Namulauulu Mamoe-k gidatzen zuen; Solfek kargutik kendu, eta Saipanera erbesteratu zuen, eta Samoarako itzuli bidean hil zen, 1915ean.
1918an, Mendebaldeko Samoan, 38.000 samoar eta 1.500 europar bizi ziren[30].
Hala ere, Zeelanda Berriaren erregimen kolonialak asko mindu zituen samoar natiboek, eta inflazioa eta 1918ko gripearen izurrite katastrofikoa haren gobernu txarrari egotzi zizkioten[31]. 1920ko hamarkadaren amaieran, koloniaren aurkako erresistentzia-mugimenduak babes zabala bildu zuen. Mau buruzagietako bat Olaf Frederick Nelson zen, erdi samoarra eta erdi komertziante suediarra[32]. Nelson 1920ko hamarkadaren amaieran eta 1930eko hamarkadaren hasieran erbesteratu zuten, baina erakundea diruz eta politikoki laguntzen jarraitu zuen. Mauren indarkeriarik gabeko filosofiari jarraiki, buruzagi hautatu berriak, Tupua Tamasese Lealofi buruzagi gorenak, Mau uniformedun talde bat gidatu zuen manifestazio baketsu batean, Apia erdialdean, 1929ko abenduaren 28an[33].
Zeelanda Berriko polizia manifestazioko buruzagietako bat atxilotzen saiatu zen. Aurre egin zionean, borroka bat sortu zen poliziaren eta Mauren artean. Polizia jendetzari tiro egiten hasi zen, eta Lewis metrailadore bat erabili zuten manifestariak sakabanatzeko[34]. Mauren burua eta Tupua Tamasese Lealofi III.a buruzagia atzetik tirokatu, eta hil zituzten Mau manifestariei lasaitasuna eta ordena eskatzen saiatzen ari zirela. Egun hartan, beste hamar lagun hil zituzten, eta 50 inguru zaurituak gertatu ziren poliziaren tiro eta borren zaurien ondorioz[35]. Egun hura Larunbat Beltza bezala ezagutuko zen Samoan.
1930eko urtarrilaren 13an, zeelandaberritarrek erakundea debekatu zuten. 1.500 gizon mau oihanera eraman zituzten HMS Dunedin gurutzaontzi arineko 150 marinelek eta 50 polizia militarrek jazarrita. Herrixketan, sarekadak egin zituzten, maiz gauez eta baioneta finkoekin. Martxoan, bertako europarren eta misiolarien bitartekaritzaz, Mau buruzagiak Zeelanda Berriko Defentsa ministroarekin bildu ziren, eta sakabanatzea onartu zuten[36].
Mau-ren aldekoek atxilotzen jarraitu zuten, eta, orduan, emakumeak agertu ziren aldekoak bildu eta manifestazioak egiten. Geldialdi politikoa Zeelanda Berriko 1935eko hauteskunde orokorretan Alderdi Laboristaren garaipenaren ostean hautsi zen. 1936ko ekainean, Apiara egindako borondate oneko misio batek Mau erakunde politiko zilegi gisa aitortu zuen, eta, Olaf Nelsoni, erbestetik itzultzeko baimena eman zion[36]. 1936ko irailean, samoarrek lehen aldiz baliatu zuten Faipuleko Fono aholkulariaren kideak hautatzeko eskubidea[37], eta Mau mugimenduko ordezkariek 39 eserlekuetatik, 31 irabazi zituzten[38].
Samoako independentzia mugimenduak, behin eta berriz ahalegindu ondoren, 1961eko azaroaren 24ko Zeelanda Berriko Mendebaldeko Samoaren 1961eko Legeak Kudeaketa-hitzarmena amaitutzat eman zuen, eta, herrialdeari, independentzia eman zion Mendebaldeko Samoako Estatu Independente gisa, 1962ko urtarrilaren 1etik aurrera indarrean[39][40], Mendebaldeko Samoa, Ozeano Bareko uharte txikiko lehen herrialde independenteak, Zeelanda Berriarekin Adiskidetasun Ituna sinatu zuen geroago, 1962an. Mendebaldeko Samoa Commonwealth Nazioen Mankomunitatean sartu zen 1970eko abuztuaren 28an. Independentzia urtarrilaren hasieran lortu bazuen ere, Samoak urtero ekainaren 1ean ospatzen du bere independentzia eguna[41][42].
1976ko abenduaren 15ean, Mendebaldeko Samoa Nazio Batuen Erakundean onartu zuten 147. estatu kide gisa. Nazio Batuen Erakundean, Samoako Estatu Independentea izenaz aipatu izatea eskatu zuen[43].
Paul Theroux bidaia-idazleak. 1992an, Mendebaldeko Samoako eta Amerikako Samoako gizarteen arteko desberdintasun nabarmenak sumatu zituen[44].
1997ko uztailaren 4an, gobernuak konstituzioa aldatu zuen herrialdearen izena Mendebaldeko Samoatik Samoa izatera[45], batu zenetik Nazio Batuen Erakundean izan zuen izena[58]. Amerikako Samoak izen aldaketaren aurka protesta egin zuen bere nortasuna gutxitzen zuela baieztatuz[46].
2002an, Helen Clark Zeelanda Berriko lehen ministroak barkamena eskatu zuen formalki Zeelanda Berriak 1918an Samoako biztanleriaren laurden bat baino gehiago hil zituen Espainiako gripearen agerraldian eta 1929ko Larunbat Beltzeko hilketetan izan zuen paperagatik[47][48].
2009ko irailaren 7an, gobernuak gidatzeko bide-araua aldatu zuen eskuinetik ezkerrera, Commonwealth-eko beste herrialde gehienek bezala, batez ere Australia eta Zelanda Berria bezalako eskualdeko herrialdeak, non samoar ugari bizi diren[49]. XXI. mendean, ezkerretik gidatzeko erabakia hartu zuen lehen herrialdea, Samoa izan zen[50].
2011ko abenduaren amaieran, Samoak ordu-eremuaren desplazamendua aldatu zuen UTC−11tik UTC+13ra, egun bateko jauzia eginez eta abenduaren 30eko ostirala tokiko egutegitik kenduz. Horrek Nazioarteko egun-aldaketa lerroaren forma aldatzea ere eragin zuen, lurraldearen ekialderantz mugituz[51]. Aldaketa horrek, nazioari, bere ekonomia suspertzen lagundu nahi zion Australia eta Zelanda Berriarekin negozioak egiteko. Aldaketa horren aurretik, Samoa 21 ordu atzetiko aldea zuen Sydneykin; orain, ordea, hiru ordu aurretik dago. Aurreko ordu-eremuak, 1892ko uztailaren 4an ezarria, Kalifornian kokatutako merkatari amerikarren ildotik funtzionatzen zuen[52]. 2021eko urrian, Samoak udako ordutegia erabiltzeari utzi zion[53].
2017an, Samoak NBEren Arma Nuklearrak Debekatzeko Ituna sinatu zuen[54].
2017ko ekainean, Parlamentuak Samoako Konstituzioaren 1. artikulua aldatu zuen kristautasuna estatuko erlijioa izan zedin[55][56].
2021eko maiatzean, Fiamē Naomi Mataʻafa Samoako lehen emakumea izan zen lehen ministroa izaten. Mataʻafaren FAST alderdiak gutxigatik irabazi zituen hauteskundeak, eta Giza Eskubideak Babesteko Alderdiko (HRPP) Tuila'epa Sa'ilele Malielegaoi epe luzeko lehen ministroaren agintearekin amaitu zuen[57], nahiz krisi konstituzionalak hori zaildu eta atzeratu. 2021eko maiatzaren 24an zin egin zuen lehen ministro berri gisa, uztailera arte Auzitegi Gorenak zin egitea legezkoa zela ebatzi ez bazuen ere; horrela, krisi konstituzionalari amaiera eman zitzaion, baita Tuila'eparen, lehen ministro gisa, 22 urteko iraupenari ere. FAST alderdiak 2021eko hauteskundeetan eta ondorengo epai judizialetan izandako arrakastak ere HRPPren agintearen ia lau hamarkadekin amaitu zuen[58].
2022ko abuztuan, Samoako Batzar Legegileak Tuimaleali'ifano Vaaletoa Sualauvi II.a estatuburu izendatu zuen, berriro bost urteko bigarren agintaldirako[59].
Samoa demokrazia parlamentarioa da. 1990eko konstituzioaren arabera, o le Ao o le Malo da estatuburua, eta bera da, lehen ministroarekin batera, aginpide betearazlearen arduraduna. Legebiltzarrak (Fono) izendatzen du estatuburua, errepubliketako lehendakariarekin gertatu ohi den bezala. Estatuburuak lehen ministroa aukeratzen du, legebiltzarraren oniritziarekin. Lehen ministroa da gobernuburua, eta ministro-kontseiluaren laguntzaz agintzen du.
Lurralde-antolaketari dagokionez, 11 administrazio-barruti (itūmālō) ditu.
.png) | ||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Barrutia | Hiriburua | Eremua (km²) | Biztanleria (2016ko errolda)[60] | |||||||||||||||||||||
| Upolu (uharte txikiak barne) | ||||||||||||||||||||||||
| 1 | Tuamasaga | Afega | 479 | 90,787 | ||||||||||||||||||||
| 2 | A'ana | Leulumoega | 193 | 23,444 | ||||||||||||||||||||
| 3 | Aiga-i-le-Tai1 | Mulifanua | 27 | 4,939 | ||||||||||||||||||||
| 4 | Atua2 | Lufilufi | 413 | 22,694 | ||||||||||||||||||||
| 5 | Va'a-o-Fonoti | Samamea | 38 | 1,636 | ||||||||||||||||||||
| Savai'i | ||||||||||||||||||||||||
| 6 | Fa'asaleleaga | Safotulafai | 266 | 13,403 | ||||||||||||||||||||
| 7 | Gaga'emauga | Saleaula | 223 | 7,844 | ||||||||||||||||||||
| 8 | Gaga'ifomauga | Aopo | 365 | 4,899 | ||||||||||||||||||||
| 9 | Vaisigano | Asau | 178 | 6,573 | ||||||||||||||||||||
| 10 | Satupa'itea | Satupa'itea | 127 | 5,467 | ||||||||||||||||||||
| 11 | Palauli | Vailoa | 523 | 9,317 | ||||||||||||||||||||
| Samoa | Apia | 2,831 | 192,126 | |||||||||||||||||||||
| 1) Manono, Apolima eta Nu'ulopa uharteak barne | ||||||||||||||||||||||||
| 2) Aleipata eta Nu'usafe'e uharteak barne | ||||||||||||||||||||||||
2016an 195.843 biztanle zituen.[2] Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak %31,3 dira, 15-24 urte bitartekoak %19,8, 25-54 urte bitartekoak %36,3, 55-64 urte bitartekoak %6,8 eta 65 urtetik gorakoak %5,7. Bizi itxaropena 74 urtekoa da; 71,1 urtekoa gizonezkoena eta 77 urtekoa emakumezkoena (2017ko zenbatespenak). 2,7 haur emakumeko da ugalkortasun-tasa osoa.[61] Samoako lurraldea osatzen duten sei uharteetatik lautan bakarrik bizi da jendea: Savai'i eta Upolu (azken horretan bizi da biztanleen %60 inguru), dira handienak; Apolima eta Manono txikiagoak dira. Gehienak kostaldean bizi dira, 500 biztanlez beherako herrietan. Historian zehar garrantzi handiko zeregina bete dute lanera atzerrira, batez ere Estatu Batuetara eta Zeelanda Berrira, joandako samoarrek, uharteetara bidaltzen duten dirua laguntza handikoa gertatu delako.
Samoako biztanle gehienak (%97,4) polinesiarrak dira jatorriz eta, Zeelanda Berriaren ondoren, bertan bizi da polinesiar jatorriko talderik handiena.
Samoako jatorrizko hizkuntza, samoera, Polinesiako hizkuntza zaharrena da. Ingelesa ere ofiziala da.[61]
Biztanle gehienak kristauak dira: %52,6 protestanteak, %18,8 katolikoak, %16,9 mormoiak eta %9,1 beste kristau elizetako jarraitzaileak.[61]
Apia da Samoako hiriburu eta hiri nagusia (35.744 biztanle 2016an); Vaitelek 7.972 biztanle zituen 2016an, Faleasiuk 4.177, eta Le'auva'ak 3.274.[62]
Samoako ekonomiaren ardatzak, tradizioz, garapenerako laguntzak, atzerrira itsasoz haraindiko lurraldeetara emigraturiko familiek igorritako dirua eta nekazaritzako gaien esportazioa izan dira; atzerritik iristen zaion laguntzak betetzen du Barne Produktu Gordinaren erdia inguru. Nekazaritzan dihardute langileen %65ek, eta esportazioen %90 hartzen dute nekazaritzako gaiek, batez ere koko olioak eta kremak, kakaoak eta koprak; ñamea, ogi-arbola eta papaia lantzen dira bertako beharretarako. Baina hondamen natural gogorrek eraso ohi dute herrialdea, batez ere tifoiek eta landareen eritasunek, eta haien mende dago, hein handi batean, bertako nekazaritzaren ekoizpena. Industria ez da oso ugaria, eta dagoen apurra nekazaritzari eta automobilgintzari lotua dago, batez ere. Azken urteotan turismoa indarra hartzen ari da; 2013. urtean, esaterako, 132.000 turistatik gora hartu zituen herrialdeak.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
