Δικέφαλος αετός

Ο δικέφαλος αετός είναι σύμβολο που απαντά συχνά σε οικόσημα, εμβλήματα και σημαίες. Το σύμβολο συνδέεται με τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, καθώς και τη βυζαντινή οικοσημολογία. Ο σταυρός το σπαθί και η σφαίρα στα νύχια του αετού αντιπροσωπεύουν τη διπλή εξουσία του αυτοκράτορα (κοσμική και πνευματική), και ο δικέφαλος αετός την κυριαρχία των βυζαντινών αυτοκρατόρων από την ανατολή έως τη δύση. Αποτέλεσε πιθανόν το σύμβολο της μικρασιατικής Αυτοκρατορίας της Νίκαιας καθώς εγχώριες και διεθνείς πηγές παρουσιάζουν άλλα εμβλήματα και όχι τον μαύρο δικέφαλο αετό σε κίτρινο φόντο.^[1] Η Αυτοκρατορία της Νίκαιας κατόρθωσε το 1261 την επανάκτηση της Κωνσταντινούπολης, κατέλυσε τη Λατινική αυτοκρατορία και επανασύστησε τη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Έτσι, σήμερα αποτελεί σύμβολο Μικρασιατών, Ποντίων, Βορειοηπειρωτών, του Μακεδονικού Αγώνα, Θρακιωτών (συνοδευόμενος από την ελληνική σημαία) κ.τ.λ.

Η φερόμενη σημαία της μικρασιατικής Αυτοκρατορίας της Νίκαιας.

Αρκετοί ιστορικοί διατυπώνουν την άποψη ότι ο δικέφαλος αετός δεν υπήρξε επίσημο έμβλημα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με έδρα την Κωνσταντινούπολη. Το 'Βιβλίο Όλων των Βασιλείων' (1350 μ.Χ.) και Καταλανικός Άτλας (1375 μ.Χ.) εμφανίζουν ως έμβλημα της την σημαία με τα 4Β. Ο δικέφαλος αετός υπήρξε οικόσημο βυζαντινών οικογενειών και αρχόντων, έμπαινε σε άμφια, ναούς εικόνες κ.τ.λ. κυρίως σε χρυσό χρώμα με κόκκινο φόντο.

Αξιοσημείωτη είναι η σχέση της Θεσσαλονίκης με τον δικέφαλο αετό. Ο τελευταίος Δεσπότης της, Ανδρόνικος Παλαιολόγος (γιος Μανουήλ Β΄), δώρισε στο Άγιο Όρος μετά την Άλωση της πόλης, το περιβόητο λάβαρό του το οποίο ήταν χρυσό σε κόκκινο φόντο.^[2]

Σχέδιο με το όνομα του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου, στη λεγόμενη «Σημαία του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου», που φυλάσσεται στη Μονή Βατοπεδίου.

Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας είχε ως έμβλημα τον χρυσό δικέφαλο αετό σε κόκκινο φόντο ως κρατικό σύμβολο. Με την Πτώση της, στις 15 Αυγούστου 1461, αποτέλεσε το τελευταίο Βυζαντινό Προπύργιο το οποίο χρησιμοποίησε ως κρατικό σύμβολο τον δικέφαλο αετό.

Επίσης, ο Αυτοκρατορικός Στόλος του Πόντου και ο Στρατός είχαν ως έμβλημα τον λευκό δικέφαλο αετό σε μαύρο φόντο.^[3]

Διάφορα ανατολικο-ευρωπαϊκά έθνη το υιοθέτησαν από τους Βυζαντινούς και συνεχίζουν να το χρησιμοποιούν ως εθνικό σύμβολό τους μέχρι σήμερα, όπως η Σερβία, το Μαυροβούνιο, η Αλβανία, η Αρμενία και παλιότερα η Ρωσική Αυτοκρατορία, αλλά και η Ελλάδα.

Ο δικέφαλος αετός στο Ικόνιο της Μικράς Ασίας. Μαρμάρινο ανάγλυφο του 1220

Ειδικότερα η Αυστρία, διάφορες γερμανικές πόλεις, και η επαρχία Μπόλτσβαλντ της Ολλανδίας χρησιμοποιούν τον δικέφαλο. Αυτοί τον κληρονόμησαν από την «Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία» του Καρλομάγνου κατά το 1250. Πιθανότατα, μετά την Άλωση του 1204 κάποιοι Ιππότες έφεραν «πίσω» στην «πραγματική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία» το σύμβολο της Ανατολικής Αυτοκρατορίας, δεδομένου ότι υπήρχε μεγάλη αντιζηλία μεταξύ των δύο Αυτοκρατοριών.

Σύγχρονο σύμβολο

Ανάγλυφο στο Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Η αριστερή κεφαλή (που είναι στραμμένη προς την δύση) συμβολίζει τη Ρώμη, ενώ η δεξιά (ανατολή) συμβολίζει την Κωνσταντινούπολη. Ο σταυρός και η σφαίρα στα νύχια συμβολίζουν την πνευματική και κοσμική εξουσία αντίστοιχα. Ο αετός στέκει επάνω σε δάφνινο στεφάνι.

Στη σύγχρονη εποχή, χρησιμοποιείται ως σύμβολο των Ελληνορθόδοξων Εκκλησιών. Ανάγλυφο του δικέφαλου αετού κοσμεί την είσοδο του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Στην Ελλάδα, χρησιμοποιείται ως επίσημο σύμβολο από την Εκκλησία της Ελλάδος^[4], το Γενικό Επιτελείο Στρατού^[5], τις αθλητικές ομάδες ΑΕΚ & ΠΑΟΚ καθώς και ως σύμβολο του Μικρασιατικού Ελληνισμού από πολλούς Συλλόγους και Ενώσεις Μικρασιατών. Αθλητικά εισήχθη από τα σωματεία της Θεσσαλονίκης ΒΑΕ, στο Αθλητικό Τμήμα της ΕΚΘ και την ΑΕΚΘ. Στην Κύπρο, ο δικέφαλος αετός είναι το έμβλημα της Εκκλησίας της Κύπρου και της Εθνικής Φρουράς.

Αλβανία, Τουρκία και αλλού

Η σημαία της Αλβανίας, μετά τον Απρίλιο του 1992

Αλβανία: Ένας δικέφαλος αετός, χρώματος μαύρου στη μέση και σε κόκκινο φόντο, που συμβολίζει το αίμα που χύθηκε για την ανεξαρτησία της χώρας, αποτελεί την σημαία της Αλβανίας και προέρχεται από το θυρεό του εθνικού ήρωα της χώρας, Γεωργίου Σκεντέρμπεη ή Καστριώτη. Ο δικέφαλος αετός χρησιμοποιείται ως ενωτικό σημείο αναφοράς ενός πληθυσμού με χριστιανούς και μουσουλμάνους.^[6] Σημειώνεται ότι η σημαία της χώρας είναι παρόμοια με τη πολεμική σημαία της τοτέ πάλαις πανίσχυρης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η οποία ήταν επίσης κόκκινη με μαύρο δικέφαλο αετό και την οποία υιοθέτησε ο Γεώργιος Καστριώτης αγωνιζόμενος εναντίον του Σουλτάνου, μετά την Άλωση της Πόλης τοη 1453, υψώνοντάς την στο κάστρο του στην Κρούγια της Αλβανίας. Υιοθετήθηκε με τη σημερινή της μορφή, χωρίς το κίτρινο αστέρι της εποχής του Κομμουνισμού, στις 7 Απριλίου 1992.

Τουρκία: Ο δικέφαλος κοσμούσε την στέψη του Σελτζούκου βασιλέα στην Μοσούλη ήδη από 1058 και από εκεί έγινε έμβλημα του Σουλτανάτου των Ρωμαίων. Τον δικέφαλο, δεν άργησαν να τον υιοθετήσουν και οι Τουρκομάνοι της Ανατολίας τον 13ο αιώνα. Τέλος, εμφανίζεται σε μουσουλμανικά νομίσματα του Χαλίφη Νασρεντίν (Μαχμούντ μπιν Μοχάμαντ) όπου στην άλλη πλευρά βρίσκεται το «μαγκέν νταβίντ» (ή αλλιώς το άστρο του Δαβίδ).

Μασονία: Η σκοτσέζικη Ελευθερο-μασονική στοά χρησιμοποιεί εδώ και χρόνια τον χρυσό δικέφαλο σε πορφυρό φόντο για να συμβολίσει την ένωση του θηλυκού και του αρσενικού, ενώ εικάζεται πως έχει και αλχημιστική προέλευση.

Αρμενία: Επίσης, λιγότερο γνωστή είναι και η παρουσία του δικέφαλου αετού στον θυρεό της μεσαιωνικής Αρμενίας, όπου και έμεινε για 600 χρόνια από τον 3ο εώς τον 9ο αιώνα και καθιερώθηκε από την δυναστεία των Αρσακιδών.

Ναζισμός: Τέλος, χρησιμοποιήθηκε ως σύμβολο του "Εθνικοσοσιαλιστικού Γερμανικού Εργατικού Κόμματος", από την Ναζιστική Γερμανία και ειδικότερα την 21η Ορεινή Μεραρχία Waffen-SS Σκεντέρμπεης, την οποίαν επάνδρωσαν Αλβανοί εθελοντές. Σύμφωνα, μάλιστα, με Σέρβους ιστορικούς ήταν αυτή η μεραρχία (ή, η βοσνιακή Handschar) που επιφορτίσθηκε την εκκαθάριση του Εβραϊκού στοιχείου της Θεσσαλονίκης.

Αθλητικές ομάδες

• ΑΕΚ
• ΑΕΚΘ
• ΒΑΕ
• ΕΚΘ
• ΠΑΟΚ

Προέλευση

Δικέφαλος αετός σε γυάλινο παράθυρο του Αγίου Νικολάου στο Τάρπον Σπρίνγκς στην Φλόριδα.

Δικέφαλοι αετοί έχουν χρησιμοποιηθεί ως διακοσμητικά στοιχεία για πολλούς αιώνες. Έχουν βρεθεί σε αρχαιολογικά ευρήματα του πολιτισμού των Χετταίων που χρονολογούνται από τον 20ό αιώνα π.Χ. ως τον 13ο αιώνα π.Χ..^[7] Κυλινδρικές σφραγίδες που ανακαλύφτηκαν στο Bogazkoy, μια αρχαία πρωτεύουσα των Χετταίων που βρίσκεται στην σημερινή Τουρκία, φέρουν την απεικόνιση ενός δικέφαλου αετού με φτερά. Πιθανώς είναι από τον 18ο αιώνα π.Χ., και χρησιμοποιείτο σε εμπορικές συναλλαγές. Μιοα παρόμοια αναπαράσταση βρίσκεται στην ίδια περιοχή σε δύο αρχαία μνημεία: στο Alacahöyük (περίπου 1.400 π.Χ.) και στο Yazilikaya (πριν από το 1.250 π.Χ.). Η δεύτερη απεικόνιση φαίνεται να έχει θρησκευτικό πλαίσιο, με τον αετό να είναι σύμβολο μιας θεότητας. Ο δικέφαλος αετός σιγά σιγά παύει να χρησιμοποιείται κατά τη διάρκεια της τελευταίας περιόδου των Χετταίων από τον 9ο αιώνα π.Χ. μέχρι τον 7ο αιώνα π.Χ., και τελικά εξαφανίζεται μετά από το τέλος της αυτοκρατορίας.

Μια άλλη χρήση του δικέφαλου αετού σημειώνεται κατά την περίοδο εξουσία της δυναστείας των Αρσακιδών στην Αρμενία και από την οικογένεια Mamikonian^[8] από τον τρίτο έως τον ένατο αιώνα.

Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία

Δικέφαλος αετός σε αυτοκρατορικά άμφια, μέσα του 14ου αιώνα.

Στην Κωνσταντινούπολη χρησιμοποιούνταν ο παραδοσιακός ρωμαϊκός μονοκέφαλος αετός τουλάχιστον μέχρι την υστερορωμαϊκή περίοδο. Στους βυζαντινούς χρόνους οι αετοί αντικαταστάθηκαν ως επίσημα εμβλήματα του κράτους από τον σταυρό και το χριστόγραμμα, καθώς θεωρούνταν ειδωλολατρικό σύμβολο. Ο δικέφαλος αετός χρησιμοποιήθηκε ευρέως ως μοτίβο σε περσικά και Αρμενικά έργα τέχνης κατά την διάρκεια των πρώτων αιώνων μ.Χ. μέχρι τον 10ο αιώνα μ.Χ.

Σύμφωνα με την πιο επικρατούσα θεωρία, ο δικέφαλος αετός υιοθετήθηκε για πρώτη φορά ως αυτοκρατορικό έμβλημα από τον αυτοκράτορα Ισαάκιο Κομνηνό (1057-1059), εμπνευσμένο από τις τοπικές παραδόσεις για ένα μυθικό ον, το haga, στην πατρίδα του, την Παφλαγονία της Μικράς Ασίας. Οι τοπικοί μύθοι διηγούνται για έναν γιγάντιο αετό με δύο κεφάλια που εύκολα σήκωνε έναν ολόκληρο ταύρο με τα νύχια του. Τον λέγανε haga και ήταν προσωποποίηση της δύναμης, ενώ οι άνθρωποι συχνά στις προσευχές τους ζητούσαν την προστασία του.^[9]

Ίσως η επιρροή των δυτικών ιπποτών κατά τη διάρκεια της πρώτης σταυροφορίας να είναι αιτία για την χρήση θυρεών κατά τα δυτικά εραλδικά πρότυπα. Μετά από την τέταρτη σταυροφορία και την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204, ο δικέφαλος αετός άρχισε να χρησιμοποιείται στο Δεσποτάτο της Ηπείρου και την Αυτοκρατορία της Νίκαιας. Στην δύση αναφέρεται για πρώτη φορά το 1250, ενώ ο Θεόδωρος Β΄ Λάσκαρης τον επέλεξε για σύμβολό της αυτοκρατορίας του.

Μετά από την απελευθέρωση της Κωνσταντινούπολης και την αποκατάσταση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, το σύμβολο χρησιμοποιήθηκε ως έμβλημα της αυτοκρατορικής οικογένειας. Δεν είναι βέβαιο ότι αποτελούσε επίσημο έμβλημα της αυτοκρατορίας, αφού εμφανίζεται μεν σε αυτοκρατορικές σφραγίδες και άλλα προσωπικά αντικείμενα και σύμβολα της δυναστείας, π.χ. σε αυτοκρατορικές στολές και πατριαρχικά άμφια, αλλά λείπουν απεικονίσεις αυτοκρατόρων όπου να απεικονίζονται με τον δικέφαλο αετό ως σύμβολό τους. Η χρήση του από κάποια μέλη της οικογένειας των Παλαιολόγων, κυρίως μετά την Άλωση, μπορεί να οδηγήσει στην υπόθεση ότι θεωρήθηκε οικόσημο των Παλαιολόγων. Ο δικέφαλος αετός, ως έμβλημα, υιοθετήθηκε από την τρίτη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, αυτήν της Μόσχας. Από εκεί επέστρεψε και την εποχή της Τουρκοκρατίας χρησιμοποιήθηκε ως σύμβολο των πατριαρχικών σταυροπηγιακών μονών.^[10]

Στη βυζαντινή εποχή, ο δικέφαλος αετός σχεδόν πάντα έφερε τα χρώματα της αυτοκρατορικής εξουσίας, που ήταν το χρυσό και το πορφυρό. Ένας μαύρος αετός σε χρυσό υπόβαθρο χρησιμοποιήθηκε σε κύκλους εκτός της αυτοκρατορικής οικογένειας, δείχνοντας την κατώτερη θέση αυτών που το χρησιμοποιούσαν, αφού ο μαύρος αετός ήταν «η σκιά» του χρυσού αετού του αυτοκράτορα.

Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία

Ο δικέφαλος αετός της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, 1510

Το έμβλημα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, 1540-1545

Η πρώτη αναφορά χρήσης του δικέφαλου αετού στην Δύση χρονολογείται από το 1250, στα οικόσημα του αυτοκράτορα Φρειδερίκο Β΄ της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας όπως καταγράφηκαν από τον Ματθαίο του Παρισιού. Ο αετός αυτός συχνά εμφανίζεται σε μαύρο χρώμα και σε χρυσό υπόβαθρο, και αντικατέστησε τον παλαιότερο μονοκέφαλο αετό. Αργότερα χρησιμοποιήθηκε και από τις ένοπλες δυνάμεις πολλών γερμανικών πόλεων και αριστοκρατικών οικογενειών.

Μετά από τη διάλυση της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας το 1806, ο δικέφαλος αετός διατηρήθηκε από την Αυστριακή Αυτοκρατορία και την Αυστροουγγαρία. Χρησιμοποιήθηκε επίσης από τη Γερμανική Ομοσπονδία (1815–1866) και την Αυστρία (το διάστημα 1934-1938).

Άλλες χώρες

Σερβία και Μαυροβούνιο

Ο δικέφαλος αετος είναι επίσης σύμβολο της Σερβίας και του Μαυροβουνίου. Υπηρξε σύμβολο κι όταν τα δύο κράτη ήταν ενωμένα.

Γερμανία

Ο δικέφαλος αετός είναι σύμβολο πολλών γερμανικών κρατιδίων της Βορείου Ρηνανίας, όπως αυτό της Κολονίας και της Β. Ρηνανίας.

Ρωσία

Ο δικέφαλος αετός κοσμεί το ρωσικό εθνόσημο ενώ χρησιμοποιήθηκε και ως σύμβολο από τη Ρωσική Αυτοκρατορία.

Αλβανία

Ο δικέφαλος αετος υπάρχει στην Σημαία της Αλβανίας, ενω χρησιμοποιήθηκε κι από το πριγκιπάτο της Αλβανίας.

Παραπομπές

1. ΣΟΦΙΚΙΤΗΣ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ. Ρωμέικα Εμβλήματα. ΗΡΑΚΛΕΙΟ: ΗΡΑΚΛΕΙΟ 2019. σελ. 31.
2. ΜΕΛΒΑΝΙ, ΝΙΚΟΣ. Το Άγιον Όρος τον 15ο και 16ο Αιώνα. ΘΕΣΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ. σελ. 421.
3. ΣΟΦΙΚΙΤΗΣ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ. Ρωμέικα Εμβλήματα. Ηράκλειο: Ηράκλειο 2019. σελ. 32.
4. «Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ : Κεντρική σελίδα». www.ecclesia.gr. Ανακτήθηκε στις 8 Μαρτίου 2018.
5. «Ιστοσελίδα Γ.Ε.Σ.». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Δεκεμβρίου 2017. Ανακτήθηκε στις 31 Μαΐου 2015.
6. Ani Kokobobo (2 Ιουλίου 2018). «For Albanians, it's not just an eagle. Here's the deeper story on those World Cup fines». Washington Post.
7. «αρχαιολογικά ευρήματα των Χετταίων». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Ιουνίου 2021. Ανακτήθηκε στις 2 Φεβρουαρίου 2008.
8. «The Evolution of the Armenian Flag, at armenianheritage.com». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Απριλίου 2001. Ανακτήθηκε στις 2 Φεβρουαρίου 2008.
9. Ν. Ζαφειρίου, «Η ελληνική σημαία από την αρχαιότητα ως σήμερα», Αθήνα, 1947, σ. 21-22
10. http://www.tovima.gr/default.asp?pid=2&artid=129556&ct=114&dt=07/01/2001 Αρχειοθετήθηκε 2012-04-30 στο Wayback Machine. Άρθρο του Πάρι Γουναρίδη στο Βήμα 07/01/2001

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

• Νικόλαος Πανταζόπουλος, Ο δικέφαλος αετός. Η εξέλιξη ενός συμβόλου, εκδ. University studio press, Θεσσαλονίκη 2001.
• Ιωάννης Σβορώνος, Πώς εγεννήθη και τι σημαίνει ο δικέφαλος αετός του Βυζαντίου, εκδ. Δ. Ν. Καραβία - Αναστατικές εκδόσεις, Αθήνα 2000.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Commons logo

Τα Wikimedia Commons έχουν πολυμέσα σχετικά με το θέμα    Δικέφαλος αετός

• The development of the use of the double-headed eagle in Russia
• Page on the use of heraldry in the Byzantine Empire