Diskouez a ra an delwenn-mañ eus ar XIVvet kantved, eus su India, an doueoù Shiva (war an tu kleiz) hag Uma (a-zehou). Miret eo er Smithsonian Institution e Washington (Distrig kêr-benn)
Goude bezañ kabestret Pennoù ar meuriadoù nes eo krouet rouantelezh Kongo, e-tro deroù ar XIVvet kantved, gant mab unan eus Pennoù rouantelezhig Boungou genidik eus traoñienn Kouango, anvet Ntinu Wene pe Nimi a Lukeni. Diazezañ a ra e gêr-benn e-kreiz e rouantelezh e proviñs Mpemba e kamp milourel Mbali. Alese e loc'ho kuit meur a ergerzhadeg a zisoc'ho war stagadur Nsundi, Mbamba ha Soyo ouzh ar rouantelezh. Paeañ a ra ar rouantelezhioù nes Mpangou ha Mbata un truaj da aotrou Kongo. Kemer a ra ar roue an titl a Manikongo pe Ne-kongo
Kemer a ra Môrunta, roue ar Vamumed an titl a mfo rifum ha treuziñ a ra ar Mbam evit astenn e veli war uhelgompezennoù kornôg Kameroun (XIVvet kantved hervez an hengoun, dibenn ar XVIvet kantved pe deroù ar XVIIvet kantved diouzh istorourien zo). War e lerc'h e reno 18 roue all eus an hevelep tierniezh betek an XIXvet kantved, en o zouez Nshare, Mbuembue ha Njoaya.
Gouarnet eo ar Wadai, er reter da Ganem-Bornou gant Pennoù enevuhezour a vo erlec'hiet tamm-ha-tamm gant tud deuet eus Darfour. Ren a raio ar re-mañ e-pad ur c'hantved-pad war an tiriad-se, dister e roll a-raok en em dreiñ war-du an Islam er XVIIvet kantved.
Sevenadurezh Jebba ha Tadda (mervent Nigeria), war-vord an Niger (XIVvet-XVIIvet kantved). Krouet ez eus er XIVvet kantved gant ur roue mojennel ur rouantelezh a savo diwarni ur sevenadurezh arzel a vo awenet ganti arzourien Ife hag Oyo. Boutin eo etrezo an delwennigoù dezho daoulagad dispourbellet.
Krouet meur a Stad-keoded gant Haousaed e su Niger a-vremañ.
En em ledañ a ra Implalaeriezh Mali war-du ar c'hornôg ha preizhañ a ra Tekrur.
E deroù ar c'hantved eo distroadet e Senegal, an diernitierniezh
ezh vuzulman Toukouleur gant un dierniezh pagan a reno ur c'hantved-pad.
En em staliañ a ra an dominigadBartolomeo de Tivoli e Dongola, e Nubia, e penn-kentañ ar c'hantved d'ar mare ma'z eus anvet ur gouarnour muzulman gant SultanedKaero. E-tro an hevelep koulz e ra kazeg ar GenoadLeone Vivaldi en e strivoù evit tizhout Abisinia.
Kregiñ a ra labourioù ar Glozadenn Vras e Zimbabwe Veur. Savet eo ar voger gant mein sav disimant. Brasjediñ a reer e sav poblañs kêr etre 10 000 ha 40 000 a dud.
Bog kontouer arab Pate e reter Afrika.
Amerika
Heuliad bloavezhioù glavek e mervent ar Stadoù-Unanet adal 1300 hag e-pad ar XIVvet kantved a-bezh.
En he bleuñv emañ ar rouantelezh Chimú, war arvor norzh Perou (1300-1440); en em astenn a ra Chan Chan, ar gêr-benn, war ouzhpenn 20 Km².
Etre 1300 ha 1600 en em zrailh Pennoù Bhoutan betek ma tegouezho ar galloud gant un Dharma raja, Penn speredel, hag un Deb raja, e-karg eus aferioù ar bed.
Evit ar wech kentañ e teu Singapour da vezañ ur c'hreñvlec'h kenwerhel dezhañ un tamm pouez bennak.
1378: Kregiñ a ra Skism Meur ar c'hornôg; a-benn ar fin e vo tri Pab o ren war un dro.
Tremen a reer eus Marevezh klouar ar Grennamzer da Oadvezh Bihan ar Skorn
Goveliañ a ra ar barzh Petrarch an droienn Oadoù teñval evit deskrivañ an 900 vloavezh aet hebiou en Europa abaoe diskar Impalaeriezh roman ar C'hornôg e 410 betek lusk nevez an Azginivelezh.
Treuzkas a ra Pabelezh Avignon sez ar Bibien eus Italia da Frañs
Buhez Bouda troet gant Sant Yann Damask e gresianeg a zeu da vezañ ken brudet er bed kreisten dre istor Barlaam ha Josaphat ma vez lakaet Bouda da sant gant an Iliz katolik dindan an anv a Sant Josaphat.
War-dreuzoù ar c'hantved en em gav ar Romed en Europa en ur dremen dre Vro-C'hres. Loc'het kuit eus hanternoz India (XIvet kantved), e c'haller heuliañ o dilec'hiadeg a-drugarez d'an amprestoù persek, kurdek pe c'hresianeg a gaver e rannyezhoù romek Europa.Chom a reont e Gres e-tro ur c'hantved a-raok dezho dont d'en em staliañ un tamm dre-holl er c'hevandir. A-benn deroù ar XVIvet kantved e vo bet tizhet an holl vroioù ganto, betek Rusia, Skandinavia, Inizi Breizh-Veur ha Spagn zoken.
Trevadennerezh valak e kornbroioù meneziek reter Slovakia a-hed ar c'hantved. Dre o mesaerien e vo talvoudekaet ar menezioù hag an traoñiennoù chomet poblet nemeur betek neuze. Broudet e vezont gant aotrounez lec'hel. Ganto en em led lid Reizhkredennek ar reter.
En em aozañ a ra Noblañsoù Bohemia war batrom an Noblañs alaman. Graet e vez an diforc'h etre Noblañs Uhel ar "Varoned", anezho skoazellerien eeun ar roue ha Noblañs izel ar varc'heien anvet (Ritter, rytiři). Evel en Alamagn, eo aet war-raok kevredadur ar gevredigezh abaoe an XIIvet kantved. Koulskoude e chom bev henvoazioù lec'hel evel "gwir an douar" (jus terrae, zemské právo), hag ur renkad tud dizalc'h a zeuio da vezañ marc'heien. Er XIVvet kantved eo erlec'hiet ar županed kozh gant ar renkad nobl. Heverk eo skouer an tiegezh Vitkovci dezhañ douaroù bras ha gladdalc'hoù e Bohemia ar su hag e Bavaria. Ha pa vefe tchek a orin eo kar dre ar gwad gant brientinelezh Bavaria.
Okeania & Meurvor Habask
Kresk poblañs ha brezelioù dizehañ war enez norshañ Zeland-Nevez goude 1300. Digresk er boblañs hag en niver a lec'hiennoù war enez ar su.
Diouennet gant ar Vaoried an evn meur moa ha meur a spesad loened all dre forzh hemolc'hiñ anezho; en enez an hanternoz emañ bremañ ar bevañs war goust al labour-douar hepken (patatez dous, gwrizioù raden).
Krouet daou ofis nevez e Bro-Saoz: ar Gward-Robenn, e-karg da lakaat sevel bagadoù ar roue en e stourm a-enep d'ar Varoned hag Ofis ar siell brevez a wirieka aktaoù an Aotrou bet divizet gantañ er-maez eus ar c'huzul zo dindan beli an noblañsoù.
Diskouez a ra bered Sanga, e reter Kongo diforc'hioù etre ar renkadoù tud. A-raok 1300 e kaver prierezh ha traezoù metal, en o zouez bravigoù kouevr eztennet 300 km pelloc'h er su e Kansashi ha Kipoushi. Diwezhatoc'h e vo kavet eno marc'hadourezh enporzhiet ivez: kregin-porselen, perlez gwer, prierezh fin, tolzennoù kouevr kroazneuziek ha gongoù houarn.
54 milion a dud o chom e kornôg Europa.
E deroù ar c'hantved e vez ezporzhiet ingal 850 000 hektolitr gwin gant Bourdel war-du hanternoz Europa, ha Bro-Saoz peurgetket, a-drugarez da listri Breizh zo mestr war ar c'henwerzh kas-degas er mor Atlantel.
