From Wikipedia, the free encyclopedia
Rasa, u općebiološkom smislu, je taksonomska kategorija između (nižeg) varijeteta (varietas) i (hijerarhijski više) podvrste (subspecies). U opisu infraspekcijske promjenljivosti, to je kategorija zoološke nomenklature, dok u botanici odgovarajući rang ima sorta.[1][2] [3]
Rasa je društveni koncept koji se primjenjuje za kategorizaciju ljudi u velike i različite populacije ili grupe po anatomskoj, kulturnoj, etničkoj, genetičkoj, geografskoj, historijskoj, jezičkoj, vjerskoj, i / ili socijalnoj osobenosti, koji također ima i biološku podlogu. Ovaj naziv se najprije koristio za govornike zajedničkog jezika, a zatim da označi nacionalnu pripadnost. U 17. stoljeću, ljudi su počeli koristiti ovaj naziv u smislu njihovog razlikovanja po vidljivim fizičkim osobinama. Takva upotreba hijerarhije bila je prikladnija za različite etničke grupe. Počev od 19. stoljeća, izraz se često koristi u taksonomskom smislu za označavanje genetičke različitosti ljudskih vrsta na osnovi fenotipskih, a nekad i genotipskih svojstava.
Društvene koncepcije i grupiranje rasa varirale su tokom vremena, uključujući "folk taksonomiju" koja definira "osnovne vrste“ pojedinaca na osnovu shvatanja njihovih osobina. Biološki esencijalizam naučnici[ko?] smatraju zastarjelim i općenito obeshrabruju rasna objašnjenja za grupno razlikovanje po fizičkim i etološkim osobinama. Iako postoji široka suglasnost naučne zajednice da su esencijalistički i tipološki koncepti rase neodrživi[nedostaje referenca], naučnici širom svijeta i dalje nastavljaju takvu utrku na širokoj lepezi različitih načina, od kojih neke imaju i esencijalističke implikacije. Dok neki istraživači ponekad koriste koncept rase da opišu razlike između nejasnih skupova osobina, drugi ukazuju na to da se ideja rase često koristi u naivnom ili pojednostavljenom značenju. Na osnovu toga tvrde da u svekolikoj ljudskoj populaciji rasa nema taksonomski značaj, ukazujući da svi ljudi dijele 99,5% genofonda.[4] Neki naučnici smatraju da ta tvrdnja ne stoji sama po sebi jer ljudi i čimpanze također dijele 98.7% genofonda.[5]
Od druge polovine 20. stoljeća, razmimoilaženja u ideologijama i teorijama koje su se zasnivale na bioantropološkim i fiziološkim istraživanjima 19. stoljeća dovela je do takmičenja u upotrebi riječi, koje samo po sebi postaje problematično. Iako se još uvijek koristi u mnogim kontekstima, rasa se često zamijenjuje drugim riječima koje su manje dvosmislene i nisu nabijene emocijama, kao što su populacija, etnička grupa ili zajednica, ovisno o kontekstu.
Ljudske rase je naziv koji se koristi da bi se pojam stanovništvo (populacija) razlikovao od pojma čovjek. Iako se biološki pojam rasa ne odnosi isključivo na populacijsku bioraznolikost Homo sapiensa. Prema "klasičnom" konceptu "rase", kao najuobičajenija rasna obilježja su uzimane najuočljivije morfološke osobine, kao što su boja kože, boja očiju, boja kose i forma kose, te fizionomija lica, stas, tjelesna konstitucija i druga markantna svojstva, koja su u promatranoj populaciji češće uočljiva nego kod ostalih.[6][7][8][9][10]
Savremeni koncept "rase" počiva na uporednim analizama genetičke strukture populacije, kao što su genetičko grupisanje i "međurasne razlike", te posmatra sve ostale međupopulacijske.[11][12][13][14]
Rasne koncepcije, kao i kategorizacija specifičnih rasnih grupacija i njihovih grana i ogranaka, oduvijek variraju, zavisno o kulturi i epohi kojoj pripadaju i suviše često su bile kontroverzne prirode (zbog njihovog uticaja na socijalni identitet i politiku odnosa prema tom identitetu).
Grupna biološka promjenljivost savremenog čovjeka na nivou "rasa" stalno zaokuplja posebnu pažnju kako u oblasti bioantropologije, genetike, evolucije i medicine tako i sociologije, filozofije, prava, historije i ostalih humanističkih nauka pa i u najširem krugu običnih radoznalaca. Unatoč tome, još uvijek nema usaglašenog naučnog stava o kriterijima, smislu i prirodi "rasnog" razlikovanja savremenog čovjeka. Tako svjetski autoriteti u različitim oblastima bioantropologije (posebno humane genetike i evolucije) ocjenjuju da ni u jednoj drugoj oblasti biologije čovjeka do sada nije bilo toliko lutanja, "zbrke i nerazumijevanja".[15] To je, u velikoj mjeri posljedica minulih "rasnih" predrasuda i njima izazvanih reakcija. U ogromnoj su nesrazmjeri stepen opšteg naučnog interesovanja za “rasno” razlikovanja čovječanstva i nivo pouzdanosti prikupljenih tačnih podataka o adaptacijskom značaju čak i onih "rasnih" obilježja čija se varijacija najčešće uvrštava u ključne kriterije kategorizacije u ovoj oblasti. Argumentirano se može tvrditi da predstave o njihovoj adaptivnosti uglavnom počivaju tek na prihvatljivim nagađanjima i pretpostavkama.[1][2][3][16]
Savremena bioantropološka definicija pod "rasom" podrazumijeva jednu i/ili sistem srodnih ljudskih populacija osobene genetičke strukture, koja se prepoznatljivo razlikuje od one u drugim – istovjetno definiranim – ljudskim grupama.
Sociobiološko jedinstvo evolucije čovjeka je uvjetovalo jednu od najvažnijih posebnosti ljudskih "rasa" – za razliku od životinjskih, one nisu prelazne jedinice u procesu nastajanja novih vrsta (specijacije). Antropogeni faktori su u tolikoj mjeri promijenili općebiološku ulogu i funkciju genetičke promjenljivosti da je kultura postala najmoćniji oblik prilagođavanja ljudske vrste u datoj životnoj sredini. Ta činjenica nije kontradiktorna dokazima da su okviri i mogućnosti i ovog oblika prilagođavanja uveliko određeni općim genetičkim, odnosno bioantropološkim pojavama i procesima. Dostignuća civilizacije daju prednost bogatstvu mogućnosti i oblika osiguranja životne egzistencije, a time povećavaju šansu različitih genotipova u stvaranju genskog fonda narednih generacija. Na taj način kulturni napredak je istovremeno omogućio i biološko jedinstvo ljudske vrste i izrazitu varijaciju i polimorfizam. U svemu ovome stalno se razvijala i posebno bitna osobenost ljudske vrste, a to je specijalizacija za despecijalizaciju.
Najuočljivija "rasna" obilježja predstavljaju adaptacijske "uspomene" iz prethodnih etapa hominizacije, u kojima su djelovali opći prirodni faktori evolucije, a posljedica su selektivnog prilagođavanja na mnogobrojne različite uticaje životne sredine. Budući da egzistencijalni prirodni resursi nisu jennako raspoređeni po čitavoj Planeti, genetski sastav različitih populacija (polimorfne i kosmopolitske) ljudske vrste prilagodio se na veoma heterogene životne uslove. Najuočljivije spoljne “rasne” osobenosti (kao što su boja kože, boja kose i forma dlake, stas, konstitucija i opći habitus, oblik lica i lobanje, oblik i boja očiju i druga) imale ili imaju naglašen adaptivni značaj. Njihove odgovarajuće varijante i cjeline bile su kroz odabir snažno podržavane u različitim uslovima izloženosti suncu (insolaciji), temperaturi, vlazi, ishrani i nizu drugih činilaca.
Boja kože je najupadljivija površinska "rasna" osobenost, koja je obično uvažavana kao jedan od najznačajnijih (a u klasičnim pristupima i jedan od odlučujućih) pokazatelja razlikovanja "rasa". Poznavanje njenog funkcionalnog značaja u općem koadaptivnom sistemu čovjeka je još daleko ispod te razine. Prostorno–geografska distribucija slabe i jake pigmentacije ljudskih skupina dovodi do pretpostavke da tamna put predstavlja prilagođavanje velikoj izloženosti suncu i vedrom nebu, a da svijetla put ima adaptivnu prednost u oblastima prohladne klime sa mnogo magle i oblačnih dana.
Takvu hipotezu podržava i Glogerovo pravilo, prema kojem su životinjske jedinke iz populacija tropskih vlažnih oblasti obično intenzivnije pigmentirane nego one iz hladnih i suhljih dijelova areala istih i srodnih vrsta. Najtamnoputiji savremeni ljudi žive između Sahare i afričkih tropskih kišnih šuma, a izrazito su pigmentirani i stanovnici Melanezije, Nove Gvineje, južne Indije i autohtoni Australci. Centri radijacije leukodermije ili blondizma su u sjevernoj Evropi, koju karakteriziraju klima sa malo sunčanih dana, posebno u onim područjima koja su bila zahvaćena pleistocenskim glacijacijama (oledbama). Mongolske populacije se, međutim, ne uklapaju u ovu opću sliku. Američki Indijanci (sup)tropskih krajeva su neznatno tamniji od svojih srodnika iz umjerenih i hladnih predjela, a sibirski palemongoloidi i Eskimi (američkog Arktika) imaju nešto više pigmenta nego što bi bilo primjereno njihovom podneblju. Jedno od prihvatljivih objašnjenja tog fenomena moglo bi biti u vezi sa klimatskim prilikama arktičke oblasti (posebno u Aziji), gdje je pretežno suho i rijetko oblačno, sa blještećom insolacijom.
Često se postavlja i pitanje funkcionalnog paralelizma u adaptivnoj ulozi preplanulosti svjetloputih i trajne ("rasne") tamnoputosti. Kao što je poznato, pigmentacija usljed velike izloženosti suncu kod osoba svijetle puti ima zaštitnu ulogu u spriječavanju bolnih opekotina. Dio ultraljubičastog zračenja spektra (talasne dužine oko 3.000 angstrema) ozljeđuje žive površinske slojeve kože (posebno dermalni i Malpigijev), a preplanulost obezbjeđuje zaštitno deponovanje pigmenta u ćelijama pokožice i zadebljavanje njenog rožnog sloja (nakupljanjem ostataka mrtvih Malpigijevih ćelija. Rožni sloj apsorbira zrake ultraljubičastog zračenja i spriječava njihov prodor u dublje – žive ćelije, pri čemu je efikasnost te zaštitne funkcije u direktnoj srazmjeri sa stepenom pigmentiranosti. Takva uloga inducirane pigmentacije je idioadaptacijske prirode, dok trajna (intenzivna) pigmentiranost ima evolutivno–adaptivno značenje.
Relativno veća adaptivna vrijednost svjetlijih nijansi kože u podnebljima sa malo sunčanih dana također nije pouzdano potvrđena, a pretpostavlja se da bi mogla biti u vezi sa stimulacijom sinteze antirahitičnog vitamina D u živim ćelijama (na taj način što upija ultravioletne zrake). Tamna put odbija svega oko 10–20% vidljivog dijela spektra, tj. značajno manje nego svijetla (40–50%), što povećava toplotno opterećenje. Taj porast podložnosti opasnostima od toplotnog udara, u podnošljivim granicama, može se i potpuno izbjeći znojenjem na relativno nižoj spoljnoj temperaturi od normalne. Vjeruje se i da je adaptivni značaj svijetle puti, a naročito njene varijante sa plavom kosom i plavim očima, mogao biti selektivno favorizovan tokom posljednje interglacijacije i nakon zadnje glacijacije (oledbe). Postoje argumenti koji podržavaju i pretpostavku da je povećana pigmentiranost također bila favorizovana i u vezi sa rakom kože. On je češći među svjetloputim osobama, a u istoj kategoriji pigmentacije (i kod istih osoba) češće se javlja na dijelovima kože koji su neposredno izloženi suncu. S druge strane, smanjena osjetljivost osoba svijetle puti na nazebe i upale zglobova mogla je biti faktor povećanja adaptivne vrijednosti ovog fenotipa u hladnijim podnebljima.
Smatra se da je često pominjana hipoteza o "zaštitnoj obojenosti" kao adaptaciji tamnoputih lovačkih plemena na uslove sjenovitih šuma – na razini neutemeljenih pretpostavki.
Oblik kose, po svemu sudeći, i do današnjeg doba je održala svoj glavni adaptivni značaj; vunasta, spiralna, kuštrava i kovrdžava kosa pripadnika tropskog stanovništva efikasnija su zaštita mozga od izloženosti vrelom suncu nego što su prava i valovita kosa.
Tjelesna konstitucija i oblik tijela također mogu imati naglašen prilagodbeni značaj. Posmatranjem globalne rasporeda tipova konstitucije, dimenzija i oblika tijela kod životinja je zapaženo nekoliko općih karakteristika (osobina) njihove prostorne (spacijalne) varijacije.
Bergmanovo pravilo počiva na uočenoj pojavi da su jedinke vrsta koje žive u hladnijim klimatima obično (prosječno) krupnije od svojih srodnika iz toplijih krajeva.
Alenovo pravilo se odnosi na pojavu da su istureni dijelovi tijela (udovi, uši, rep i dr.) u hladnijim dijelovima areala iste ili srodnih vrsta obično kraći (i manjih ostalih parametara) u odnosu na opće tjelesne dimenzije. Obje ove pojave su u funkciji čuvanja tjelesne toplote. U vezi s tim, dolazimo do toga da u proporcionalnom razvoju organizma površina raste po kvadratnoj, a zapremina i masa po kubnoj potenciji linearnih mjera. Manja površina odaje relativno manje toplote po jedinici mase, pa selektivnu prednost u različitim podnebljima imaju kontrastno drugačiji fenotipovi.
Karakteristični kvantitativni odnos tjelesne visine i mase u pojedinim dijelovima sveukupnog svjetskog stanovništva daje veoma indikativne podatke o mogućim vezama između klimatskih prilika i tjelesne konstitucije (vidi priloženu tabelu!). Neki primjeri najvišeg (Vatutsi – 176 cm) i najnižeg (Pigmeji – 142 cm) rasta u ljudskoj populaciji pokazuju da stanovništvo vrelih i otvorenih predjela spadaju u kategoriju najvećih iznosa tog koeficijenta. Iako je njihova adaptacija išla u dva različita pravca, oni naginju ka visokom i suhonjavom stasu ili još češće, niskom stasu i vitkoj konstituciji (srazmjerno malog tijela i izduženih udova). Autohtoni stanovnici hladnih oblasti su najčešće korpulentni – široki, krupni i teški, odnosno zdepasti i dežmekasti, a skloni su i nagomilavanju potkožnog masnog tkiva (koje je veoma efikasan toplotni izolator). Nasuprot tome, salo u tropskim krajevima povećava opasnost od toplotnog iznurivanja. Činjenica da odjeća savremenog čovjeka održava određenu mikroklimu i na veoma niskim temperaturama ne znači da na individualnu adaptabilnost ne utiče i tjelesna konstitucija (posebno u ekstremnim uslovima). Posebno ne treba zanemariti ni činjenicu da je adaptivnost evolutivno dinamična kategorija. Pretpostavlja se i da termoizolaciona svojstva potkožne masnoće objašnjavaju i karakterističnu strukturu mongoloidnog lica.
U hladnim oblastima tijelo je zaštićeno odjećom, a lice može biti izloženo izrazito niskim temperaturama. Pripadnici većine populacija iz centra radijacije mongoloida živi u klimatima niskih temperatura, oštrih mrazeva i jakih vjetrova, pa njihova spljoštena i dobro popunjena lica imaju manju relativnu površinu (na jedinicu mase), otpornija su na ozebline nego mršava lica istaknutih crta. Adaptivni značaj takvih svojstava potvrđuje i primjer skandinavskih Laponaca (evropeidnog porijekla) koji su konvergencijom (u sličnim uslovima životne sredine) stekli mnoga mongoloidna obilježja.
| Stanovništvo | Visina (cm) - h | Masa (kg) - m | h/m |
|---|---|---|---|
| Kavkazoidi | |||
| Finska | 171,0 | 70,0 | 2,44 |
| SAD | 173,9 | 70,2 | 2,48 |
| Island | 173,6 | 66,1 | 2,55 |
| Engleska | 166,3 | 64,5 | 2,57 |
| Francuska | 172,5 | 67,0 | 2,57 |
| Sicilija | 169,1 | 65,0 | 2,65 |
| Maroko | 168,9 | 63,8 | 2,65 |
| Škotska | 170,4 | 61,8 | 2,76 |
| Tunis | 173,4 | 62,3 | 2,78 |
| Berberi | 169,8 | 59,5 | 2,85 |
| Indija: Marata | 163,8 | 55,7 | 2,94 |
| Indija: Benga | 165,8 | 52,7 | 3,15 |
| Negroidi | |||
| Jambasa | 169,0 | 62,0 | 2,78 |
| Kirdi | 166,5 | 57,3 | 2,90 |
| Baja | 163,0 | 53,9 | 3,02 |
| Vatutsi | 176,0 | 57,0 | 3,09 |
| Kikuju | 164,5 | 51,9 | 3,56 |
| Pigmeji | 142,2 | 39,9 | 3,56 |
| Efeji | 143,8 | 39,8 | 3,61 |
| Bušmani | 155,8 | 40,4 | 3,86 |
| Mongoloidi | |||
| Turkmenistan: Kazasi | 163,1 | 69,7 | 2,34 |
| Eskimi | 161,2 | 62,9 | 2,56 |
| Sjeverna Koreja | 168,0 | 61,0 | 2,75 |
| Južna Koreja | 161,1 | 55,5 | 2,90 |
| Centralna Kina | 163,0 | 54,7 | 2,98 |
| Japan | 160,9 | 53,0 | 3,04 |
| Sundan | 159,8 | 51,9 | 3,08 |
| Anamiti | 158,7 | 51,3 | 3,09 |
| Hong Kong | 166,2 | 52,2 | 3,18 |
Fiziološko prilagođavanje je jedna od nezaobilaznih komponenti sistema održavanja homeostaze ljudskog organizma. Uporedna fiziološka istraživanja diferencijacije “rasa” najčešće su obuhvatala karakteristične elemente prilagođavanja na klimatske prilike, a posebno na temperaturu i vlažnost. Naga osoba (u mirovanju) toplotnu ravnotežu sa svojom okolinom uspostavlja na 27–300 C, a van toga raspona se uključuju odgovarajući homeostatski fiziološki procesi. Iznad 300 C počinje znojenje, a ispod 270 C tjelesna temperatura se reguliše drhtanjem. Ovakve fiziološke posljedice ima i pojačana fizička aktivnost, a pokrivanjem i utopljavanjem se postižu adekvatni kompenzacijski efekti. Eksperimentalno je dokazano da su američki crnci, uz sličnu tjelesnu konstituciju, istovjetne uslove u prirodnoj okolini i jednak fizički rad, relativno izdržljiviji na sparini, a bijelci u vreloj i suhoj klimi. Na vrelom i vlažnom vremenu crnci uz nižu tjelesnu temperaturu i puls, gube za oko 5% manje tjelesne mase po satu fizičke aktivnosti, dok je situacija obrnuta u vrelim i suhim pustinjskim uslovima.
Pretjeran gubitak toplote na niskim temperaturama se sprečava sužavanjem perifernih krvnih sudova, što smanjuje protok krvi u koži i ekstremitetima. Tako se hladi samo površina tijela, a održava normalna i stalna temperatura vitalnih unutrašnjih organa. Na oko 230 C neodjeven bijelac, u prosjeku, ima temperaturu rektuma od oko 360 C, glave oko 34,50 C, trupa oko 340 C, šaka oko 300 C i stopala oko 250C. Kada se udovi rashlade do oko 5–100 C opticaj krvi se intenzivira, pa (u tolerantnim granicama spoljne temperature) ne dolazi do smrzavanja izloženih dijelova tijela. U tom pogledu postoje izrazite međupopulacijske razlike. Zabilježeno je da neodjeveni australski domoroci mogu spavati i na temperaturama na kojima prosječan bijelac dršće i cvokoće, iako ima primjetno toplije udove.
Viši bazni metabolizam Eskimima omogućuje stvaranje više toplote, a smatra se da je pojačan krvotok u uronjenim dijelovima tijela (u hladnu vodu) kod njih također genetički određen. Slična pojava je zabilježena i kod pripadnika plemena Alakaluf (sa krajnjeg juga Čilea), koji žive u surovim uslovima hladne i vjetrovite klime, a koji bez vidljivih posljedica hranu skupljaju roneći u vodi temperature oko 6–80 C.
Opća priroda međusobnog odnosa i grupisanja uticaja filogenetske (genetičke) i fiziološke (idio)adaptacije na karakteristične komplekse klimatskih faktora još uvijek su nedovoljno poznati.
Ostali oblici prilagođavanja su teže uočljivi, iako su mnogi od njih imali značajnu ulogu u stvaranju mnogih bitnih crta "rasne" i općeg međupopulacijskog razlikovanja ljudskih grupa. Tako je neporeciva pretpostavka da je odabiranje putem različitih bolesti i njihovih pandemija moglo biti izuzetno efikasan kreator karakterističnog genetičkog sastava određenih populacija. Relativno otporniji genotipovi su u adekvatnoj mjeri imali veće učešće u stvaranju različitih genskih fondova, a značaj ovog faktora podvlači i mogućnosti da istovjetne genetičke osnove nisu bile favorizovane u različitim populacijama. Drugim riječima, isti geni na jednom kraju svijeta mogli su povećavati adaptivnu vrijednost svojih nosilaca, dok su u drugom stvarali izrazite predispozicije za neku bolest. Tako je otpornost na malarijsku groznicu uočljiva kod osoba sa tamnom pigmentacijom, a različita ishrana daje prednost određenim vrstama tjelesne građe. Odabirni činilac može biti i nedostatak izvjesnih mikroelemenata u zemljištu (i životnim namirnicama) itd. Fizičke osobenosti stanovništva Jugoistočne Azije mogle bi biti u vezi sa dominacijom pirinčane ishrane, a zdepasta i dežmekasta tjelesna građa, sklona gojaznost u Sjevernoj Aziji i nekim dijelovima Evrope je vjerovatno bolje prilagođena na nepovoljnu i neravnomjernu dinamiku ishrane (koja podrazumijeva stvaranje energetskih rezervi). Mišićavost i žilavost također predstavljaju uporednu prednost pripadnika lovačkih plemena i sl. Pretpostavljena uloga spolnog odabiranja, prema veoma varljivom popularnom ukusu i "idealu ljepote", sasvim je neizvjesna, iako ga seksualni promiskuitet (podržavan ili prikriven) u svim oblicima društvene organizacije nesumnjivo podržava.
Neadaptacijski činioci predstavljaju evolutivne činioce prilagodbeno vrijednijih fenotipova, koji su također mogli u značajnoj mjeri učestvovati pri nastanku prepoznatljivih genskih fondova osobenih ljudskih grupa i populacija. Među njima je potencijalno najefikasniji genetski odmak, koji (bez obzira na prilagodbenu vrijednost) na nekoj od ključnih etapa nastanka genskog fonda naredne generacije, sasvim slučajno određuje relativno učešće pojedinih gena. Njegovim djelovanjem, posebno u uslovima reproduktivne izolacije, objašnjavaju se često drastične međupopulacijske razlike u učestalosti određenih "neutralnih osobina prilagođavanja," koje obično nastaju slučajnim nastankom genskog fonda pojedinih izolata i migrirajućih grupa. One po "principu osnivača" sačinjavaju genske fondove novih (sub)populacija, genetskog sastava koji u manjoj ili većoj mjeri (ali gotovo redovno) odstupa od trenutnog stanja u matičnoj populaciji. Tom "igrom slučaja" u zahvaćenim malim populacijama može doći do ustaljenosti izuzetno visoke ili niske učestalosti određenih gena, bez obzira na njihov početni doprinos prilagodbenoj vrijednosti fenotipa. Isti gen može biti koristan u kombinaciji sa jednim, neutralan sa drugim, a štetan u kombinaciji sa trećim genom, te da njihovi učinci nisu izloženi samo prilagođavanju spoljnoj sredini nego međusobnom djelovanju.
Genetski odmak i izolacija utječu na nastanak posebnih grupa uravnoteženih sistema gena. Oni u daljem nastajanju genskog fonda populacija, mogu biti izloženi veoma heterogenim kompleksima činilaca prirodnog odabiranja, a u pravcu povećanja opće prilagođenosti uslovima životne sredine. Već je dokazano da temeljne i središnje osobine ljudske vrste – razum i inteligencija – nisu ni "rasno" ni populacijski ograničene. Postoje izvjesne populacije koje druge nadmašuju u prosječnoj tjelesnoj visini, pigmentaciji, dlakavosti ili učestalosti krvnih grupa različitih sistema (npr.), ali nisu zabilježene takve koje bi bile nadmoćne po suštinskim ljudskim potencijalima.
Kao i sve druge grupne ljudske kategorije (populacije, plemena, klase, nacije, kaste i druge zajednice), "rase" su dinamični sistemi u vremenu i prostoru – šire se i smanjuju, nastaju i nestaju, integrišu se i odvajaju, mijenja se njihova biološka i kulturna struktura. Otuda savremene "rasne" grupe u svom genskom i kulturnom fondu u manjoj ili većoj mjeri nose tragove međudjelovanja i prožimanja sa svojim susjedima.
Italijanski geograf i antropolog Renato Biasutti 1955. godine[7] klasificira "rase" prema prihvatljivijim kriterijima, posebno uzimajući u obzir prostorno–geografske, filogenetske i genetske pokazatelje međugrupnih odnosa. Na osnovu tih i nekih drugih polazišta, ovaj autor i njegovi sljedbenici razlikuju velike primarne i sekundarne grupe "rasnih oblika." Prema njima, velike primarne grupe su ekvatorska i borealna (sjeverna), a sekundarne – subekvatorska i pacifičko–američka. Unutar tih grupa oni razlikuju uže kategorije: grana, loza, "rasa" i "podrasa." Najprepoznatljivije opće odlike "rasnih grana" (primarni oblici) i loza (sekundarni oblici) izložene su tabelarno, kako slijedi.
Ova velika "rasna grupa" obuhvata australoidnu i negroidnu granu, sa po tri loze i ukupno 19 "rasa." Pretpostavlja se da su sve okeanijske grupe u srodnoj vezi sa australoidima, a sve afričke – sa negroidima, pri čemu su australoidi najstarija i najprimitivnija grupa. Na osnovu nekih zajedničkih obilježja, smatra se da primarni ekvatorski oblici potječu od prastanovništva (iz vremena pleistocena) potonulog Sundajskog kopna. Prema jednoj drugoj hipotezi, središnje mjesto njihovog prilagođavanja moglo je biti negdje u južnoj Indiji.
| Prostorni i filogenetski odnosi današnjih ljudskih zajednica | ||||||
| "Rasne" grupe | Grane | Loze | ''Rase'' | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Primarni ekvatorski oblici (1-2)→ Primarni borealni oblici (3-4)→ Sekundarni subekvatorski oblici (Paleoindidi, Indidi)→ Sekundarni pacifičko–američki oblici (Polinezidi, Amerikanidi)→ |
1. Australoidi (Australidi, Papuanidi, Vedidi)→ 2. Negroidi (Steatopigidi, Pigmidi, Negridi)→ 3. Mongoloidi (Paleomongolidi, Mongolidi, Eslimidi)→ 4. Evropeidi (Paleevropidi, Evropidi)→ 5. Amerikanidi→ |
Australidi (1-3)→ Papuanidi (4-6)→ Vedidi (7-8)→ Steatopigidi / Koisanidi (9-10)→ Pigmidi (11-12)→ Negridi (13-19)→ Palemongolidi (20-23)→ Mongolidi (24-26)→ Eskimidi (27)→ Paleevropidi (28-29)→ |
1. Australska 2. Tasmanijska | |||
Veliku "rasnu grupu" primarnih sjevernih oblika čine dvije grane (mongoloidi i evropeidi) sa po tri loze i ukupno 18 "rasa." Proces specijalnog i razlikovanja sljepoočne kosti, odnosno prilagodbenog širenja, borealnih "rasnih oblika" nedovoljno je poznat. Pretpostavlja se da su opće klimatske prilike i stepen izloženosti suncu bili osnovni faktori raznolikosti njihovih posebnih obilježja (kao što su uske nosnice, osobenost konstitucija, pigmentacija i neka druga). Dosadašnji nalazi ne potvrđuju mogućnost da su geografske barijere (Himalaji, Tienšan, Pamir, Altaj) u najvećoj mjeri uticale na razdvajanje primarno homogenog borealnog prastanovništva na istočni (mongoloidni) i zapadni (evropeidni) dio. Prema jednoj od prihvatljivih hipoteza, ove grupe su se tokom posljednje glacijacije razdvojile na azijski i evropski centar širenja njihovih "rasnih oblika."
Paleomongolidi uključuju paleosibirsku, odnosno njenu savremenu “podrasu” kamčadala (Samojedi, Čukči, Keti i Oroki ili Nanajci), tibetsku (Tibet, jugozapadna Kina, Burma) i punan (Borneo, Sijam, Malaja) “rasu”.
Mongolidi, uz opće mongoloidne odlike, naglašenije imaju žućkastu kožu, glatku, crnu i tvrdu kosu te jako izražene kosti lica. Srednjeg su ili nižeg rasta i mezocefalni, a mongolski nabor (iznad očiju) je izrazit. Ovdje spadaju tri “rase”: tunguska (Mandžurija, istočni Sibir, Mongolija i Turkestan), kineska (sinidi: srednjokineska i južnokineska “podrasa”) i južnomongolska (južna Kina, Burma, Sijam, Indokina).
Eskimidi i njihova jedina “rasa” – Eskimi naseljavaju obale američkog Arktika.
Paleevropidi su bili široko rasprostranjena praskupina evroazijskog kopna, čiji su fosilni tragovi registrovani od Kine (Džoukoudien) do zapadne Evrope (Combe-Capell, Oberkassel). Sada su predstavljeni samo Ainu “rasom” (južni Sahalin, Hokaido, Kurilski otoci) i uralskom (sjeveroistočna Rusija, Altaj, zapadni Sibir). Ainu su najdlakaviji ljudi današnjice, a ponekad imaju naglašen i nabor očnih kapaka - epikantus (“mongolske” oči).
Evropidi, pored općih evropeidnih oznaka, posebno se odlikuju relativno kratkim rukama, širokom karlicom, dobro razvijenom muskulaturom, veoma ograničenim aparatom za žvakanje, uskim i prepoznatjivim nosom i dobro oblikovanom bradom. Obuhvataju slijedeće “rase”: mediteranska ("podrase": berberska, paleosardska i litoralna), nordijska (“podrase” – danska, finska i irska), iranska ili orijentalna (“podrase” – asiroidska i libijska), indijska (sjeverna Indija), alpska (srednja Francuska, južna Njemačka, Švicarska, sjeverna Italija, Austrija, Češka i Mađarska), baltijska (“podrase” – paleoslavenska i karpatska; Poljska, Rusija, Finska i Pribaltik), jadranska ili dinarska (“podrase”: padska i norička; zapadni Balkan i Karpati do Alpa) i pamirska (turanidi: armenoidska “podrasa” iz Male Azije, Irana i Armenije).
Lapidi, tj. njihova “rasa” Laponci, naseljavaju sjevernu Skandinaviju i poluotok Kolu. Imaju osebujne oznake, a među njima i takve po kojima liče na pripadnike alpske "rase."
Prema odgovarajućim svojstvima kože, populacije ovih oblika liče na ekvatorsko stanovništvo, a po općem habitusu, konstituciji i strukturi tijela – na borealne evropeide. Ovdje se svrstavaju loze paleoindida i etiopida (ukupno pet "rasa."
("podrase": oromonska, Masai i Wa Tutsi; Etiopija), saharsku (gornja Tibesti) i malgašku (Madagaskar) “rasu”.
Ova grupa obuhvata veoma heterogene sekundarne "rasne oblike", koji se svrstavaju u dvije loze: polinezidi (jedna "rasa") i amerikanidi (devet "rasa").
U amerikanidnoj skupini "sekundarnih rasa" najupadljivija su paleomongolidna obilježja, na čemu se i temelji općeprihvaćena teza da su Ameriku (preko nekadašnje Beringije), u nekoliko talasa, naselili mongolidi. Sličnost somatske strukture savremenih amerikanida i stanovništva Okeanije navodi na mogućnost da su ova ostrva prvi naselili najstariji borealni evropeidi.
Na osnovu većine uočljivih morfološko–anatomskih komponenti ukupnog fenotipa, američki antropolog Stanley Marion Garn (1961.) je izdvojio devet glavnih "geografskih rasa": amerikanidska, polinezidska, mikronezijska, malezijsko–papuanska, australijska, azijska, indijska, evropska i afrička. Nešto prije toga su Stanley Marion Garn zajedno sa drugim američkim antropolozima Carltonom Stevensom Coonom i Josephom Birdsellom (1950.) predložili podjelu 30 "rasa", a zatim sam Garn (1961.) podjelu 32 "rase", a objedinjavanjem tih sistema nastala je tipologija sa 34 "rase."
Najznačajnija linija podjele ove, kao i Biasuttijeve podjele u odnosu na one koje su prethodile, je prihvatanje činjenice da su "rase ustvari mendelovske populacije, podložne mijenjanju, a ne apstraktni i nepromjenljivi tipovi i "komponente." Tako se razvoj najmanje četiri (od 34) "rase" može pratiti već od početka njihovog nastanka (tokom proteklih pola milenija): sjevernoamerička "obojena rasa" (33) nastala je miješanjem "rasa" pod rednim brojem 1, 3, 4, 20, 21, a vjerovatno i nekih drugih; južnoafrička "obojena" (34) je mješavina "rasa" 1, 3, 21 i 22; ladinska (32) – od 4, 15, 16, 20 i 21, a neohavajska (31) – od 1, 4, 8, 9, 11 i 30.
Međunarodna konferencija Protiv rasizma, nasilja i diskriminacije" je održana od 08. do 11. juna 1995. godine u gradu Stadtschlainingu u organizaciji Evropskog univerzitetskog centra za mirovna istraživanja (EPU), Austrijskog UNESCO komiteta, Instituta za humanu biologiju Univerziteta u Beču, a u saradnji sa UNESCO–m i austrijskim Federalnim ministarstvom za nauku, istraživanja i umjetnost. Učesnici ove konferencije iznijeli su osnovne principe Schlainingške izjave. Na konferenciji su učestvovali vodeći svjetski antropolozi i genetičari, uključujući i Luiđija Luku Kavali-Sforcu (Luigi Luca Cavalli-Sforza, 1922. -). U dijelu izjave iz teksta predstavljeni su rezultati dva glavna dijela iz sadržaja Konferencije, koji su obratili najveću pažnju na probleme iz oblasti prirodnih nauka (II) i višedisciplinarne aspekte (III) glavne teme Konferencije. Operativni dio (IV) sadrži strategije i akcije protiv rasizma, nasilja i diskriminacije. Schlainingška deklaracija je prilog Međunarodnoj godini tolerancije za (1995.), koja je utvrđena na Generalnoj skupštini UN-a, kada je od strane UNESCO-a i određena za vodeću organizaciju po pitanju ove problematike.
(1) UN–ovim instrumentima (Međunarodna konvencija i deklaracija UN-a o eliminaciji svih oblika rasne diskriminacije) te Deklaracijom UNESCO-a o rasama i rasnim predrasudama iz 1978. kao i u četiri prethodne deklaracije o rasnim pitanjima sve države i narodi su pozvani da se bore protiv rasizma i rasnih predrasuda te da podrže uklanjanje svih oblika rasizma svim raspoloživim sredstvima.
(2) Uprkos historijskom osporavanju, svjetskoj osudi i naučnom dokazu zastarjelosti koncepta "rase", "zlo rasizma" nije prevaziđeno. Naprotiv, po završetku sukoba između Istoka i Zapada, rasizam je doveo do novih nasilja u vidu deportacija, masakra i pokušaja istrebljenja cijelih etničkih grupa i manjina. Rasna diskriminacija, ekstremna desnica, ksenofobija, seksizam i netolerancija se ponovo šire. Oživljavanje i širenje rasizma, njegovih nasilnih, novih i starih pojavnih oblika, predstavlja jedan od glavnih izazova čovječanstva. Za suočavanje s tim bit će neophodno novo razumijevanje njegovih uzroka kao i razrada novih strategija i akcija.
(3) Objava iz Seville (1986), koja se odnosi na borbu protiv zloupotrebe rezultata bioloških istraživanja u legalizaciji rata i nasilja, odbacuje zabludu da je organizirano nasilje nad ljudima biološki utemeljeno. U svakom slučaju, naučno znanje nije dovoljno da odagna nasilje iz historije. Broj ratova u siromašnim i zemljama u razvoju od 1945. pa do danas je u neprestanom porastu. U cjelini, broj ratova između država se smanjio, ali unutrašnji razdor i građanski ratovi prijete da postanu normalna pojava u perifernim i nerazvijenim regionima.
(4) Deklaracija iz Yamoussoukroa iz 1989. uzroke rastućeg broja oružanih sukoba nalazi u rasizmu, netoleranciji i diskriminaciji te poziva na podršku mirovnim programima i promociji mirovnih istraživanja. U isto vrijeme, začeta je vizija kulture mira.
(5) UN rezolucija o godini tolerancije (1995.) zahtijeva stvaranje tolerantnog društva i naglašava "…da tolerancija – priznavanje i poštivanje drugih, mogućnost suživota i razumijevanja drugih – predstavlja čvrst temelj svakog civiliziranog društva i mira."
(6) Borba protiv rasne netolerancije i diskriminacije ne smije biti ograničena samo na moralnu osudu i javni prezir, ma koliko razumna i važna bila ova reakcija kao prvi znak protesta. Saniranje simptoma i ublažavanje posljedica rasizma, diskriminacije i nasilja, u smislu provođenja direktnih i brzih zaštitnih mjera, kao i humanitarne pomoći u hitnim slučajevima, je osnovni princip aktivne i združene humanitarnosti. U svakom slučaju, kako bismo se uspješno suočili i pobijedili rasizam, nasilje i diskriminaciju, neophodno je sistematski naći i ukloniti njihovo korijenje.
(7) Deklaracija iz Schlaininga, stoga, poziva na sveukupnu humanost, bez obzira na spol, zanimanje, socijalni status ili godine, da zajedno, solidarno djeluju protiv rasizma, nasilja i diskriminacije.
(8) Revolucija u našem razumijevanju populacijske genetike i molekularne biologije je dovela do eksplozije saznanja o živim bićima. Među idejama koje su suštinski izmijenjene su i koncepti o ljudskoj varijaciji. Koncept "rase", koji je iz prošlosti prenesen u 20. vijek, potpuno je zastario. Uprkos toj činjenici, koncept "rase" je korišten za opravdavanje povreda ljudskih prava. Važan korak u spriječavanju zloupotrebe genetičkih argumenata je zamjena zastarjelog koncepta "rase" sa idejama i zaključcima zasnovanim na savremenom shvatanju genetičke varijacije primijenjenom na ljudskim populacijama.
(9) Tradicionalno se vjeruje da su "rase" genetički homogene i da se međusobno razlikuju. Ova definicija je razvijena kako bi se njom opisala ljudska šarolikost povezana sa različitim geografskim područjima. Skorašnji napredak u modernoj biologiji, zasnovan na tehnikama molekularne genetike i matematičkim modelima populacijske genetike, pokazao je da je ova definicija potpuno neadekvatna. Aktuelna naučna otkrića ne podržavaju raniju klasifikaciju ljudske populacije na posebne "rase" kao što su "Afrikanci", "Evroazijati" (uključujući "Američke Indijance") ili na veći broj podgrupa.
(10) U posebnim slučajevima moguće je utvrditi genetičke razlike između ljudskih populacija i manjih grupacija. Ove genetičke razlike pokazuju tendenciju povećanja sa povećanjem geografske udaljenosti, ali osnovna genetička varijacija između populacija je daleko manje istaknuta. To znači da je genetska raznoslikost ljudi postepen i ne pokazuje značajan diskontinuitet između ljudskih populacija. Otkrića koja potkrepljuju ovaj zaključak prkose tradicionalnoj podjeli "rasa" i čine svaki tipološki pristup neprimjerenim.
Molekularne analize različitih multialelnih gena pokazuju da je nasljedna varijacija znatna unutar bilo koje grupe, dok je s druge strane posmatrana međugrupna varijacija zanemarljivo mala.
(11) Razlike u vanjskom izgledu (boja kože, morfologija tijela i lica, pigmentacija itd.) među ljudima iz različitih dijelova svijeta je lahko primjetljiva. Iako izgleda paradoksalno, ako uzmemo u obzir postojanje vidljivih, genetički određenih morfoloških razlika, genetička varijacija u fundamentalnim fiziološkim karakteristikama i funkcijama je zanemarljiva kada se uzmu u obzir populacioni prosjeci. Drugim riječima, percipiranje morfoloških razlika može nas dovesti do pogrešnog zaključka o suštinskim genetičkim razlikama.
(12) Dokazi pokazuju da je tokom evolucije savremenog čovjeka bilo relativno malo promjena u osnovnoj genetičkoj konstituciji populacija. Molekularne analize gena, snažno navodi na to da se savremeno čovječanstvo tek nedavno proširilo u danas naseljena područja svijeta, prilagođavajući se tokom tog procesa, na veoma različite i ponekad ekstremne uslove date sredine (npr. surove klime), i to u veoma kratkom vremenskom periodu. Neophodnost brzog prilagođavanja na ekstremne ekološke razlike je dovela do promjena u maloj garnituri gena koji određuju osjetljivost na faktore životne sredine. Ove adaptacije su bile odgovor na uslove sredine u velikoj mjeri historijske i nisu značajne za život u modernoj civilizaciji. Ipak, one se ponekad tumače kao odraz suštinskih razlika između grupa ljudi, doprinoseći time konceptu "rase."
(13) Prema naučnom poimanju, kategorizacija ljudi na osnovu raspodjele genetski određenih faktora je vještačka i ohrabruje stvaranje beskrajne liste proizvoljnih i obmanjivih društvenih vizija i poimanja. Osim toga, ne postoji uvjerljiv dokaz za "rasnu" divergenciju u intelektualnim, emocionalnim, motivacijskim ili bilo kojim drugim psihološkim ili psihogenetskim osobinama koje su nezavisne o kulturalnim faktorima. Dobro je poznato da određene genetičke osobine korisne u jednoj životnoj situaciji mogu biti nedostatak u drugoj.
(14) Rasizam je ubjeđenje da se ljudske grupe razlikuju po nasljednim osobinama društvenog značaja, a time čineći određene grupe nadmoćnijim ili slabijim u odnosu na druge. Ne postoji uvjerljiv naučni dokaz da je ovo uvjerenje valjano. Ovim dokumentom se tvrdi da ne postoji naučno utemeljen način karakterizacije ljudske raznolikosti upotrebom krutih termina "rasnih" kategorija ili tradicionalnog koncepta "rase." Na osnovu svega ovoga dolazi se do zaključka da ne postoji naučno opravdan razlog za dalju upotrebu termina "rasa."
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
