Вялікая Бераставіца

Вялі́кая Бераставі́ца^[3] (трансліт.: Vialikaja Bierastavica) — гарадскі пасёлак у Гродзенскай вобласці Беларусі, цэнтр Бераставіцкага раёна, на рацэ Бераставічанка. За 63 км ад Гродна, 10 км ад чыгуначнай станцыі Бераставіца на лініі Масты — Бераставіца, на аўтамабільнай дарозе Гродна — Бераставіца — Ваўкавыск. Насельніцтва 5 667 чал. (2018)^[4].

Гарадскі пасёлак Вялікая Бераставіца У цэнтры мястэчка Герб Сцяг Краіна Беларусь Вобласць Гродзенская Раён Бераставіцкі Каардынаты 53°11′ пн. ш. 24°01′ у. д.HGЯO Першая згадка 1506 Гарадскі пасёлак з 1947 Вышыня цэнтра 148 м[1] Насельніцтва ▲5 728 чал. (1 студзеня 2024)[2] Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 1511 Паштовы індэкс 231770 Аўтамабільны код 4 СААТА 4204551000 Афіцыйны сайт berestovitsa.grodno-region.by Вялікая Бераставіца на карце Беларусі ±

Вялікая Бераставіца на Вікісховішчы

Назва

Найбольш імаверна, што тапонім «Бераставіца» ўтварыўся ад слова «бярост» (від вяза) або слова «бяроста» (кара бярозы)^[5]. Але не адкідаецца і магчымасць таго, што назва паселішча з’явілася як памяншальная ад Берасця, тады Бераставіца — гэта маленькае Берасце^[6]. Часам тапонім звязваюць са словам «берасцянка» (так зваліся лодкі з кары бярозы, на якіх продкі берастоўцаў хадзілі некалі паўнаводнай мясцовай рэчкай). Таксама існуе народнае паданне, паводле якога першымі пасяленцамі на гэтым месцы былі закаханы Бярост і Тавіца, якім прыйшлося збегчы з роднага паселішча ў пошуках шчасця. Ад іх імёнаў нібыта і ўтварылася назва новага паселішча — Бераставіца. У 2006 годзе, у дні святкавання 500-годдзя мястэчка, разьбяныя скульптурныя статуі гэтых міфічных персанажаў — Бяроста і Тавіцы — з’явіліся пры ўездзе ў Бераставіцу як даніна павагі да продкаў і да іх культуры^[7].

Гісторыя

Першы пісьмовы ўспамін пра Бераставіцу змяшчаецца ў грамаце вялікага князя Аляксандра пад 1506 годам у сувязі з перадачай паселішча ў вечнае карыстанне Аляксандру Хадкевічу, маршалку гаспадарскаму, за заслугі перад Айчынай. У 1549 годзе Рыгор Хадкевіч распачаў тут будову рэзідэнцыі^[8]. Пасля смерці мужа Ганна з Хадкевічаў, на той час жонка віленскага кашталяна Паўла Паца, разам з сынам, каралеўскім дваранінам Янам Паўлавічам Сапегам, прадала палову маёнтка князю Фёдару Масальскаму. Гэта было мацярызнае (маёмасць маці) уладанне Ганны, якое яна атрымала ў спадчыну разам з братам Аляксандрам і сястрой Аляксандрай. Пасля смерці брата ёй перайшла палова ягонай долі, якую яна ў 1597 годзе прадала за 30 000 злотых^[9].

Ратуша, XIX ст.

З XVI стагоддзя ў Бераставіцы існаваў касцёл, які спалілі маскоўскія захопнікі. на карце Тамаша Макоўскага (1613) паселішча значыцца як мястэчка, у Гарадзенскім павеце. У 1615 годзе на месцы згарэлага драўлянага касцёла збудавалі новы. Цягам XVII—XVIII стагоддзяў мясцовасць знаходзілася ва ўладанні Мнішкаў, Патоцкіх, Касакоўскіх. У XVIII стагоддзі пры касцёле існавалі шпіталь і парафіяльная школа^[8].

У 1754 годзе кароль і вялікі князь Аўгуст Сас надаў Бераставіцы Магдэбургскае права і герб з выявай вавёркі ў цэнтры. Неўзабаве на гандлёвай плошчы збудавалі ратушу. 19 верасня 1794 года ў бітве паміж паўстанцамі пад камандаю Тадэвуша Касцюшкі і расійскім акупацыйным войскам у мястэчку загінула больш за 250 абаронцаў Рэчы Паспалітай.

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795) Бераставіца апынулася ў складзе Расійскай імперыі, у Гродзенскім павеце. Жыхары мястэчка бралі актыўны ўдзел у паўстанні Кастуся Каліноўскага^[10].

У часы Першай сусветнай вайны ў 1917 годзе Бераставіцу занялі нямецкія войскі, у 1919 годзе — польскія войскі. 7 чэрвеня 1919 года разам з усім Гродзенскім паветам мястэчка ўключылі ў Віленскую акругу Грамадзянскага ўпраўлення Усходніх зямель — часовую Польскую адміністрацыйную адзінку^[11]. Улетку 1920 года Бераставіцу занялі бальшавікі, пазней зноў палякі. 20 снежня 1920 года мястэчка ўключылі разам з паветам у Навагрудскую акругу^[12]. 19 лютага 1921 года Бераставіца зрабілася цэнтрам гміны ў Гродзенскім павеце Беластоцкага ваяводства. Згодна з Рыжскім мірным дагаворам (1921) мястэчка канчаткова адыйшло да міжваеннай Польскай Рэспублікі.

18 верасня 1939 года ў Бераставіцы пачаліся забойствы і крадзежы. Ахвярамі сталі багатыя асобы і тыя, хто працаваў у польскай адміністрацыі (перш за ўсё палякі). У рабаванняў бралі ўдзел частка сялян і бандыты, якія дзейнічалі пад уплывам прапаганды СССР (перш за ўсё беларусы і яўрэі). Апрача іншых, тут забілі двух паліцыянтаў: каменданта ўчастку Асташэўскага і паліцыянта Лойку^[13]. 2 лістапада 1939 года Бераставіца ўвайшла ў БССР, у Крынкаўскі раён. У Другую сусветную вайну з чэрвеня 1941 года да 17 ліпеня 1944 года мястэчка знаходзілася пад нямецкай акупацыяй.

20 верасня 1944 года Бераставіца стала цэнтрам раёна, у 1947 года атрымала афіцыйны статус пасёлку гарадскога тыпу. 17 ліпеня 2006 года адбылося афіцыйнае зацверджанне гістарычнага герба і заснаванне сцяга пасёлка^[14].

• Мястэчка на старых здымках
• 
  У цэнтры мястэчка
• 
  На Рынку
• 
  Стары касцёл
• 
  Сядзіба

Насельніцтва

• XIX стагоддзе: 1830 — 394 муж., з іх шляхты 6, духоўнага саслоўя 5, мяшчан-іўдзеяў 357, мяшчан-хрысціян і сялян 26^[15]; 1850 — 1 037 чал.; 1878 — 1 694 чал. (791 муж. і 803 жан.), у тым ліку 1 127 яўрэяў^[16]; 1900 — 1 786 чал.
• XX стагоддзе: 1914 — 2 518 чал.; 1921 — 1 371 чал., з іх 720 іўдзеяў, 421 каталік, 229 праваслаўных, 1 евангеліст^[17]; 1968 — 2,7 тыс. чал.^[18]; 1969 — 2,9 тыс. чал.; 1992 — 7 тыс. чал.^[19]
• XXI стагоддзе: 2006 — 5,9 тыс. чал.; 2009 — 5 720 чал. (перапіс)^[20]; 2016 — 5 545 чал.; 2018 — 5667 чал.

Эканоміка

Прадпрыемствы харчовай прамысловасці, сацыяльна-бытавога абслугоўвання.

• Філіял «Бераставіцкі масласырзавод» ААТ «Малочны свет»
• ПУП «Кааппрам Бераставіцкага раённага спажывецкага таварыства»

Культура

Дзейнічаюць 2 бібліятэкі, дом культуры, кінатэатр.

Адукацыя

У Бераставіцы працуюць сярэдняя, музычная і дзіцяча-юнацкая спартыўная школы, 2 дашкольныя ўстановы.

Возера ў цэнтры мястэчка

Медыцына

Медыцынскія паслугі надае пасялковая бальніца.

Мас-медыя

У мястэчку выдаецца «Бераставіцкая газета».

Турызм

Спыніцца можна ў пасялковай гасцініцы^[21].

Славутасці

• Гістарычная забудова (кан. ХІХ — пач. XX стагоддзяў; фрагменты)
• Касцёл Праабражэння Гасподняга (1912)
• Касцёл Адведзін Найсв. Дзевы Марыі (1741, 1615?)^[22]
• Могілкі старыя каталіцкія, каплічкі
• Свята-Мікалаеўская царква (2-я пал. ХІХ ст.)
• заезны двор (2-я пал. 19 ст.)
• Сядзіба Касакоўскіх (XVIII ст.)

Страчаная спадчына:

• Палац Касакоўскіх (XIX ст.)

• 
  Адведзін Найсвяцейшай Дзевы Марыі
• 
  Касцёл Праабражэння Гасподняга
• 
  Свята-Мікалаеўская царква
• 
  Заезны двор
• 
  Брама сядзібы
• 
  Плябанія
• 
  Знак
• 
  Палац Касакоўскіх

Вядомыя асобы

• Восіп Кавалеўскі (1801—1878) — філолаг, адзін з заснавальнікаў манголазнаўства ў Расіі
• Павел Валынцэвіч (1875—1962). Фотамастак, святар.^[23]
• Лявон Рабіновіч^[he]
• Адам Трыпус (1895—1965) — ваенны і педагог, дзеяч Беларускай Народнай Рэспублікі
• Эдвард Кан (1895—1984)^[24]
• Фелікс Ражанскі (1838 — пасля 1903) — беларускі паэт, мемуарыст, удзельнік рэвалюцыйнага руху 1860-х гг.
• Андрэй Мікалаевіч Янушкевіч (нар. 1976) — беларускі гісторык.

Зноскі

1. GeoNames — 2005. Праверана 9 ліпеня 2017.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q830106'></a>
2. Численность населения на 1 января 2024 г. и среднегодовая численность населения за 2023 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа — Белстат, 2024.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q125194897'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q6520738'></a>
3. Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Гродзенская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2004. — 469 с. ISBN 985-458-098-9 (DJVU).
4. Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2017 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2016 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.). Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (29 сакавіка 2017). Праверана 3 красавіка 2017.
5. Трусаў І. Гродзенскія ваколіцы // «Биржа информации» № 31 (76), 5 жніўня 1999.
6. Жучкевич В. А. Краткий топонимический словарь Белоруссии. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. С. 27.
7. История на Берестовицкий районный исполнительный комитет
8. ЭнцВКЛ 2005, с. 473.
9. Сліж, Н. Шляхцянкі на старонках прыватна-прававых і судовых дакументаў Вялікага Княства Літоўскага ў XVI—XVII стст. / Наталля Сліж // ARCHE Пачатак. — 2011. — № 12 (111): Жанчына ў беларускай гісторыі. — С. 8. Са спасылкай на: Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі. — Ф. 1755. — Воп. 1. — Спр. 3. — Арк. 225—230.
10. ЭГБ 1994, с. 436.
11. Dz. Urz. ZCZW z 1919 r. Nr 5, poz. 41.
12. Dz. U. z 1920 r. Nr 115, poz. 760.
13. Wierzbicki M. Polacy i Białorusini w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-białoruskie na ziemiach północno-wschodnich II RP pod okupacją sowiecką 1939—1941. Wyd. 2. — Warszawa: Stowarzyszenie Kulturalne Fronda, 2007. ISBN 978-83-88747-76-2. — S. 69-149.
14. Указ Президента Республики Беларсь № 455 от 17 июля 2006 г.
15. Соркіна I. Мястэчкі Беларусі ў канцы XVIII — першай палове XIX ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. С. 412.
16. Brzostowica Wielka // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom I: Aa — Dereneczna (польск.). — Warszawa, 1880. S. 422.
17. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 5: Województwo białostockie. — Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1924. S. 32.
18. ВСЭ 1970.
19. ЭГБ 1994, с. 435.
20. Перепись населения — 2009. Гродненская область (руск.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
21. Большая Берестовица // Туристская энциклопедия Беларуси / редкол. Г. П. Пашков [и др.]; под общ. ред. И. И. Пирожника. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 648 с. — ISBN 978-985-11-0384-9.
22. «Глобус Беларуси»
23. Павел Валынцэвіч // Рэгіянальная газета
24. https://archivesspace.thebreman.org/repositories/2/resources/55

Літаратура

• Вялікая Бераставіца // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — С. 473. — 688 с. — ISBN 985-11-0314-4 (т. 1), ISBN 985-11-0315-2.
• Соркіна I. Мястэчкі Беларусі ў канцы XVIII — першай палове XIX ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. — 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7.
• Больша́я Берестови́ца // Т. 3. Бари — Браслет. — М. : Советская энциклопедия, 1970. — С. 529. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров; 1969—1978). (руск.)
• Трусаў І. Гродзенскія ваколіцы(недаступная спасылка) // «Биржа информации» № 83, 23 верасня 1999.
• Шаблюк В. Вялікая Бераставіца // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 2: Беліцк — Гімн / Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1994. — С. 435—436. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-142-0.
• Brzostowica Wielka // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom I: Aa — Dereneczna (польск.). — Warszawa, 1880. — S. 422.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Вялікая Бераставіца
• Геаграфічныя звесткі па тэме Вялікая Бераставіца на OpenStreetMap
• Фатаздымкі на radzima.org