Касцёл Святога Францыска Ксаверыя і Анёлаў-Ахоўнікаў і калегіум езуітаў (Магілёў)

Касцёл Святога Францыска Ксаверыя і Анёлаў-Ахоўнікаў і калегіум езуітаў — рымска-каталіцкі кляштарны і адукацыйны комплекс у Магілёве. Дзейнічаў у другой палове XVII ст. — 1820 (1833) годзе. Займаў пляц каля Каралеўскай брамы ў Старым горадзе (мясцовасць вакол Тэатральнай плошчы), абмежаваную вуліцамі Ветранай і Шклоўскай.

Славутасць
Касцёл Святога Францыска Ксаверыя і Анёлаў-Ахоўнікаў і калегіум езуітаў
Касцёл Святога Францыска Ксаверыя, пач. XX ст.
53°53′51″ пн. ш. 30°19′54″ у. д.HGЯO
Краіна	Беларусь
Горад	Магілёў
Архітэктурны стыль	архітэктура барока[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

У склад комплексу ўваходзілі мураваныя касцёл і калегіум, за якімі ўздоўж Шклоўскай вуліцы размяшчаўся двор, абкружаны мураваным будынкам школы і гаспадарчымі збудаваннямі^[1]. У глыбіні двара знаходзіўся кляштарны сад.

Касцёл і часткова^[2] калегіум зруйнавалі ў 1950-я гады. У наш час замест аднаўлення бажніцы з’явіўся праект збудавання на месцы яе падмуркаў (якія захаваліся^[3]) офіснага гмаху холдынга «Сервалюкс»^[4][5], які, аднак, быў пабудаваны ў іншым месцы.

Гісторыя

Езуіцкі касцёл (у цэнтры) на акварэлі Ю. Пешкі

У 1678^[1][6][7] года (паводле іншых звестак — у 1673^[2]) смаленскі канонік і магілёўскі пробашч Я. Здановіч заснаваў езуіцкую рэзідэнцую, якая адкрылася ў 1680 годзе. З 1682 года пачала дзейнічаць найніжэйшая школа (у 1732—1738 для яе збудавалі мураванае памяшканне)^[2]. Каля 1684 года з’явілася музычная бурса і канвікт (інтэрнат), з канца XVII ст. дзейнічаў тэатр.

У 1684 годзе збудавалі мураваную капліцу Святога Францыска Ксаверыя і Анёлаў-Ахоўнікаў, а ў 1686 годзе (паводле іншых звестак — у 1779^[7]) пачалося ўзвядзенне мураванага калегіума^[6]. Імёны яго архітэктараў-езуітаў: Я. Алендскі, прафесар матэматыкі і архітэктуры В. Абрампольскі і інш.

Першы драўляны касцёл пры рэзідэнцыі збудавалі ў 1687 годзе (згарэў у 1708). У 1699 годзе распачалося будаванне мураванага касцёла Анёлаў-Ахоўнікаў, Святога Тадэвуша і Святога Францыска Ксаверыя (кансекрацыя святыні адбылася ў 1725^[6]). У 1720 годзе адкрылася аптэка^[7], каля 1780 — музей, дзе выстаўляліся выкапні, матылі, манеты, медалі, дзейнічалі фізічны і хімічны кабінеты. У 1799 годзе рэзідэнцыю пераўтварылі ў калегіум з 6 класаў^[2]. Станам на 1820 год езуіцкая бібліятэка налічвала 5 тысяч кніжак^[7]. Магілёўскім езуітам падпарадкоўваліся місіі ў Гомелі, Фашчаўцы, Хальчы, Чачэрску і іншыя. Калегіуму належалі маёнткі Бялянічы, Варатынічы, Галынец, Дабрасневічы, Дубнікі, Куты, Параеўка, Паўлаўка, Турэц, Цёплае, Хронеў, Ямны і іншыя.^[7]

Пасля скасавання ордэна езуітаў (1820) расійскія ўлады зачынілі калегіум і прыставалі будынак пад ваенна-афіцэрскую школу^[6]. У студзені 1826 г. у будынку былога калегіума следчая камісія вяла допыт дзекабрыстаў — членаў «Паўднёвага таварыства», удзельнікаў паўстання Чарнігаўскага палка, якое адбылося 29 снежня 1825 г. Сярод афіцэраў былі 3 галоўныя кіраўнікі паўстання: падпаручнік М. П. Бястужаў-Румін, падпалкоўнік С. I. Мураўёў-Апостал і падпалкоўнік у адстаўцы М. I. Мураўёў-Апостал, а таксама падпалкоўнік А. 3. Мураўёў, прапаршчык Ф. Ф. Вадкоўскі, капітан А. Ф. Фурман, падпаручнік Д. А. Малчанаў, прапаршчык Я. А. Драгаманаў, афіцэр А. А. Лебедзеў і інш. Усяго праз следчую камісію ў Магілёве прайшло каля 70 дзекабрыстаў. Для далейшага следства яны былі вывезены ў Пецярбург^[8].

Пасля здушэння вызваленчага паўстання — у 1833 годзе гвалтоўна перарабілі касцёл у Васкрасенскую царкву Маскоўскага патрыярхату. У 1848 годзе над дахам будынка ўзвялі несапраўдны шматгранны барабан, які даволі ўдала паўтараў завяршэнні вежаў і ўзбагачваў сілуэт святыні^[6].

Калегіум і касцёл езуітаў на малюнку Рыгора Пархоменкі. 1940

16 красавіка 1929 года гарадскім саветам Магілёва прынята рашэнне аб канфіскацыі ад групы веруючых Васкрасенскай царквы і перадачы яе Магпрамсаюзу^[9].

Пасля Другой Сусветнай вайне помнік архітэктуры зруйнавалі савецкія ўлады (існуе хібнае меркаванне^[7], што на яго месцы ў 1983 годзе збудавалі 9-павярховы жылы дом^[5]).

Архітэктура

Дняпроўскі праспект: злева — касцёл, пач. XX ст.

Касцёл

Мураваны касцёл з’яўляўся творам архітэктуры стылю барока і меў блізкую архітэктоніку да Мінскага касцёла езуітаў^[6]. Гэта была 3-нефная базіліка з паўкруглай апсідай, да якой далучаліся трапецападобныя ў плане сакрысціі. Стылістыка галоўнага фасада адпавядала пераходнаму этапу ад сталага да позняга барока: ордарная пластыка адначасова насычаная і строгая. Ён завяршаўся дзвюма вежамі (1-ярусныя чацверыкі^[10]) з шмат’яруснымі барочнымі купаламі маляўнічага абрысу. Франтальны фасад дэкаравала ордарная пластыка: слаёныя пілястры, выгнутыя карнізы^[7].

Меў цыліндрычныя скляпенні з распалубкамі на папружных арках^[6]. Інтэр’ер упрыгожвалі карынфскія пілястры, сцены і скляпенні — роспіс.

Калегіум

Аўтэнтычная сцяна езуіцкага калегіума ў двары этнаграфічнага музея

Будынак калегіума далучаўся да касцёла тарцовай сцяной і ўяўляў 2-павярховы прамавугольны ў плане аб’ём. Гладкія сцены праразалі прамавугольныя аконныя праёмы.

У наш час на падмурках калегіума стаіць будынак Магілёўскага музея этнаграфіі. Унутраная сцяна, якая выходзіць у двор музея, з’яўляецца аўтэнтычнай сцяной XVIII ст., колішняй часткай езуіцкага калегіума^[5].

Зноскі

1. Монастыри восточной и западной традиций 2002, с. 349.
2. ЭнцВКЛ 2005.
3. У Магілёве ТБМ дамагаецца аднаўлення езуіцкага касцёла Святога Ксаверыя (нявызн.). Радыё Рацыя (13 кастрычніка 2010). Праверана 22 кастрычніка 2010.(недаступная спасылка)
4. На месцы касцёла Св. Францыска Ксаверыя будзе адміністрацыйны будынак? (нявызн.)(недаступная спасылка). Mahilou.org » Таварыства беларускай мовы імя Ф. Скарыны ў Магілёве. Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 22 кастрычніка 2010.
5. П. Левановіч, А. Дз'ячкоў. Няхай жыве касцёл у Магілёве! (нявызн.). Могилевский городской информационно-справочный портал (15 кастрычніка 2010). Праверана 22 кастрычніка 2010.
6. Габрусь 2001, с. 156.
7. Кулагін 2008, с. 434.
8. Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1986. — Магілёўская вобласць. — 408 с., іл.
9. Пушкін, І. А. Гістарычная і культурная спадчына горада Магілёва : Курс лекцый. — Магілёў: УА МДУХ, 2006. — 150 с.
10. Тамара Габрусь. Наша «езуіцкае» барока // «Наша Вера» № 1 (15), 2001.

Літаратура

• Габрусь Т. В. Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока / Т. В. Габрусь. — Мн.: Ураджай, 2001.— 287 с.: іл. ISBN 985-04-0499-X.
• Каталіцкія храмы Беларусі: Энцыкл. даведнік / А. М. Кулагін; фатограф А. Л. Дыбоўскі. — 2-е выд. — Мн.: БелЭн, 2008. — 488 с. — ISBN 978-985-11-0395-5.
• Пазднякоў В., Чарняўская Т. Магілёўскі езуіцкі калегіум // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 250. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2.
• Тамара Габрусь. Наша «езуіцкае» барока // «Наша Вера» № 1 (15), 2001.
• Слюнькова И. Н. Монастыри восточной и западной традиций: Наследие архитектуры Беларуси (руск.) / Рос. акад. архитектуры и строит. наук. — М.: Прогресс-Традиция, 2002. — 600 с.: ил. — ISBN 5-89826-093-5.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Касцёл Святога Францыска Ксаверыя і Анёлаў-Ахоўнікаў і калегіум езуітаў (Магілёў)