From Wikipedia, the free encyclopedia
El Greco [grEko], esperante "La Greko" (naskiĝis en 1541 – mortis la 7-an de aprilo 1614), estis pentristo, skulptisto kaj arkitekto de la hispana fina Renesanco kiu disvolvis tre personecan stilon en siaj maturaj verkoj. Li kutime subskribis siajn pentraĵojn per la grekaj literoj de sia kompleta nomo Doménicos Theotokópoulos nome Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ofte aldonante la vorton Κρής (Kres, "Kreta"), tiel demonstrinte kaj rememorinte sian grekan devenon. Tamen aktuale li estas konata universale per stranga nomo El Greco, kie lia itala kromnnomo Il Greco transformiĝis al el Greco, ŝanĝante nur la italan artikolon Il al la hispana El, kombinante tiele hispanan kun itala vorto, anstataŭ Il Greco aŭ El Griego.
| El Greco | |
|---|---|
 Portreto de maljuna viro (aŭtoportreto) Ĉ. 1595/1600, 52,7 x 46,7 cm Metropolitan Museum of Art, Novjorko | |
| Persona informo | |
| Aliaj nomoj | Theotocopuli, Dominico |
| Naskiĝo | 1-an de oktobro 1541 en Iraklio,  Reĝlando Kandia |
| Morto | 7-an de aprilo 1614 (72-jaraĝa) en Toledo,  Reĝlando de Kastilio |
| Tombo | Monaĥejo de Sankta Dominiko la Malnova  |
| Lingvoj | hispana • greka |
| Ŝtataneco | Reĝlando de Kastilio Venecia respubliko |
Subskribo  | |
| Familio | |
| Edz(in)o | – |
| Amkunulo | Jerónima de Las Cuevas (en)  |
| Infano | Jorge Manuel Theotocópuli (  Jerónima de Las Cuevas (en) ) |
| Okupo | |
| Okupo | pentristo arkitekto skulptisto konstrua desegnisto |
| Verkoj | La Reviviĝo Vido de Toledo La entombigo de la grafo Orgaz La kavaliro de la mano surbruste Endormiĝo de la Virgulino Modena Triptych The Martyrdom of St. Maurice The Vision of Saint John Laocoön |
El Greco estis naskita en Kreto, kio estis tiam parto de la Venecia respubliko, kaj la centro de post-bizanca arto. Li trejniĝis kaj iĝis majstro ene de tiu tradicio antaŭ vojaĝado en la aĝo de 26 al Venecio, kion ankaŭ aliaj grekaj artistoj faris.[1] En 1570 li moviĝis al Romo, kie li malfermis atelieron kaj efektivigis serion de verkoj. Dum sia restado en Italio, El Greco riĉigis sian stilon per elementoj de Manierismo kaj de la Venecia Renesanco. En 1577, li moviĝis al Toledo, kie li vivis kaj verkolaboris ĝis sia morto. En Toledo, El Greco ricevis plurajn gravajn mendojn kaj produktis siajn plej konatajn pentraĵojn.
La drama kaj ekspresionisma stilo de El Greco estis renkontita kun konfuzo fare de liaj samtempuloj sed trovis aprezon en la 20-a jarcento. El Greco estas rigardita kiel antaŭulo de kaj Ekspresionismo kaj Kubismo, dum lia personeco kaj verkoj estis fonto de inspiro por poetoj kaj verkistoj kiel ekzemple Rainer Maria Rilke kaj Nikos Kazantzakis. El Greco estis karakterizita fare de modernaj akademiuloj kiel artisto kaj individuo tiom aparta ke li apartenas al neniu konvencia skolo.[2] Li estas plej konata por tordite longformaj figuroj, kun propra lumo, en nedifinitaj etosoj kaj ofte mirinda aŭ fantasmagoria pigmentaĵo foje ege kontrasta laŭ koloroj, kunigante bizancajn tradiciojn kun tiuj de okcidenta pentrarto.[3]
El Greco naskiĝis en Kandio, Kreto, kiu tiutempe apartenis al la Respubliko de Venecio. Li descendis el riĉa urba familio, kiu estis probable forpelita el Ĥanio al Kandio post insurekcio kontraŭ la Venecianoj inter 1526 kaj 1528.[4] Fakte en tiu epoko la hegemoniaj katolikaj venecianoj (ĉ. 10 % el la populacio) devis fronti la malamikecon de la lokaj kretanoj ĉefe ortodoksanoj. La patro de El Greco, Geórgios Theotokópoulos (m. 1556), estis komercisto kaj impostisto je la servo kompreneble de la venecianoj.[5] Nenio estas konata ĉirkaŭ lia patrino aŭ lia unua edzino, ankaŭ greka.[6] La pli maljuna frato de El Greco, Manoússos Theotokópoulos (1531 - 13 decembro 1604), estis riĉa komercisto kiu havis problemojn en Venecio kaj finfine pasigis la lastajn jarojn de sia vivo (1603-1604) en Toledo hejme de El Greco.[7]
Dum sia estado en Kreto li jam disvolvis komencan edukan periodon laŭ la hegemoniaj konceptoj en la Bizanca arto, nome ikonoj, oraj fonoj kaj tekniko de elova tempero, hieratismo de figuroj kaj konvenciaj pejzaĝoj. Aldone al pentrarto, li verŝajne studis la klasikaĵojn de antikva Grekio, kaj eble ankaŭ la latinajn klasikaĵojn; li forlasis postmorte "laboraktivan bibliotekon" de 130 libroj, inkluzive de la Biblio en greka kaj prinotita verko de Vasari.[8] Kandio estis centro por arta agado kie orientaj kaj okcidentaj kulturoj kunekzistis harmonie, kie proksimume du cent pentristoj estis aktivaj dum la 16-a jarcento, kaj organizis pentristan gildon, bazitan sur la itala modelo.[4] En 1563, en la aĝo de dudek du, El Greco estis priskribita en dokumento kiel "majstro" ("majstro Domenigo"), signifante ke li jam estis mastro de la gildo kaj supozeble funkciigante sian propran atelieron.[9] Tri jarojn poste, en junio 1566, kiel atestanto al kontrakto, li subskribis sian nomon kiel μαΐστρος μένεγος Θεοτοκόπουλος-σγουράφος ("majstro Ménegos Theotokópoulos, pentristo").
La plej multaj akademiuloj kredas ke la familio Theotokópoulos "preskaŭ certe estis grekortodoksa",[10] kvankam kelkaj katolikaj fontoj daŭre postulas lin de naskiĝo. Kiel multaj ortodoksaj elmigrantoj al katolikaj areoj de Eŭropo, li ŝajne transiris al Katolikismo post sia alveno, kaj certe trejniĝis kiel katoliko jam en Hispanio, kie li priskribis sin kiel "devotan katolikon" en sia testamento. La ampleksa arkiva esplorado farita ekde la komencaj 1960-aj jaroj fare de akademiuloj, kiel ekzemple Nikolaos Panajotakis, Pandelis Prevelakis kaj Maria Konstantudaki, indikas forte ke la familio kaj prapatroj de El Greco estis grekortodoksaj. Unu el liaj onkloj estis eĉ ortodoksa pastro, kaj lia nomo ne estas menciita en la katolikaj arkivaj baptarkivoj de Kreto.[11] Prevelakis iras eĉ plu, esprimante sian dubon ke El Greco iam estis trejninta katoliko.[12]
Je la aĝo 26, li vojaĝis al Venecio (kies kolonio estis Kreto el 1211) por studadi, samkiel multaj junaj grekoj de tiu periodo. Kvankam la preciza jaro ne estas klara, la plej multaj akademiuloj konsentas ke El Greco iris al Venecio ĉirkaŭ 1567. Scio pri la jaroj de El Greco en Italio estas limigita. Li vivis en Venecio ĝis 1570 kaj, laŭ letero skribita fare de lia multe pli maljuna amiko, la plej granda miniaturpentristo de la epoko, Giulio Clovio, estis "disĉiplo" de Tiziano, kiu estis en siaj okdekaj jaroj sed daŭre vivkapabla. Tio povas signifi ke li laboris en la granda studio de Tiziano, aŭ ne. Ĉiukaze la malmulta venecia verkaro de La Greko montras baraktojn adaptiĝi al la okcidenta uzado de la spaco kaj de la perspektivo, tute malproksime de la postbizanca arto de ikonoj. Kaj fakte li ne faris kiel aliaj grekaj pentristoj, kiuj klopodis miksi la bizancan tradicion kun la italaj teknikoj, tiele li konsideris sin plej ofte kiel membro de ia venecia skolo. La posta fama pentristo ankoraŭ estis komencanto laŭ la katolikaj okcidentaj artaj konsideroj. Clovio karakterizis La Grekon kiel "malofta talento en pentraĵo".[13] Tiam certe li konis la verkojn de Tiziano kaj Tintoretto kaj apenaŭ kontaktis kun la forta greka kolonio de Venecio. Same lia arto translokiĝis el tempero al oleo.
En 1570 li transloĝiĝis al Romo, kie li kreis atelieron kaj pentris serion da verkoj markitaj de venecia influo.[13] Dum sia restado en Italio, El Greco pliriĉigis sian stilon per elementoj rilate al manierismo aŭ al la Venecia Renesanco. Estas nekonate kiom longe li restis en Romo, kvankam li eble revenis al Venecio (ĉ. 1575-1576) antaŭ ol li foriris al Hispanio.[14] En Romo, laŭ rekomendo de Giulio Clovio,[15] El Greco estis ricevita kiel gasto ĉe la Palaco Farnese, kie kardinalo Alessandro Farnese faris centron de la arta kaj intelekta kulturo de la grandurbo. Tien li venis en kontakto kun la intelekta elito de la grandurbo, inkluzive de la romia akademiulo Fulvio Orsini, kies kolekto poste inkludos sep pentraĵojn de la artisto (Vido de Monto Sinajo kaj portreto de Clovio estas inter ili).[16]
Male al aliaj kretaj artistoj kiuj moviĝis al Venecio, El Greco konsiderinde ŝanĝis sian stilon serĉante karakterizi sin inventante novajn kaj nekutimajn interpretojn de tradicia religia temo.[17] Liaj verkoj pentritaj en Italio estis influitaj de la venecia renesanca stilo de la periodo, kun facilmovaj, longformaj figuroj rememorigaj pri Tintoretto kaj kromata kadro kiu ligas lin al Tiziano.[2] La veneciaj pentristoj ankaŭ instruis lin por organizi siajn multdesegnohavajn kunmetaĵojn en pejzaĝoj viglaj kun atmosfera lumo. Clovio raportas pri alvojaĝanta El Greco en somera tago dum la artisto daŭre estis en Romo. El Greco sidis en mallumigita ĉambro, ĉar li trovis la mallumon pli gvida al penso ol la lumo de la tago, kiu ĝenis lian "internan lumon".[18] Kiel rezulto de lia restado en Romo, liaj verkoj estis riĉigitaj per elementoj kiel ekzemple furiozaj perspektivaj malaperaj punktoj aŭ strangaj sintenoj frapitaj fare de la figuroj kun sia ripeta tordado kaj turniĝantaj kaj ŝtormaj gestoj; ĉiuj elementoj de Manierismo.[13]
Antaŭ la tempo El Greco alvenis en Romo, Mikelanĝelo kaj Rafaelo estis mortintaj, sed ilia ekzemplo daŭre estis plej grava, kaj iom superforta por junaj pentristoj. El Greco estis kialigita meti propran markon en Romo defendi siajn proprajn artajn opiniojn, ideojn kaj stilon,[19] same kiel montriĝis kiel kverelema, netolerema kaj malhumila persono. Li trafis Correggion kaj Parmigianinon por speciala laŭdo,[20] sed li ne hezitis malakcepti La lastan juĝon de Mikelanĝelo en la Siksta Kapelo kaj li proponis al papo Pio la 5-a por superpentri la tutan laboron laŭ la nova kaj pli strikta katolika pensado fare de si mem kompreneble.[21] Kiam li poste estis demandita pri kio li opinias pri Mikelanĝelo, El Greco respondis ke "li estis bona viro, sed li ne scias kiel pentri".[22] Kaj tiel oni estas alfrontitaj per paradokso: El Greco laŭdire reagis plej akre aŭ eĉ kondamnis Mikelanĝelo-n, sed li trovis maleltenebla sian influon.[23] La influo de Mikelanĝelo povas esti vidata en pli postaj verkoj de El Greco kiel ekzemple la Alegorio de la Sankta Ligo.[24] Pentrante portretojn de Mikelanĝelo, Tiziano, Clovio kaj, supozeble, Rafaelo en unu el siaj verkoj nome La Purigo de la Templo, El Greco ne nur esprimis sian dankemon sed ankaŭ avancis la aserton konkuri kun tiuj majstroj, ĉar ŝajne ankaŭ li mem aperas en la pentraĵo iom kiel juĝisto. Kiel siaj propraj komentaĵoj indikas, El Greco rigardis Tiziano'n, Mikelanĝelo'n kaj Rafaelo'n kiel kopiindajn modelojn.[21] En siaj 17ajarcentaj Kronikoj, Giulio Mancini inkludis El Grekon inter la pentristoj kiuj iniciatis, laŭ diversaj manieroj, retaksadon de la instruaro de Mikelanĝelo.[25]
Pro siaj netradiciaj artaj kredoj (kiel ekzemple sia malakcepto de la tekniko) kaj personeco de Mikelanĝelo, El Greco baldaŭ akiris malamikojn en Romo. Arkitekto kaj verkisto Pirro Ligorio nomis lin "malsaĝa fremdulo", kaj lastatempe malkovrita arkiva materialo rivelas bataleton kun Farnese, kiu devigis la junan artiston forlasi sian palacon.[25] La 6an de julio 1572, El Greco oficiale plendis pri tiu okazaĵo. Kelkajn monatojn poste, la 18an de septembro 1572, El Greco pagis siajn ŝuldmonojn al la Gildo de sankta Luko en Romo kiel miniaturisto.[26] Ĉe la fino de tiu jaro, El Greco malfermis sian propran atelieron kaj dungis kiel helpantoj la pentristojn Lattanzio Bonastri de Lucignano kaj Francisco Preboste.[25] En tiu epoko li dediĉis sin pli al privataj mendoj ol al instituciaj.[27] Tiam li jam estis lerninta sufiĉe pri spacokompono, perspektivo, anatomio, uzado de la lumo ktp. Progresis ankaŭ per la regado de la arto de la portretoj, kiaj tiuj de Clovio, Porta kaj Anastagi.
Se en Venecio li lernis el Tiziano kaj Tintoretto, en Romo li eniris en kontakto kun aliaj fakoj kaj sciaroj, dum li alproksimigis sian arton al ia naturismo, nome figuroj pli proksimaj al spektanto, kaj konstruitaj per formo kaj koloro. El tiaj romaj etosoj la kreta pentristo ekasimilis la filozofion de Aristotelo kaj la tendencojn de la Kontraŭreformacio kaj de italoj kaj de hispanoj. Ĉiukaze oni ne bone komprenas kial li forlasis Romon por klopodi la hispanan aventuron.[28] Certe influis la malamikecon de la ŝatantoj de Mikelanĝelo, kiuj defendis la formojn de la figuroj kontraŭ la sekvantoj de Tiziano, kiu defendis la hegemonion de la koloro, kion ankaŭ El Greco subtenis.[29]
En 1576 li elmigris en Hispanion, eble allogita pro ebleco labori por la ĵus konstruita reĝa monaĥejo El Escorial, sed ŝajne li ne atingis mendojn kaj oni ne multe scias pri unuaj movoj de la kretano tra Hispanio. En somero de 1577 li jam estis en Toledo, Hispanio, kie li loĝis kaj pentris ĝis sia morto. En Toledo, El Greco ricevis plurajn gravajn komisiojn kaj realigis siajn plej famajn maturajn verkojn.[30] Tiutempe, Toledo estis la religia ĉefurbo de Hispanio kaj popolriĉa grandurbo (unu el plej grandaj urboj en tiama Eŭropo kun populacio en 1571 de 62,000 loĝantoj) kun "glora pasinteco, prospera nuno kaj necerta estonteco".[31] En Romo, El Greco estis gajninta la respekton de kelkaj intelektuloj, sed ankaŭ alfrontis la malamikecon de certaj artkritikistoj.[32] Dum la 1570-aj jaroj la enorma monaĥejo-palaco de El Escorial daŭre estis sub konstruo kaj Filipo la 2-a travivis malfacilaĵojn por trovado de bonaj artistoj por la multaj grandaj pentraĵoj postulataj por ornami ĝin. Tiziano estis mortinta, kaj Tintoretto, Veronese kaj Antonio Moro ĉiuj rifuzis veni al Hispanio. La reĝo Filipo devis fidi je la pli malgranda talento de Juan Fernándes de Navarrete, kies "gravecon kaj dececon" la reĝo aprobis. Tamen, li ĵus mortis en 1579; la momento devus estinti ideala por El Greco.[33] Tra Clovio kaj Orsini, El Greco renkontis kun Benito Arias Montano, hispana humanisto kaj agento de la reĝo Filipo; Pedro Chacón, kleriko; kaj Luis de Castilla, filo de Diego de Castilla, la dekano de la Katedralo de Toledo.[34] La amikeco de El Greco kun Castilla sekurigus liajn unuajn grandajn komisionojn en Toledo.
Li alvenis en Toledo preter julio 1577, kaj subskribis kontraktojn por grupo de pentraĵoj kiuj devis ornami la eklezion de la Monaĥejo de Sankta Dominiko la Malnova en Toledo kaj por la fama El Expolio.[35] Antaŭ septembro 1579 li kompletigis naŭ pentraĵojn por Sankta Dominiko, inkluzive de La Triunuo kaj La Ĉieliro de la Virgulino. Tiuj verkoj establus la reputacion de la pentristo en Toledo.[26] La mendo por la monaĥejo de Sankta Dominiko fakte temis ne nur pri la pentraĵoj sed pri tuta koncepto de totala retablo, kiu estis arkitekture dezajnita kontraŭ la iama sistem de malgrandaj figuroj aŭ scenoj, por kio la retablo estis nur marko: nun estos vera konstruaĵo. Krome ankaŭ la grandeco de la pentraĵoj surprizos la "publikon".[36] La scenoj temis pri resurekto, kaj ĉefe la du centraj: ĉieliro de la virgulino kaj Triunuo, kie la figuro de mortanta Kristo montras dinamisman komponon kaj anatomian liberecon ene de realismo, proksimecon realan al la spektanto spite konitecon de la momento (vidu sube ĉe Postmorta kritika reputacio). Ankaŭ la kontraŭnatura uzado de malvarmaj koloroj kiaj skalo de flava, oranĝeca, kaj ruĝa dekstren, markas la transmondan realon de la sceno. Jam de tiam la kreta pentristo diferencigas klare la abstraktan mondon ĉielan disde la surtera.
Por El Expolio (forvestigo) (vidu sube ĉe Tekniko kaj stilo) la pentristo ludas per koloro fokuse al la centra krista figuro kiel enorma tuttruĝa makulo. La kompono de la restantaj figuroj estas naturisma kaj ege kontrastas kun la krista figuro eĉ pro nuntempaj vestoj anstataŭ bibliepokaj. La malkonvena situo de la virgulino (sube, maldekstre) estis tialo de konflikto kun la katedralaj dungintoj, kiuj klopodis malpli pagi pro tia malkonvenaĵo. La Greko frontis jam konfliktojn kun siaj dungantoj aŭ pagantoj.[37] Aliaj liberecoj tiuepokaj estus ŝajne la nudeco de Sankta Sebastiano de Palencio, aŭ la preskaŭ apero de mamo ĉe Pentofara Magdalena, nun en Budapeŝto.[37]
Krome por tiu komenca epoko li kombinis malaltajn prezojn (por konkurenci kaj deflankigi rivalojn) kun ardaj postuloj pri la atingoj de sia pentrarto.[38] Li tiam jam ne estis komencanto, estis 35 jaraĝa kaj en la mezo de sia vivo: restis al li simila tempodaŭro. Strange li devis barakti ne nur inter la nova urba kaj gravula medio, sed ankaŭ kun nova lingvo, post esti uzanta iam almenaŭ kaj la grekan kaj la italan. Lia personeco sendube havigis al li la unuajn malmikecojn ĉar li dekomence malakceptis taksadojn kaj juĝojn pri liaj verkoj. Li venis el Romo kiel intelektulo kaj granda artisto, sed la toleda medio ne vidis lin kiel bonvenigita filo. Detalo kiu helpis lian restadon en Toledo estis lia rilato al ununura virino konata, nome Jerónima de las Cuevas, ebla modelino kaj patrino de lia filo Jorge Manuel, kiu poste aperos en fama pentraĵo "La entombigo de la grafo Orgaz" kaj iĝos pentristo ankaŭ li mem.[39]
El Greco ne planis ekloĝi permanente en Toledo, ĉar lia fina celo estis gajni la favoron de la reĝo Filipo kaj sukcesi en lia kortego.[40] En 1579 la reĝo Filipo la 2-a mendis al li pentraĵon "Martiro de Sankta Maŭrico" por El Escorial (krom Alegorio de la Sankta Ligo), kiun li faris en 1580, per malvarma gamo kaj hegemonio de flavoj. Denove libereco ŝokis la spektantojn: la motivo de la martiro apenaŭ aperas, dum la centro de la pentraĵon okupas trankvilaj nuntempaj figuroj kiuj reprezentas la sanktulon kaj liajn kompanojn. Ankaŭ troa portretismo ŝokas, eĉ ŝajne estas memprotreto de la pentristo[37] dekstre de la sanktulo, ĉar certe tiu vizaĝo ests tute simila al la supozita memportreto en la Entombigo... Tamen, la reĝo ne ŝatis tiujn verkojn kaj metis la Sanktan Maŭricon en la kanonikejon prefere ol ĉe la celita kapelo. Ĝi ne plaĉis al la reĝo kaj tio fermis al la Greko la pordojn de la nova kortego. Li donis neniujn pluajn komisionojn al El Greco.[41] La precizaj kialoj de la malkontento de la reĝo restas neklaraj. Kelkaj akademiuloj sugestis ke Filipo ne ŝatis la inkludon da vivantaj personoj en religia sceno;[41] kelkaj aliaj asertis, ke la verkoj de El Greco malobservis bazan regulon de la Kontraŭreformacio, nome ke en la bildo la enhavo estu plej grava prefere ol la stilo.[42] Fakte Filipo montris ampleksan intereson en siaj artaj komisionoj, kaj tre decidis gustojn; ankaŭ longa postulata skulptita Krucumo el Benvenuto Cellini ne plezurigis kiam ĝi alvenis, kaj estis same ekzilita al malpli elstara loko. La venonta eksperimento de Filipo, kun Federico Zuccaro estis eĉ malpli sukcesa.[43] Ĉiukaze, la malkontento de Filipo finis iujn ajn esperon de reĝa patroneco kiun El Greco eble havis.[26]
Tamen la onidiroj pri reĝaj mendoj famigis tiom la pentristo, ke alvenis mendoj por portretoj. Kaj plejverŝajne tiuepokaj estas la portretoj de skulptisto Pompeo Leoni, Leiva, Sankta Ludoviko Gonzaga kaj ĉefe "La kavaliro de la mano surbruste" (vidu supren). Tamen la kretano komprenis, ke tiu dediĉo estos konvena, nur se disvolviĝas ĉe la kortego, kio ŝajne jam ne eblos por li. En Toledo li devos dediĉi sin al religiaj mendoj fare ĉefe de ekleziaj malgrandaj instancoj: preĝejoj, monaĥejoj kaj nur malmulte el privatuloj.[37]
Tiele li restis en Toledo, kie necesis kulture ankoraŭ rivali kontraŭ la nova kortego madrida kaj pluhavi la iom perditan prestiĝon. Mendoj venis al li en tiu kunteksto. Tuj poste venis al li la mendo por La entombigo de la grafo Orgaz, kio estos pentrita inter 1586 kaj 1599 kaj ĉefe famigis lin, spite ekonomiajn konfliktojn. Tiu mendo el malgranda toleda paroĥo nome Sankta Tomeo bildigas neoficialan miraklon laŭlegende okazinta en 1323 kiam post la morto de senjoro de Orgaz venis Sankta Aŭgusteno kaj Sankta Stefano por la funebro. La pentraĵo montras nuntempajn rolulojn, kiaj certe nur la arkitekto Alonso de Covarrubias, en situacio de antaŭ du jarcentoj kaj duono. La naturismo de la kompono videblas en la lumo de la torĉoj, la kvalito kaj de vestaĵoj kaj de armaĵo, la kadavreco de la vizaĝo de la mortinto ktp. El tiu naturismo oni saltas krute al abstrakteco de la anĝelo kiu transdonas ĉielen la animon de la mortinta senjoro.
Ĉar lia pentrarto estis tiom personeca, ne kreis skolon, for de sia propra ateliero kaj kvazaŭ skoleto kun proksimuloj kiel lia propra filo. Malhavante la favoron de la reĝo, El Greco devis resti en Toledo, kie li estis ricevita en 1577 kiel granda pentristo.[44] Laŭ Hortensio Felikso Paravicino, 17-a jarcenta hispana predikisto kaj poeto, "Kreto donis al li vivon kaj la metion de pentristo, Toledo pli bonan patrujon, kie tra Morto li komencis atingi eternan vivon."[45] En 1585, li ŝajne estis dunginta asistan, italan pentriston Francisco Preboste, kaj esti establinta atelieron kapablan je produktado de altarmarkoj (retabloj) kaj statuoj same kiel pentraĵoj.[46] La 12an de marto 1586 li akiris la komisionon por La entombigo de la grafo Orgaz, nun sia plej konata laboro.[47] La jardeko 1597 ĝis 1607 estis periodo de intensa agado por El Greco. Dum tiuj jaroj li ricevis plurajn gravajn mendojn, kaj lia ateliero kreis bildajn kaj skulptajn ensemblojn por gamo da religiaj institucioj. Inter liaj plej gravaj komisionoj de tiu periodo estis tri altaroj por la Kapelo de Sankta Jozefo en Toledo (1597-1599); tri pentraĵoj (1596-1600) por la Kolegio de Doña María de Aragono, aŭgustena monaĥejo en Madrido, kaj la sakrario, kvar lateralaj altaroj, kaj la pentraĵo Sankta Ildefonso por la Kapelo de la Hospitalo de la Karitato de Illescas (1603-1605).[2] La protokolo de la komisiono de La Virgulino de la Senmakula Koncipiĝo (1607-1613), kiu estis farita de la municipo, priskribas El Grecon kiel "unu el la plej grandaj viroj same en tiu regno kaj ekster ĝi".[48]
La pentraĵo Vido de Toledo (vidu sube Proponitaj bizancaj afinaĵoj) inaŭguras per escepta artaĵo la subĝenron de pejzaĝoj en la hispana pentrarto. Krome ke estas ne nur pejzaĝo, sed ankaŭ surpriza mikroskopa sceneto de bapto (aŭ bano) ĉe la rivero, plej surpriza konsiderinte la grandon de la pentraĵo, nome 47.75 × 42.75 cm. El tiu epoko povas datiĝi aliaj esceptaj pentraĵoj, kiaj portretoj de kardinalo Fernando Niño de Guevara, lia filo, lia amiko Covarrubias kaj ties frato episkopo ktp.[49]
Inter 1607 kaj 1608 El Greco estis implikita en longedaŭra laŭleĝa disputo kun la aŭtoritatoj de la Hospitalo de la Karitato ĉe Illescas (kiam li estis pli ol 70jaraĝa) koncerne pagon por sia laboro, kiu inkludis pentraĵon, skulptaĵon kaj arkitekturon: unu el la tialoj de la konflikto estis enmeto de modernaĵoj kaj portretojn de samtempuloj en pentraĵo pri dipatrino;[50] tio kaj aliaj laŭleĝaj disputoj kontribuis al la ekonomiaj malfacilaĵoj kiujn li travivis direkte al la fino de lia vivo.[51] En 1608, li ricevis sian lastan gravan mendon: por la Hospitalo de Sankta Johano la Baptisto en Toledo.[26]
Jam de la unua jardeko de la 17a jarcento estas "kuraĝaj" pentraĵoj pri "Sankta Sebastiano" (Muzeo Prado) kaj "Pentofara Sankta Hieronimo" (Vaŝingtono), pro ties nudeco kiu proksimiĝas al kurioza traktato de Laokoonto kun mitologia prezento kaj fono de Toledo (facilare konebla Pordego Bisagra) anstataŭ Trojo. Tiuepokaj estas portretoj de la kardinalo Niño de Guevara, Paravicino, anonima triunuano, Ceballos ktp. Aliaj pli komponaj pentraĵoj tiuepokaj estis grandparte kolektiva verko de la ateliero. en Mapo de Toledo li montris ankoraŭ tre personan rigardon al artokoncepto. Li estis ankoraŭ konsiderita kiel strangulo kaj fakte unu el lastaj mendoj, nome Sankta Johano la Baptisto el monaĥinoj de Koncipiĝa Franciskino de Toledo, precizigis, ke la bildo devis imiti simialn bildon de Sankta Dominiko la Malnova sed "kongrua al tio kio oni pentras en Hispanio".[52]
En la epoko de Toledo, El Greco montriĝis kiel persono de nefacila rilateblo, konsiderante sin nekomprenita "geniulo" kiu en la profesia etoso rivaliĝis akre kaj en la dungorilatoj ofte turnis sin al juraj procesoj kaj akuzoj pri pagoj kaj valortaksadoj. Pri la intelekta medio, en kiu realiĝis mendoj, kritikoj kaj juĝoj pri artaĵoj li aperis kiel "strangulo" kiu prifajfis teologiajn detalojn kaj ĉefe pri artaj praktikoj kiaj perspektivo, anatomiaj proporcioj kaj kolornuancoj.[53]
El Greco faris el Toledo sian hejmon. Pluvivaj kontraktoj mencias lin kiel la luanton de 1585 pluen el komplekso konsistanta el tri loĝejoj kaj dudek kvar ĉambroj kiuj apartenis al la Markizo de Villena.[54] Ĝi estis en tiuj loĝejoj, kiuj ankaŭ funkciis kiel lia ateliero, kie li faris la reston de sia vivo, pentradon kaj studadon. Li vivis en konsiderinda stilo, foje dungante muzikistojn por ludi dum li manĝadis. Ne estas konfirmite ĉu li kunvivis kun sia hispana kunulino, Jerónima de Las Cuevas, kun kiu li verŝajne neniam geedziĝis. Ŝi estis la patrino de sia nura filo, Jorge Manuel, naskita en 1578, kiu ankaŭ iĝis pentristo, helpis sian patron, kaj daŭre ripetis siajn kunmetaĵojn ĉar multajn jarojn poste li heredis la studion. Fakte la greka pentristo ne volis ripeti geedzecon post unua malsukcesa junaĝa geedziĝo. En 1604, Jorge Manuel kaj Alfonsa de los Morales naskis la nepon de El Greco, nome Gabrielo, kiu estis baptita fare de Gregorio Angulo, guberniestro de Toledo kaj persona amiko de la artisto.[51]
Dum la kurso de la realigo de komisiono por la Hospitalo Tavera, El Greco malsaniĝis grave, kaj monaton poste, la 7an de aprilo 1614, li mortiĝis, je aĝo de 73 jaroj. Kelkajn tagojn pli frue, la 31an de marto, li estis decidinta ke lia filo devus havi la potencon plenumi lian testamenton. Du grekoj, amikoj de la pentristo, atestis tiun lastan testamenton (fakte El Greco neniam perdis kontakton kun siaj grekaj originoj).[55] Li estis entombigita en la Monaĥejo de Sankta Dominiko la Malnova.[56]
La Greko naskiĝis en 1563, nome la saman jaron kiam oni fermis la trian sesionon de la Koncilio de Trento, kiu stabilbigis kaj doktrinon kaj strategion de la Katolika Eklezio, kio inkludis ankaŭ programigon de la pentrarto kiel nura komunikilo kaj endoktrinigo hegemonie kontrolita de la ekleziaj aŭtoritatoj. Tiu ĝenerala strategio nomiĝis Kontraŭreformacio. La Greko loĝis en du urboj klare ĉefurboj ene de la ekleziaj strukturoj, nome Romo por la tuto, Toledo por la hispana ŝtato, nome unu el la plej fortaj pilieroj de la eklezio (se ne la plej).[57]
La mecenatoj de La Greko estis majoritate kleraj ekleziuloj kaj gravuloj rilatitaj kun la oficiala kerno de la hispana katolikismo, nome la Arkdiocezo de Toledo. La kariero de La Greko koincidis kun la mejloŝtona momento de la katolika plifirmigo kontraŭ protestantismo, pro kio la menditaj pentraĵoj sekvis la artaj regularoj de la Kontraŭreformacio. La Koncilio de Trento, finita en 1563, estis plifortiginta la fidartikolojn. La episkopoj estis responsuloj por kontroli la ĝustan plenumadon de la katolika ortodoksismo, kaj la sinsekvaj arkiepiskopoj de Toledo devigis obeon al la konciliaj reformoj tra la Arkidioceza Konsilantaro. Tiu institucio, kun kiu La Greko estis tute rilata, devis aprobi ĉiujn artajn projektojn de la diocezo kiu devis fidele kongruegi kun la katolika teologio.[58]
La Greko estis je la servo de la tezoj de la Kontraŭreformacio, kiel montras lia temara repertuaro: granda parto de lia verkaro estas dediĉita al la reprezentado de sanktuloj, kies rolo de perantoj de la homo antaŭ Kristo estis defendita de la Eklezio. Elstaris la valoro de la konfeso, kion la protestantoj pridiskutis, kun multaj reprezentoj de sanktaj pentofaruloj kaj ankaŭ de Maria Magdalena. Alia grava parto de lia verkaro elstarigas la Virgulino Maria, kies dia (senkopulacia) patrineco estis neita de la protestantoj kaj defendita ĉefe en Hispanio.[58] Bildoj estis unu el multaj doktrinaj detaloj kiuj eliris el la Koncilio plifortigitaj kontraŭ la atako de protestantoj, sed ankaŭ precize determinitaj pri la enhavo kaj tiele havis problemojn la Siksta Kapelo de Mikelanĝelo, la Lasta Vespermanĝo de Veronese aŭ la liveraĵoj de El Greco por El Escorial.[60]
Tiu koncepto de la pentristo kiel entuziasma kontraŭreformacianto kontraŭdiras romantismajn psikologiecajn klarigojn de la verkaro de El Greco kiel produkto de singulara personeco. Tiele, dum jam oni konsideras la figuron de Tereza el Avilo kiel heterodoksa, tiu de La Greko perfekte enkadriĝas ene de la superstrukturaj intencoj de la katolika ŝtato.[57] Fakte li ĉiam rilatiĝis al altaj ekleziuloj. Jam en Romo nia pentristo loĝis en la palaco de la kardinalo Aleksandro Farnesio, rilata al jezuitoj. En Toledo la arkiepiskopo estis en 1577 la kardinalo Gaspar de Quiroga, el 1595 GArcía de Loaisa Girón estis nune guberniestro, poste el 1598 arkiepiskopo. Ĉiuj estis figuroj bone enpostenigitaj en la plej altaj tavoloj de la eklezia hierarkio, finita jam la trista epizodo de la iama arkiepiskopo Bartolomé Carranza de Miranda, procesita de la Inkvizicio.[61]
Krom la pentraĵoj fare de lia propra mano, estas grava nombro de verkoj produktitaj en lia ateliero fare de helpantoj kiuj, sub lia direktoreco, sekvis liajn skizojn. Oni ĉirkaŭkalkulas je tricent tiajn atelierajn pentraĵojn, kiuj ankoraŭ ĉe kelkaj studoj estas akceptitaj kiel aŭtentaj verkoj. Tiuj estas produktitaj el samaj materialoj, per samaj teknikoj kaj sekvante liajn modelojn; en ili intervenis la greka pentristo nur parte, sed plej parton de la laboro faris reale liaj helpantoj. Logike, tiu produktado ne havas la saman kvaliton ol liaj propraj verkoj.[62]
La pentristo organizis sian produktadon je diferencaj niveloj: la grandajn mendojn realigis li mem totale, dum liaj helpantoj pentris pliajn malgravajn pentraĵojn, kun simbolaro plej populara. La organizado de la produktado tiele konsideris verkojn tute proprajn de la majstro, aliajn kun lia parta interveno kaj lastan grupon fare totale de liaj helpantoj, kio permesis la laboron laŭ variaj prezoj, ĉar la tiama merkato ne ĉiam povis pagi la altajn prezojn fare de la majstro.[62]
Kelkaj ripetitaj temoj interesis speciale kaj tiuj estis pentritaj laŭ nombraj versioj: Sankta Francisko ekstaza aŭ stigmata, Magdalena, Sankta Petro kaj Sankta Paŭlo, la Sankta Vizaĝo aŭ la Krucumado.[63] En Toledo estis dektri konventoj de franciskanoj, eble pro tio unu el plej menditaj temoj estas Sankta Francisko. El la ateliero de La Greko eliris ĉirkaŭ cento da tiaj pentraĵoj, el kiuj 25 rekonate propraj, dum la resto estas verkoj el kunlaboro en la ateliero aŭ kopioj. Tiuj bildoj, dramecaj kaj facilaj, ege similaj, kun nur malgrandaj variaĵoj ĉe la okuloj aŭ ĉe la manoj, ege sukcesis.[64] Ankaŭ la temo de la Pentofara Magdalena, sombolo de la pekokonfeso kaj graveco de la pentado por la Kontraŭreformacio, estis tre petita. La pentristo disvolvis almenaŭ kvin tipojn diferencajn de tiu sama temo, la unuaj surbaze de modeloj tizianecaj kaj la lastaj tute personecaj.[65]
Al la ateliero venis klientoj kaj de Toledo kaj de aliaj hispanaj urboj allogitaj de la inspiro de la pentristo. El 1585 al 1600 eliris el la ateliero nombraj pentraĵoj por retabloj kaj portretoj, po preĝejoj, monaĥejoj kaj privatuloj. Kelkaj grandkvalitaj, aliaj pli simplaj verkoj el kunlaborantoj, kvankam ĉiam subskribitaj de la majstro.[66]
Ekde 1585, La Greko dungis la italan helpanton Francisko Preboste, kiu laboris kun li ekde la roma periodo.[63] El 1600, la ateliero okupis 24 ĉambrojn, unu ĝardenon kaj unu korton. Komence de la 17a jarcento ekgravis en la ateliero la laboron de lia filo kaj nova helpanto Jorge Manuel Teotokopuli, kiu tiam estis 20jaraĝa. Laboris en la ateliero ankaŭ lia disĉiplo Luis Tristán, krom aliaj kunlaborantoj.[67]
Francisco Pacheco, pentristo kaj bofrato de Diego Velázquez, priskribis la atelieron kiun li vizitis en 1611: citis grandan ŝrankon, plena je argilaj modeloj faritaj de La Greko uzitaj por la taskoj. Surprizis al li vidon de multaj stokitaj kopioj de oleaj pentraĵoj, malgrandformataj, el ĉio farita de la pentristo dum sia tuta vivo.[68]
Unu el la produktoj plej karakteraj de la ateliero de la lasta epoko estas la cikloj de la Apostoloj, reprezentitaj mezbuste kun ties korespondaj simboloj. Foje oni reprezentis ilin laŭpare. Temas pri asketaj figuroj, de mallarĝaj kaj longecaj konturoj, kiuj memorigas pri grekaj ikonoj.[69]
La patosan kaj tre ekspresionistan stilon de El Greco liaj samtempuloj rigardis tute mirkonsternite, sed ĝi finfine ĝuis sukceson dum la 20-a jarcento. El Greco estas rigardita kiel pioniro kaj de ekspresionismo, kaj de kubismo, dum liaj verkoj kaj personeco inspiris poetojn kaj verkistojn kiel Rainer Maria Rilke aŭ Nikos Kazantzakis. Laŭ modernaj kritikistoj, El Greco estas artisto tiel individua, ke li apartenas al neniu arta movado.
La supereco de fantazio kaj intuicio super la subjektiva kvalito de kreado estis ĉefprincipo de la stilo de El Greco.[22] El Greco forĵetis klasikistajn kriteriojn kiel ekzemple perspektivo, mezurado kaj proporcio. Li kredis ke gracio estas la supera serĉado de arto, sed pentristo realigas gracion nur se li sukcesas solvi la plej kompleksajn problemojn per evidenta facileco.[22]
El Greco rigardis koloron kiel la plej gravan kaj la plej elstaran elementon de pentraĵo, kaj deklaris ke koloro havis superecon super formo.[22] Francisco Pacheco, pentristo kaj teoriulo kiu vizitis El Greco-n en 1611, skribis ke la pentristo ŝatis "la kolorojn krudaj kaj nemiksitaj en grandaj makulegoj kiel fanfarona montrado de sia lerteco" kaj ke "li kredis je konstanta repentrado kaj retuŝado por igi la larĝajn masojn ebenaj kiel en naturo".[70] Ĉiukaze li kombinis la formojn de Mikelanĝelo kun la koloroj de Tiziano kaj fragmentoj de ties skribaĵoj foje marĝene de libroj indikas lian aliron al la teorioj de manierismo, kaj permesas kompreni, ke lia pentrarto ne estis produkto de spiritaj vizioj aŭ emociaj reagoj, sed ke li klopodis krei artefaritan kaj kontraŭnaturisman arton.[71]
La figuroj estis torditaj kaj ondecaj, kvazaŭ flamoj, kaj la pentristo mem verkis, ke tiaj figuroj plej taŭge reprezentas belecon. Forestas objektoj kaj difinitaj konturoj, sed abundas neprecizaj etosoj markitaj de stormecaj aŭ almenaŭ kontrastaj nuboj. La elpersonaj komponoj foje akumuliĝas en ia parto de la ĝenerala kampo. Ne estas natura, suna lumo, sed propra lumo de la roluloj. Li alproksimiĝas al abstrakteco.
Arthistoriisto Max Dvořák estis la unua akademiulo kiu ligis la arton de El Greco kun Manierismo kaj Kontraŭnaturalismo.[72] Modernaj akademiuloj karakterizas la teorion de El Greco kiel "tipa Manierista" kaj indikas ĝiajn fontojn en la Novplatonismo de la Renesanco.[73] Jonathan Brown kredas ke El Greco klopodis por krei sofistikan formon de arto;[74] laŭ Nicholas Penny "jam en Hispanio, El Greco povis krei stilon propran - unu kiu foriris plej multe el la priskribaj ambicioj de pentrarto".[75]
En siaj maturaj verkoj El Greco montris karakterizan emon dramigi prefere ol priskribi.[2] La forta spirita emocio transvenas el la pentraĵo rekte ĝis la spektantaro. Laŭ Pacheco, la artotipo de El Greco ĝenita, furioza kaj foje ŝajne senatenta ŝuldiĝis al intenca klopodo akiri liberecon de stilo.[70] La prefero de El Greco por escepte altaj kaj sveltaj figuroj kaj longformaj kunmetaĵoj, kiuj helpis kaj liajn esprimplenajn kaj estetikajn principojn, gvidis lin ignori la naturajn leĝojn kaj plilongigi siajn kunmetaĵojn al plej grandaj mezuroj, precipe kiam ili estis destinitaj por retabloj.[76] La anatomio de la homa korpo iĝas eĉ pli alimonda en la maturaj verkoj de El Greco; Por La Virgulino de la Senmakula Koncipiĝo El Greco petis plilongigi la retablon mem de pliaj 0.46 m "ĉar laŭ tiu maniero la formo estos perfekta kaj ne reduktita, kio estas la plej malbona aĵo kiu povas okazi al figuro". Signifa novaĵo de la maturaj verkoj de El Greco estas la interplektado inter formo kaj spaco; reciproka rilato estas evoluigita inter ambaŭ konceptoj kiuj tute unuigas la pentraĵan surfacon. Tiu interplektado reaperos tri jarcentojn poste en la verkoj de Cézanne kaj Picasso.[76]
Alia karakterizaĵo de la matura stilo de El Greco estas la uzado de lumo. Kiel Jonathan Brown notis, "ĉiu figuro ŝajnas porti sian propran lumon enen aŭ reflektas la lumon kiu eliras el nevidita fonto".[77] Fernando Marias kaj Agustín Bustamante García, la akademiuloj kiuj transskribis la manskribitajn notojn de El Greco, ligas la potencon kiun la pentristo donas al la lumo al la ideoj de subesta kristana novplatonismo.[78] La naturo estas kopiita ne nature, sed cirkonstance, tio estas pere de la momenta situacio kaj depende de lumo, reliefo kaj koloro. La movo kaj foje eĉ la dinamismo gravas, la nenaturaj komponoj, la strangaj grupoj, tiu tordigo de la naturo kondukas al koncentro de graveco ne en la temo de la pentraĵo sed en la propra stilo, de la kontraŭnatureco, kaj tiele spite la komencajn intencojn kontraŭreformaciajn li foje apartiĝas el ties preciza ortodoksismo.[60]
Moderna scienca esplorado emfazas la gravecon de Toledo por la kompleta evoluo de la matura stilo de El Greco kaj substrekas la kapablon de la pentristo adapti sian stilon laŭ sia medio.[79] Harold Wethey asertas ke "kvankam greka de deveno kaj itala laŭ arta preparo, la artisto iĝis tiel mergitaj en la religia medio de Hispanio ke li iĝis la plej decida vida reprezentanto de hispana mistikismo". Li kredas ke en la maturaj verkoj de El Greco "la religiema intenseco de humoro reflektas la religieman spiriton de romkatolika Hispanio en la periodo de la Kontraŭreformacio".[2]
El Greco ankaŭ elstaris kiel portretisto, kapabla ne nur kapti la trajtojn de la modelo sed ankaŭ peri ilian karakteron.[80] Liaj portretoj estas pli malmultaj en nombro ol liaj religiaj pentraĵoj, sed estas de same alta kvalito. Wethey diras ke "de tia simpla rimedo, la artisto kreis memorindan karakterizadon kiu metas lin en la plej altan rangon kiel portretisto, kune kun Tiziano kaj Rembrandt".[2]
Ekde la komenco de la 20-a jarcento, akademiuloj diskutis ĉu la stilo de El Greco havis bizancajn originojn. Iaj arthistoriistoj asertis ke la radikoj de El Greco estis firme en la bizanca tradicio, kaj ke liaj plej individuaj karakterizaĵoj venas rekte de la arto de liaj prapatroj,[81] dum aliaj argumentis ke bizanca arto ne povas esti rilatita al la pli posta laboro de El Greco.[82]
La eltrovo de la Endormiĝo de la virgulino en Siros, aŭtenta kaj subskribita laboro de la kreta periodo de la pentristo, kaj la ampleksa arkiva esplorado en la komencaj 1960-aj jaroj, kontribuis al la revivigado kaj retaksado de tiuj teorioj. Kvankam sekvante multajn konvenciojn de la bizanca ikono, aspektoj de la stilo certe montras venecian influon, kaj la kunmetaĵo, montranta la morton de Maria, kombinas la malsamajn doktrinojn de la ortodoksa Endormiĝo de la virgulino kaj la katolika Ĉieliro de la virgulino.[83] Signifaj sciencaj verkoj de la dua duono de la 20-a jarcento dediĉitaj al El Greco retaksas multajn el la interpretoj de lia laboro, inkluzive de lia supozebla Bizancismo.[84] Surbaze de la notoj skribitaj el la propra mano de El Greco, en lia unika stilo, kaj en la fakto ke El Greco subskribis sian nomon per grekaj karakteroj, oni vidas organikan kontinuecon inter bizanca pentrarto kaj lia arto.[85] Laŭ Marina Lambraki-Plaka "longe de la influo de Italio, en neŭtrala loko kiu estis intelekte simila al lia naskiĝloko, Kandio, la bizancaj elementoj de lia eduko aperis kaj ludis katalizan rolon en la nova koncepto de la bildo kiu estas prezentita al oni en lia matura laboro".[86] Per tiu juĝo, Lambraki-Plaka malkonsentas kun profesoroj de la Oksforda Universitato nome Cyril Mango kaj Elizabeth Jeffreys, kiuj asertas ke "malgraŭ postuloj je la kontrasto, la nura bizanca elemento de liaj famaj pentraĵoj estis lia subskribo per greka literaro".[87] Nikos Hadjinikolaou deklaras ke de 1570 la pentrarto de El Greco estas "nek bizanca nek post-bizanca sed okcidenteŭropa. La verkoj kiujn li produktis en Italio apartenas al la historio de la itala arto, kaj tiuj kiujn li produktis en Hispanio al la historio de hispana arto".[88]
.jpg)
La angla arthistoriisto David Davies serĉas la radikojn de la stilo de El Greco en la intelektaj fontoj de sia grek-kristana eduko kaj en la mondo de siaj rememoroj de la liturgia kaj ceremonia aspekto de la Ortodoksismo. Davies kredas ke la religia klimato de la Kontraŭreformacio kaj la estetiko de manierismo funkciis kiel kataliziloj por aktivigi lian individuan teknikon. Li asertas ke la filozofioj kaj de Platonismo kaj maljunega Novplatonismo, la verkoj de Plotino kaj Pseŭdo-Dionizio la Areopagano, la tekstoj da la ekleziestroj kaj la liturgio havigas la ŝlosilojn al la kompreno de la stilo de El Greco.[89] Resumante la rezultintan sciencan debaton en tiu temo, José Álvarez Lopera, kuratoro ĉe la Prado-Muzeo, Madrido, finas ke la ĉeesto de "bizancaj memoroj" estas evidenta en la maturaj verkoj de El Greco, kvankam ekzistas daŭre kelkaj obskuraj temoj koncerne liajn bizancajn originojn bezonante plian lumon.[90]
Tiam en Hispanio la ĉefa formo de ornamo de preĝejoj estis retabloj, kiuj konsistis el pentraĵoj, multkoloraj skulptaĵoj kaj arkitektura strukturo el orumita ligno. El Greco instalis atelieron kie oni realigis tiujn ĉiujn taskojn, kaj partoprenis en la ĝenerala arkitektura dezajno de diversaj retabloj. Oni scias pri liaj studoj pri la arkitekturo de la epoko, sed lia laboro kiel arkitekto limiĝis al partopreno en kelkaj menditaj retabloj.[91]
El studo pri la kontraktoj subskribitaj de la kretano, San Román konkludis, ke tiu neniam realigi la ĉizaĵojn de la retabloj, kvankam foje li havigis al la skulptisto dezajnojn kaj modelojn por tiuj. Wethey akceptiskiel propraj skulptaĵoj de La Greko La imposición de la casulla a San Ildefonso kiu formis parton de la marko de El expolio kaj la Cristo resucitado kiu estis kroninta la retablon de la Hospitalo Tavera.[92]
En 1945, la grafo de Infantas akiris la skulptaĵoj de Epimeteo kaj Pandora en Madrido kaj pruvis, ke ili estas verkoj de la Greko ĉar estas stilaj rilatoj kun lia pentra kaj skulpta produktaro. Xavier de Salas interpretis ke tiuj figuroj estas reprezentoj de Epimeteo kaj Pandora vidante en ili reinterpreton de la Davido de Mikelanĝelo kun malgrandaj variaĵoj: pli longaj figuroj, diferenca sinteno de la kapo kaj pli malfermaj kruroj. Salas rimarkis ankaŭ ke Pandora korespondas al reverto de la figuro de Epimeteo, karaktera temo de manierismo. Puppi konsideris ke temas pri modeloj por determini la plej taŭgan sintenon de la dekstraj figuroj de la pentraĵo de Laokoonto.[93]
El Greco estis altagrade altestimita kiel arkitekto kaj skulptisto dum sia vivdaŭro.[94] Li foje dizajnis kompletajn retablojn, laborante kiel arkitekto kaj skulptisto same kiel pentristo - ekzemple, ĉe la hospitalo de La Caridad. Tie li ornamis la kapelon de la hospitalo, sed la ligna retablo kaj la skulptaĵoj kiujn li kreis plej verŝajne pereiĝis.[95] Por El Expolio la majstro dizajnis la originan retablon el orumita ligno kiu estis detruita, sed lia malgranda skulptita grupo de la Miraklo de Sankta Ildefonso daŭre pluvivas sur la pli malalta centro de la kadro.[2]
Lia plej grava arkitektura atingo estis la preĝejo kaj Monaĥejo de Sankta Dominiko la Malnova, por kiu li ankaŭ efektivigis skulptaĵojn kaj pentraĵojn.[96] El Greco estas konsiderita kiel pentristo kiu integrigis arkitekturon en sia pentrarto.[97] Li ankaŭ priokupiĝis je la arkitekturaj kadroj al siaj propraj pentraĵoj en Toledo. Pacheco karakterizis lin kiel "verkisto de pentrarto, skulptarto kaj arkitekturo".[22]
En la marĝennotoj kiujn El Greco skribis en sia kopio de la traduko fare de Daniele Barbaro pri la verko de Vitruvio De architectura, li refutis la alligitaĵon de Vitruvio al arkeologiaj restaĵoj, kanonaj proporcioj, perspektivo kaj matematiko. Li ankaŭ vidis la manieron de Vitruvio da misprezentado de proporcioj por kompensi la distancon de la okulo kiel reago al kreado de monstraj formoj. El Greco estis negativa al la ideo de reguloj mem en arkitekturo; li kredis ĉefe je la libereco de invento kaj defendis novaĵon, diversecon, kaj kompleksecon. Tiuj ideoj estis, aliflanke, ankaŭ ekstremaĵo por la arkitekturaj etosoj de lia epoko kaj havis neniun tujan resonancon.[97]
| “ | Ĝi estis granda momento. Pura justa konscienco staris sur unu pleto da la pesilo, imperio sur la alia, kaj estis vi, la konscienco de viro, kiu renversis la pesilon. Tiu konscienco povos stari antaŭ la Sinjoro kiel la Lasta Juĝo kaj ne esti taksita. Ĝi juĝos, ĉar humaneco, pureco kaj braveco plenigas eĉ dion kun teruro ... Arto ne estas submetado kaj reguloj, sed demono kiu frakasas la muldilojn ... La brusto de la interna arkianĝelo de Greco puŝis lin en la ununura espero de malkvieta libereco, la plej elstara mansardo de tiu mondo. | ” |
—Nikos Kazantzakis, Informo pri Greco | ||
El Greco estis malestimita fare de la tujaj generacioj post sia morto ĉar lia laboro estis kontraŭbatalita en multaj rilatoj al la principoj de la frua baroka stilo kiu venis antaŭen proksime de la komenco de la 17-a jarcento kaj baldaŭ anstataŭis la lastajn pluvivajn trajtojn de la 16-ajarcenta Manierismo.[2] El Greco estis rigardita kiel nekomprenebla kaj havis neniujn gravajn anojn.[98] Nur lia filo kaj kelkaj nekonataj pentristoj produktis malgravajn kopiojn de liaj verkoj. Postaj hispanaj komentistoj de la 17-a- kaj komenco de la 18-a jarcentoj laŭdis lian kapablon sed kritikis lian kontraŭnaturisman stilon kaj lian kompleksan ikonografion. Kelkaj el tiuj komentistoj, kiel ekzemple Acislo Antonio Palomino de Castro y Velasco kaj Juan Agustín Ceán Bermúdez, priskribis lian maturan laboron kiel "malestiman", "ridindan" kaj "honorindon de malestimo".[99] La vidoj de Palomino kaj Bermúdez estis ofte ripetitaj en hispana historiografio, ornamita per esprimoj kiel ekzemple "stranga", "kviro", "originalo", "ekscentra" kaj "stranga".[100] La frazo "mallevita en ekscentreco", ofte renkontita en tiaj tekstoj, en tempo evoluigis en "frenezon".
Kun la alveno de Romantikaj sentoj en la fino de la 18-a jarcento, la verkoj de El Greco estis ekzamenitaj denove.[98] Al franca verkisto Théophile Gautier, El Greco estis la antaŭulo de la eŭropa Romantika movado en ĝia ĉiu aspirado al strango kaj la ekstremaĵo.[101] Gautier rigardis El Greco-n kiel la idealan romantikan heroon (la "talentan", la "neagnoskitan", la "frenezan"), kaj estis la unua kiu eksplicite esprimis sian admiron por la pli posta tekniko de El Greco.[100] Francaj artkritikistoj Zacharie Astruc kaj Paul Lefort helpis antaŭenigi ĝeneraligitan reanimadon de intereso en lia pentraĵo. En la 1890-aj jaroj, hispanaj pentristoj vivantaj en Parizo adoptis lin kiel sian gvidiston kaj mentoron.[101] Tamen, en la populara anglalingva imagaro li restis la viro kiuj "pentris hororojn en la Escorial" laŭ la vortoj de la Cyclopaedia de Ephraim Chambers en 1899.[102]
En 1908, hispana arthistoriisto Manuel Bartolomé Cossío publikigis la unuan kompletan katalogon de la verkoj de El Greco; en tiu libro El Greco estis prezentita kiel la fondinto de la hispana skolo.[103] La saman jaron Julius Meier-Graefe, akademiulo pri franca Impresionismo, vojaĝis en Hispanion, cele studi Velázquez, sed anstataŭe iĝis fascinita fare de El Greco; li registris siajn travivaĵojn en Spanische Reise (Hispana veturo, publikigita en la angla en 1926), la libro kiu vaste establis El Grecon kiel grandan pentriston de la pasinteco "ekster iom mallarĝa cirklo".[104] En la laboro de El Greco, Meier-Graefe trovis antaŭsignadon de moderneco.[105] Tiuj estas la vortoj de Meier-Graefe por priskribi la efikon de El Greco al la artaj movadoj de sia tempo:
| “ | Li [El Greco] malkovris sferon de novaj eblecoj. Ne eĉ li mem povis elĉerpi ilin. Ĉiuj generacioj kiuj sekvas post li vivas en lia sfero. Ekzistas pli granda diferenco inter li kaj Tiziano, lia majstro, ol inter li kaj Renoir aŭ Cézanne. Tamen, Renoir kaj Cézanne estas majstroj de neriproĉebla originaleco ĉar estas ne eble eliri el la lingvo de El Greco, se dum ties uzado, ĝi ne estas inventita denove kaj denove, fare de la uzanto. | ” |
—Julius Meier-Graefe, The Spanish Journey[106] | ||
Al la angla artisto kaj kritikisto Roger Fry en 1920, El Greco estis la arketipa geniulo kiu faris kiel li pensis plej bone "kun kompleta indiferenteco al kiu efiko la rekta esprimo eble havos sur publiko". Fry priskribis El Greco-n kiel "maljunan majstron kiu ne estas simple moderna, sed fakte prezentiĝas multajn ŝtupojn antaŭ ni, turnante reen por montri al ni la vojon".[20]
Dum la sama periodo, aliaj esploristoj evoluigis alternativon, pli radikalajn teoriojn. La kuracistoj August Goldschmidt kaj Germán Beritens argumentis ke El Greco pentris tiajn longajn homajn formojn ĉar li havis vizioproblemojn (eventuale progresinta astigmatismo aŭ strabismo) kiu igis lin vidi korpojn pli longaj ol ili estas, kaj laŭ angulo al la perpendikulara; tamen vizioproblemoj ne povus esti kaŭzo ĉar la artisto estus alĝustiĝinta al tio. Krome la kuracisto Arturo Perera, aliflanke, atribuis tiun stilon eĉ al la uzado de mariĥuano.[107] Michael Kimmelman, recenzisto por The New York Times, deklaris ke "al grekoj [El Greco] iĝis la kvintesenca greka pentristo; al la hispanoj, la kvintesenca hispano".
Kiel estis pruvita per la kampanjo de la Nacia Pinakoteko de Ateno por arigi financojn por la aĉeto de Sankta Petro en 1995, El Greco estas amita ne nur fare de fakuloj kaj artamantoj sed ankaŭ de ordinaraj homoj; danke al la donacadoj plejparte fare de individuoj kaj publik-donadaj fondusoj la Nacia Artgalerio atingis 1.2 milionojn da dolaroj kaj aĉetis la pentraĵon.[108] Karakterizante la interkonsenton de la efiko de El Greco, Jimmy Carter, la 39-a Prezidanto de Usono, diris en aprilo 1980 ke El Greco estis "la plej speciala pentristo kiu iam rekuperiĝis antaŭen tiam" kaj ke li eble estis "tri aŭ kvar jarcentojn antaŭ sia tempo".[101]
.jpg)
La retaksado de El Greco ne estis limigita al akademiuloj. Laŭ Efi Foundoulaki, "pentristoj kaj teoriuloj de la komenco de la 20-a jarcento "malkovris" novan El Grecon sed en procezo kiujn ili ankaŭ malkovris kaj rivelis siajn proprajn memojn".[109] Lia esprimivo kaj koloroj influis Eugène Delacroix kaj Édouard Manet.[110] Al la grupo Der Blaue Reiter en Munkeno en 1912, El Greco karakterizis tiun misteran internan konstruon kiu estis la tasko de ilia generacio retrovi.[111] La unua pentristo kiu ŝajne estis rimarkinta la strukturan kodon en la morfologio de la matura El Greco estis Paul Cézanne, unu el la antaŭuloj de kubismo.[98] Relativaj morfologiaj analizoj de la du pentristoj rivelis siajn komunajn elementojn, kiel ekzemple la misprezento de la homa korpo, la ruĝetaj kaj (en aspekto nur) neprilaboritaj fonoj kaj la similaĵoj en la interpreto de spaco.[112] Laŭ Brown, "Cézanne kaj El Greco estas spiritaj fratoj malgraŭ la jarcentoj kiuj apartas ilin".[113] Fry observis ke Cézanne pentris per "sia bonega eltrovo de la trapenetro de ĉiu parto de la dezajno per unuforma kaj kontinua plastika temo".[114]
La simbolistoj, kaj Pablo Picasso dum sia Blua Periodo, uzis la malvarman tonalecon de El Greco, utiligante la anatomion de siaj asketaj figuroj. Dum Picasso laboris pri Les Demoiselles d'Avignon, li vizitis sian amikon Ignacio Zuloaga en sia studio en Parizo kaj studis la pentraĵon Malfermo de la Kvina Sigelo de El Greco (posedata fare de Zuloaga ekde 1897).[115] La rilato inter Les Demoiselles d'Avignon kaj la Malfermo de la Kvina Sigelo estis rimarkita komence de la 1980-aj jaroj, kiam la stilaj similaĵoj kaj la rilato inter la ĉeftemoj de ambaŭ verkoj estis analizitaj.[116]
La fruaj kubismaj esploradoj de Picasso malkovris aliajn aspektojn en la laboro da El Greco: struktura analizo de liaj kunmetaĵoj, multaspekta refrakto de formo, interplektado de formo kaj spaco, kaj specialaj efektoj de fokusoj. Pluraj trajtoj de kubismo, kiaj ekzemple misprezentoj kaj la materiisma interpreto de tempo, havas siajn analogecojn en la laboro de El Greco. Laŭ Picasso, la strukturo de El Greco estas kubisma.[117] La 22an de februaro 1950, Picasso komencis sian serion de "parafrazoj" de la verkoj de aliaj pentristoj per La Portreto de pentristo laŭ El Greco (la filo Jorge Manuel).[118] Foundoulaki asertas ke Picasso "kompletigis... la procezon de la aktivigo de la pentrovaloroj de El Greco kiu estis komencita fare de Manet kaj daŭrigita fare de Cézanne".[119]
La ekspresionistoj temigis la esprimplenajn disprezentojn de El Greco. Laŭ Franz Marc, unu el la ĉefaj pentristoj da la germana ekspresionisma movado, "ni plusendas kun plezuro kaj kun firmeco al la kazo de El Greco, ĉar la gloro de tiu pentristo estas proksime ligita al la evoluo de niaj novaj perceptoj pri arto".[120] Ankaŭ Jackson Pollock, gravulo en la abstrakta ekspresionisma movado, estis influita fare de El Greco. Antaŭ 1943, Pollock kompletigis sesdek desegnokunmetaĵojn laŭ El Greco kaj verks tri librojn pri la kreta majstro.[121]
Ankaŭ nuntempaj pentristoj estas inspiritaj de la arto de El Greco. Kysa Johnson utiligis la pentraĵojn de El Greco de la Senmakula koncipiĝo kiel la komponan kadron por kelkaj el ŝiaj verkoj, kaj la majstraj anatomiaj disprezentoj estas iom reflektitaj en la portretoj de Fritz Chesnut.[122]
La personeco kaj laboro de El Greco estis fonto de inspiro por poeto Rainer Maria Rilke. Ero de la poemoj de Rilke (Himmelfahrt Mariae I.II., 1913) estis bazita rekte sur la Senmakula koncipiĝo de El Greco.[123] Greka verkisto Nikos Kazantzakis, kiu sentis grandan spiritan afinecon por El Greco, nomigis sian membiografion Informo pri El Greco kaj skribis omaĝe al la Kret-naskita artisto.[124]
En 1998, la greka elektronika komponisto kaj artisto Vangelis publikigis El Greco, nome simfonian albumon inspiritan fare de la artisto. Tiu albumo estas vastiĝo de pli frua albumo de Vangelis, Foros Timis Ston Greco, φόρος Τιμής Στον Γκρέκο, Omaĝo al El Greco). La vivo de la Kret-naskita artisto estas la temo de la filmo El Greco de greka, hispana kaj brita produktado. Reĝisorita fare de Ioannis Smaragdis, la filmo komencis filmiĝi en oktobro 2006 sur la insulo Kreto kaj premieris sur la ekrano unu jaron poste;[125] Brita aktoro Nick Ashdon estis elektita por ludi El Grecon.[126]
La preciza nombro de la verkoj de El Greco okazigis ardan polemikon. En 1937, tre influa studo de arthistoriisto Rodolfo Pallucchini havis la efikon de troa pliigado de la nombro da verkoj akceptitaj kiel de El Greco. Pallucchini atribuis al El Greco malgrandan triptikon en la Galleria Estense ĉe Modeno sur la bazo de signaturo sur la pentraĵo sur la dorso de la centra panelo de la Modena triptiko ("χείρ δομήνιχου", [kreita de] la mano de Doménikos).[127] Ekzistis interkonsento ke la triptiko estis efektive junula laboro de El Greco kaj, tial, la publikigo de Pallucchini iĝis la mezurilo por atribuoj al la artisto.[128] Tamen, Wethey neis ke la Modena triptiko havis ajnan ligon entute kun la artisto kaj, en 1962, produktis reagan katalogon klarigitan kun tre reduktita korpuso de materialoj. Dum arthistoriisto José Camón Aznar atribuis inter 787 kaj 829 pentraĵojn al la kreta majstro, Wethey reduktis la nombron al 285 aŭtentaj verkoj kaj Halldor Sœhner, germana esploristo pri hispana arto, agnoskis nur 137.[129] Wethey kaj aliaj akademiuloj malaprobis la nocion ke Kreto ludis ajnan rolon en lia formacio kaj apogis la eliminon de serio de verkoj for de la verkaro de El Greco.[130]
Ekde 1962, la eltrovo de la Endormiĝo kaj la ampleksa arkiva esplorado konvinkis iom post iom fervorajn akademiulojn ke la tasoj de Wethey estas ne totale ĝustaj, kaj ke liaj katalogdecidoj eble misprezentis la percepton de la tuta naturo de la originoj, evoluo de El Greco kaj lia verkaro. La eltrovo de la Endormiĝo kondukis al la atribuo de tri aliaj subskribitaj verkoj de "Doménicos" al El Greco (nome Modena Triptiko, Sankta Luko pentranta la Virgulinon kaj la Infanon, kaj La Adoro de la Saĝuloj) kaj tiam al la akcepto de pli da verkoj kiel aŭtentaj - iuj subskribitaj, kelkaj ne (kiaj ekzemple Pasio de Kristo pentrita en 1566),[131] - kiuj estis alportitaj en la grupon de junulaj laboroj de El Greco. El Greco nun estas vidita kiel artisto kun eduka trejnado sur Kreto; serioj da verkoj prilumas lian fruan stilon, el kiuj kelkaj pentritaj dum li daŭre estis sur Kreto, kelkaj de lia periodo en Venecio, kaj kelkaj de lia posta restado en Romo.[84] Eĉ Wethey akceptis ke "li [El Greco] verŝajne pentris la malgrandan kaj multe pridisputatan triptikon en la Galleria Estense ĉe Modeno antaŭ ol li forlasis Kreton".[132] Tamen, disputoj pri la preciza nombro da la aŭtentaj verkoj de El Greco restas nesolvitaj, kaj la statuso de Wethey kaj lia klarigita katalogo estas en la centro de tiuj malkonsentoj.[133]
Kelkaj skulptaĵoj, kiaj tiuj de Epimeteo kaj Pandora, estis atribuitaj al El Greco. Tiu dubinda atribuo estas bazita sur la atestaĵo de Pacheco (li vidis en la studio de El Greco serion de statuetoj, sed tiuj eble estis simple modeloj). Ekzistas ankaŭ kvar desegnaĵoj inter la pluvivaj verkoj de El Greco; tri el ili estas preparaj verkoj por la retablo de Santo Domingo el Antiguo kaj la kvara estas studo por unu el liaj pentraĵoj, nome La Krucumo.[134]
Ĝenerale kiam oni parolas pri Toledo, oni nepre venas al la figuro de El Greco, kies centjariĝon oni celebros 2014. Por esperantistoj tiu figuro interesas pro diversaj kialoj: dekomence el lingva kaj interkultura vidpunkto, ĉar temas pri artisto kiu naskiĝis el grekortodoksa medio de insulo Kreto, kie tiam hegemoniis italkatolikaj venecianoj. Fakte lia greka familio estis je la servo de tiuj eksterlandaj dominantoj. Sekve li elmigris al Venecio kaj poste al Romo, kie li kontaktis kaj integriĝis en katolika kulturo, for de sia propra kulturo, kaj en intelektulara medio. Pro personaj, artistaj kaj ekonomiaj tialoj, li denove elmigris, tiam al Hispanio, kie li denove devis alkutimiĝi al novaj lingvo kaj kulturo. Krome li ne loĝis en la landa ĉefurbo, kie estis pli da eksterlandanoj (do kosmopolita etoso), sed en tute kastilia jam nur provinca urbo kia Toledo.
El artista pentrarta vidpunkto, li ĉiam estis progresema kaj preskaŭ revoluciema. Kompreneble por la epoko, li, kiel ĉiu tiama artisto, vivtenis sin ĉefe el religitemaj mendoj. Tio ne eviteblis. Sed krom tio, li frontis la enhavajn temojn kaj la stilajn karakterojn per ege personaj decidoj, kiuj tute levis malaprezon kaj malkomprenon de samtempuloj, kaj inter ili ĉefe altrangaj ekleziuloj kaj eĉ inkviziciantoj, kiuj foje estis dungantoj kaj foje eventualaj mortigantoj, kaj emis interveni kiam aperis novaj kulturaj trajtoj. Fakte por arthistoriistoj survoje de la renesanca kulturo al la baroka kulturo oni devis “inventi” apartajn kulturon kaj stilon, nome Manierismo, kien enmeti ekzemple la kretdevenan pentriston kaj lian verkaron. Ties pentraĵoj foje montras kuraĝajn teknikajn solvojn, kiujn nur kelkajn jarcentojn poste uzos ekspresionismo, impresionismo kaj eĉ abstrakta arto. Do, li estis kaj arta kaj kultura pioniro.
Ne gravas jam nun ĉu li estis konfliktema persono, kiu kutime jurapelaciis por atingi pli bonan ekonomian rezulton el sia laboro, kio foje kondukis lin eĉ antaŭ la papo, kaj pro malmulto, li ne iris antaŭ inkvizicia tribunalo. Gravis, ke li kiel entreprenisto kaj profesia metiisto, sukcesis malfermi al si ekonomian kaj socian vojojn, komence per serĉado de plej konvenaj rimedfontoj, el Romo al Madrido, kaj poste el malsukcesa elturniĝo ĉe la reĝa kortego al la pli impresebla provinca urbego Toledo. Kiel oftis en la tiaj kaj tieaj medioj, li post tempopaŝo muntis atelieron kie arto iĝis industrio kaj tiele povis reagi al mendoj el la tuta lando kaj eĉ povis, ofte laŭ mendoj, kopii aŭ imiti siajn proprajn produktojn por plenumi la plej diversajn postulojn el ampleksa dungogamo. Tiele li povis konverti kion nun oni konsideras persona ingenia profesio al simpla ekonomia dediĉo konvena kaj por li kaj por siaj ĉirkaŭuloj.
Nuntempe lia verkaro tutmondas. Eblas koni ĝin en la Muzeo Prado de Madrido, en aliaj tutmondaj muzeoj, en privataj kolektoj, en preĝejoj, katedraloj kaj monaĥejoj de la tuta Hispanio ktp. Kaj ĉefe en Toledo, kie li estas heroo, kaj de la pasinteco kaj de la nuna moderna turisma industrio. Eĉ nur ununura pentraĵo vizitinda en aparta muzeeto unuĉambra kaj unupeca montras la gravon, kiun lia arto sukcesis atingi per la plej diversaj rimedoj, nome la Entombigo de la senjoro de Orgaz. Aliaj strangaj verkoj estas la komenca Senvestigo de Kristo por la sakristio de la Katedralo de Toledo, kun alia versio nun eksterlande, kie Kristo aperas kiel centra etenda ruĝa makulo ege kontrasta kontraŭ la malvarma ĉirkaŭo, Vido de Toledo, kie oni inaŭguras pentran subĝenron de pejzaĝoj, krome ege mistera sub minaca nubaro, la nombraj portretoj, el kiuj tiu de La kavaliro de mano surbrusta, ankaŭ iom enigma, ktp. Kaj ĉefaj trajtoj estas spiritaj mienoj, torditaj kaj plilongigitaj figuroj, kontrastaj koloroj, misteraj formoj ktp.
Li estas heroo kaj en Toledo kaj por la tuta hispania kulturo, kaj en Kreto kaj por la tuta greka hereda kulturo. Eĉ la mediteranea.
_-_WGA10498.jpg)
.jpg)
.jpg)
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
