Тывалі

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Цівалі.

Ты́валі (італ.: Tivoli) — горад у Цэнтральнай Італіі, у вобласці Лацыа, у правінцыі Рым. Насельніцтва 56,7 тыс. чал. (2014). Размешчаны на заходнім схіле гор Сабіні, на р. Аніенэ, за 24 км на ўсход ад Рыма. Вузел аўтамабільных дарог; чыгуначная станцыя на лініі Рым — Пескара.

Горад Тывалі італ.: Tivoli Герб Сцяг Краіна  Італія Рэгіён Лацыа Правінцыя Рым (правінцыя) Каардынаты 41°57′36″ пн. ш. 12°48′00″ у. д.HGЯO Ранейшыя назвы Тыбур Плошча 68 км² Вышыня цэнтра 235 м Водныя аб’екты Aniene[d] Насельніцтва 56685[1] чалавек (2015) Часавы пояс UTC+1 Тэлефонны код 0774 Паштовыя індэксы 00010, 00011 і 00019 Аўтамабільны код ROMA Афіцыйны сайт comune.tivoli.rm.it Тывалі на карце Італіі ±

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Гісторыя

Сляды паселішчаў на месцы Тывалі (старажытная назва Тыбур) адносяцца да 13 ст. да н.э. Паводле адной з версій (паводле Катона Старэйшага), горад заснаваны Катылам, сынам Амфіярая, цара Аргаса, паводле іншай версіі — сікуламі ці сіканамі ў 7-6 стст. Паслядоўна належаў пеласгам і лацінянам. У 338 годзе заваяваны Рымам. У 90 да н.э. жыхарам Тыбура было падаравана рымскае грамадзянства. Буйны вузел дарог, якія вялі ў Рым з усходняй часткі імперыі. У 6 ст. н.э. спустошаны каралём остготаў Тотылам. Пасля заканчэння Гоцкіх войнаў (535—555) пад уладай Візантыі, затым — Папскай вобласці (да заваявання Італіі Карлам I Вялікім). У 11-19 стст. пад кантролем Папскай вобласці. Да 15 ст. фактычна захоўваў незалежнасць, у 16 ст. належаў княжацкаму дому д’Эстэ. У 1944 годзе моцна пацярпеў ад бамбардзіровак^[2].

Славутасці

Храмы Весты і Сівілы  (італ.) ў Тывалі з вышыні птушынага палёту

Віла Адрыяна

Сярод мноства помнікаў антычнасці: свяцілішча Геракла-Пераможца  (італ.) (2 ст. да н.э., плошча, амфітэатр, адрэстаўраваны ў 2011), старажытнарымскі храм Весты (1 ст. да н.э., у Сярэднявеччы — царква Санта-Марыя-дэла-Ратонда) — толас на субструкцыях і храм Сівілы  (італ.) (каля 2 ст. н.э.), акведукі Аніа-Ветус  (руск.) (279—272 да н.э.), Аніа-Новус  (руск.) (38 н.э.), руіны амфітэатра Блеса (2 ст. н.э.), храм Тэмпіа-дэла-Тосэ  (італ.) (1-я пал. 4 ст. н.э.). Каля Тывалі — Віла Адрыяна і грабніца Плаўтаў  (італ.) (1 ст. н.э.)^[2].

Помнікі Сярэднявечча ў Тывалі: царква Санта-Марыя-Маджорэ  (італ.) (12 ст., у інтэр’еры — творы сярэднявечная жывапісу, у т.л. «Мадонна з Немаўлём» Я. Тарыці), сабор Сан-Ларэнца-Марцірэ  (італ.) (заснаваны ў 11 ст., перабудаваны ў 1659 у стылі барока), дом Каса-Готыка (12-14 стст.). У эпоху Адраджэння збудаваны замак Папы Пія II (Рока-Пія  (англ.), 1458—1464)^[2].

Вілы

Віла д’Эстэ

Віла д’Эстэ (каля 1550—1572, арх. П. Лігорыа, інж. Дж. А. Гальвані) — выдатны помнік садова-паркавага мастацтва маньерызму, пабудаваны як перайманне Вілы Адрыяна па заказе кардынала Іпаліта II д’Эстэ, кіраўніка Тывалі. Да будынка палаца (гл. мастак-дэкаратар — Л. Агрэсці; у інтэр’ерах — фрэскі Т. Цукары, Дж. Муцыяна, А. Тэмпесты і інш.) прылягае тэрасны парк, у якім раскрываецца ідэя ўзаемадзеяння вады, каменя і зялёных насаджэнняў: пракладзены пад горадам тунэльны акведук (інж. Т. Кірукі) забяспечваў падвод вады для мноства фантанаў (Нептуна, Драконаў, Птушак, Савы, Аргана, Авальны і інш.; фантан Бік’еронэ, 1660—1661, Дж. Л. Берніні), вадаспадаў, гротаў, німфеяў, рыбных сажалак. Многія творы скульптуры, у тым ліку антычныя статуі, рэльефы, калоны з Вілы Адрыяна і творы, якія імітуюць іх, увасаблялі складаную іканаграфічную праграму, якая прыпадабняла парк да міфалагічнага саду Гесперыд і праслаўляла заказчыка ў якасці новага Геракла. На працягу некалькіх стагоддзяў Віла д’Эстэ служыла ўзорам для пераймання па ўсёй Еўропе (гл. Пецяргоф); уключана ў спіс Сусветнай спадчыны. Віла Грэгарыяна  (італ.) (па заказе Папы Грыгорыя XVI, 1835) — узор пейзажнага парку эпохі рамантызму^[2].

Эканоміка

Аснова гарадской эканомікі — сфера паслуг. Тывалі — цэнтр турызму міжнароднага значэння (каля 500 тыс. турыстаў у год). Вядомы бальнеалагічны курорт на базе сярністых мінеральных крыніц Тывалі-Тэрмэ (комплекс «Aсque Albule», 1928; лячэнне галоўным чынам рэспіраторных захворванняў). Найстарэйшая ў краіне ГЭС на р. Аніенэ (1882); першы італьянскі горад з электрычным асвятленнем (1886). З 1970-х гг. ідзе актыўная дэіндустрыялізацыя. Вытворчасць шын для лесанарахтоўчай тэхнікі (завод шведскай кампаніі «Trelleborg»), паперы, аліўкавага алею, віна; здабыча і апрацоўка будаўнічага каменю траверціну^[2].

Вядомыя асобы

• Сімпліцый (? — 483) — Папа Рымскі.
• Ян IX (840—900) — Папа Рымскі.
• Джуліа Качыні (1551—1618) — італьянскі саліст і адзін з першых оперных кампазітараў.
• Эміліа Джына Сегрэ (1905—1989) — амерыканскі фізік, лаўрэат Нобелеўскай прэміі па фізіцы (1959).

Зноскі

1. Statistiche demografiche ISTAT
2. Тиволи // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая Российская энциклопедия, 2004—2017.

Спасылкі

• comune.tivoli.rm.it — афіцыйны сайт
• Тиволи // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.