Remove ads
Жук-алень, рагач (Lucanus cervus) — буйны жук з роду жукоў-аленяў (Lucanus) у складзе сямейства рагачоў (Lucanidae). З’яўляецца самым буйным жуком, што жыве на тэрыторыі Еўропы[2][3]: асобныя самцы намінатыўнага падвіду могуць дасягаць даўжыні да 86 — 91 мм[4][5] пры сярэдняй даўжыні самцоў 70—74 мм. Самы вялікі жук у фаўне Беларусі, таксама з’яўляецца другім па велічыні жуком (пасля Callipogon relictus)[6] на тэрыторыі Расіі.
| Жук-алень | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 Жук-алень | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Навуковая класіфікацыя | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
прамежныя рангі
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Міжнародная навуковая назва | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Сінонімы | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Арэал | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Жук-алень сустракаецца ў дубровах і шыракалістых лясах з дамешкам дуба ў Еўропе, Пярэдняй Азіі, Турцыі, Іране і Паўночнай Афрыцы. Самцы адрозніваюцца добра развітымі і павялічанымі мандыбуламі, якія ператвораныя ў т. зв. «рогі». Лічынкі развіваюцца ў драўніне мёртвых ліставых дрэў, пераважна ў драўніне дуба, на працягу 4-6 гадоў[3].
Жукі-алені сустракаюцца рэдка і лакальна. Арэал віду скарачаецца, у сувязі з чым ён занесены ў ахоўныя дакументы і Чырвоныя кнігі многіх краін Еўропы, уключаючы Украіну[7], Расійскую Федэрацыю, Казахстан і Беларусь[8], таксама з 1982 года жук-алень занесены ў другі дадатак Бернскай канвенцыі[1]. Асноўнымі прычынамі скарачэння папуляцыі жука-аленя з’яўляюцца масавыя высечкі лясоў, санітарныя «чысткі» лясных угоддзяў, некантралюемы збор жукоў калекцыянерамі і выпадковымі асобамі[9][10].
Remove ads
Пліній згадвае жукоў-аленяў у сваёй «Натуральнай гісторыі», называючы іх Lucanus, што значыць «той, хто насяляе ў Луканіі»[11] — вобласці ў паўночнай Этрурыі, якая знаходзіцца на паўночным усходзе ад Пізы, дзе іх выкарыстоўвалі ў якасці амулетаў. Пасля гэтая назва была дадзена ўсяму роду жукоў, да якога належыць від. У 1758 годзе Карл Ліней апісаў гэты від у сваёй працы «Systema naturæ», надаўшы яму відавы эпітэт «cervus», што значыць «алень»[11].
Жук-алень з’яўляецца прадстаўніком галарктычнага роду Lucanus (Scopoli, 1763), які налічвае каля 50 відаў, распаўсюджаных на тэрыторыі Еўропы, Паўднёва-Усходняй Азіі і Паўночнай Амерыкі. Большасць відаў роду засяроджана ў Азіі. Дадзены род уключае ў сябе буйных жукоў чорнага, бурага, карычняватага колераў з падоўжаным сплошчаным целам. Самцы ўсіх відаў адрозніваюцца моцна павялічанымі мандыбуламі (выяўлены палавы дымарфізм)[12]. Жук-алень з’яўляецца адным з трох відаў роду, якія жывуць на тэрыторыі Расіі[12][13][14], і адзіным прадстаўніком роду на тэрыторыі Украіны і Беларусі[2].
Remove ads
Даўжыня цела намінатыўнага падвіду Lucanus cervus cervus: самцоў 45—85 мм[3], саміц 25—57 мм[3][15], пры гэтым жукі з розных месцаў могуць значна адрознівацца адзін ад аднаго памерамі. Дакументальна пацверджаная рэкордная даўжыня злоўленага на тэрыторыі Еўропы самца намінатыўнага падвіду складала 95 мм[16]. Самцы падвідаў Lucanus cervus akbesianus і Lucanus cervus judaicus, якія насяляюць у Турцыі і Сірыі, могуць дасягаць даўжыні да 100—103 мм[17].
Цела адносна буйное, сплошчанае, галава зверху плоская. Выяўлены палавы дымарфізм — мандыбулы самцоў, як правіла, добра развіты і павялічаны, нашмат буйней, чым у саміц[10]. Надкрылы цалкам пакрываюць брушка. У самцоў яны карычневага колеру з чырванаватым адлівам, у саміц — бура-чорныя[6][10]. Зрэдку сустракаюцца асобіны з цёмна-карычневымі надкрыламі. Надкрылы не апушаны[18]. Галава, пярэдняспінка, шчыток, ногі і ніз цела чорнага колеру.
Вочы ў самак суцэльныя, у самцоў да паловы падзеленыя шчакавымі выступамі[12]. Верхняя губа ў самца загнутая ўніз. Галава самца моцна пашырана. Вусікі каленчатыя, з доўгімі сцяблінкамі — 1-ы членік вусіка непрапарцыйна вялікі, а 2-і членік прымацоўваецца да яго не па цэнтры, а некалькі ссоўваючыся наперад[12]. Булава вусікаў грэбнепадобная, не смыкаецца, у залежнасці ад падвіду, можа быць чатырох-, пяці- ці шасцічленікавай. Мандыбулы самца развіты вельмі моцна, ператвораныя ў «рогі», якія нагадваюць рогі аленя, за што жук і атрымаў сваю назву. Ад асноўнага ствала кожнай мандыбулы адыходзяць два зубцы. Галоўны зубец на ўнутраным краі мандыбул самца знаходзіцца перад іх сярэдзінай. Афарбоўка мандыбул самцоў можа вар’іравацца ад яркай чырвона-карычневай да карычневай. Пасмяротна колер мандыбул заўсёды змяняецца на больш цёмны, пераважна цёмна-карычневы. Заднія вуглы пярэдняспінки тупыя.
Пярэднія тазікі ног адносна шырока аддзеленыя адзін ад аднаго. Галёнкі задняй пары ног маюць некалькі зубцоў па вонкавым краі, галёнкі пярэдніх ног зверху без рэбраў і кіляў[10][12][18]. На пярэднім баку сцёгнаў пярэдніх лапак маюцца рэзка акрэсленыя падоўжныя авальныя плямы жоўта-вохрыста-рыжага колеру, якія ўтвораны густымі кароткімі валасінкамі[6].
♂
♀
Параўнанне з падобнымі відамі
Падобны на невялікага памеру саміцу жука-аленя Dorcus parallelopipedus[1]. Апошні адрозніваецца меншай велічынёй — вельмі плоскім целам даўжынёй 16-32 мм, матава-чорнага колеру, вялікай галавой і грудзьмі, якая шырэй галавы[12]. Таксама від характарызуецца 4-членікавай булавой вусікаў, слабаразвітымі мандыбуламі, якія ў самца амаль такой жа велічыні, як у самкі. Вонкавы край галёнкі задніх ног з 1 шыпом, а не з трыма, як у жука-аленя. Dorcus parallelopipedus сустракаецца паўсюдна ў зоне шыракалістых лясоў на тэрыторыі Еўропы, Паўночна-Заходняй Афрыкі, на Каўказе, у Крыму і Заходняй Азіі[12].
На тэрыторыі Іспаніі і Партугаліі жука-аленя можна зблытаць з блізкароднасным відам, эндэмікам Пірэнэйскага паўвострава і паўночнага Марока[19] — Lucanus barbarossa[1][20] (Fabricius, 1801). Ён характарызуецца 6-членікавай булавой вусікаў, у той час як булава вусікаў жука-аленя на перасякальных участках арэалаў абодвух відаў з’яўляецца 4-членікавай. Адрозніваецца таксама афарбоўка Lucanus barbarossa: жук смаляна-чорны, з чырванавата-карычневымі мандыбуламі, але часам увесь жук можа быць афарбаваны ў цёмна-карычневы або смаляна-чорны колер[21][22].
На поўдні Італіі і ў Правансе на паўднёвым усходзе Францыі жука-аленя можна зблытаць з іншым блізкароднасным відам — Lucanus tetraodon[1]. Самцы гэтага віду адрозніваюцца 5-членікавай булавой вусікаў, у той час як булава вусікаў жука-аленя на перасякальных участках арэалаў абодвух відаў з’яўляецца 4-членікавай.
У гэтых рэгіёнах самак відаў Lucanus tetraodon і Lucanus barbarossa часта памылкова адносяць да віду «жук-алень» (Lucanus cervus), таму што яны даволі моцна падобныя паміж сабой[1].
Саміцы Lucanus barbarossa
Remove ads
.jpg)
Жукі-алені распаўсюджаныя ў Еўропе, Пярэдняй Азіі, Турцыі, Іране і на крайнім паўночным захадзе Казахстана, а таксама, магчыма, у Паўночнай Афрыцы.
У Еўропе арэал віду распасціраецца на поўнач да Швецыі, на поўдзень да паўднёвай Францыі і Балканскага паўвострава. Арэал уключае таксама Латвію, Беларусь, Украіну[10], Малдову, заходнюю і цэнтральную часткі Грузіі[3]. Арэал на ўсходзе дасягае поймы ракі Урал на тэрыторыі Казахстана. Від вымер на тэрыторыі Даніі, Эстоніі, Літвы, а таксама на большай частцы тэрыторыі Вялікабрытаніі[1].
У Расіі від шырока распаўсюджаны ў еўрапейскай часткі, уключаючы Варонежскую і Белгародскую вобласць. Паўночная мяжа арэалу на тэрыторыі Расіі праходзіць прыкладна праз Пскоўскую, Курскую, Самарскую вобласці, Тульскую, Маскоўскую[23], Разанскую вобласць, рэспубліку Чувашыю і Башкірыю (на паўночным усходзе), паўднёвая — Краснадарскі і Стаўрапольскі край, паўднёва-ўсход еўрапейскай часткі (у тым ліку Валгаградскую вобласць). Распаўсюджаны на ўсход да Паволжа і Паўднёвага Урала, сустракаецца таксама на Заходнім Каўказе[3].
На Украіне від сустракаецца ў асобных месцах амаль па ўсёй тэрыторыі, пераважна ў паўночных, цэнтральных і ўсходніх частках краіны. Нярэдкі на тэрыторыі Харкаўскай і Чарнігаўскай абласцей[10]. У Крыму ён распаўсюджаны ў асноўным у горна-лясной частцы паўвострава, аднак па даліне Салгіра пракраўся ў стэп, дзе выяўлены ў лесапарку каля сяла Пяціхатка Краснагвардзейскага раёна[24].
У Беларусі від сустракаецца пераважна ў дубровах Палесся. У цэнтральнай і паўночнай частках краіны знаходкі жука з’яўляюцца рэдкімі і адзінкавымі. Адзначаны ў Белавежскай пушчы[8].
На тэрыторыі Казахстана від жыве ў дубровах і шыракалістых лясах у даліне ракі Урал, але таксама пранікае ў лесастэп.
У Еўропе насяляе зону шыракалістых лясоў, лесастэпу і стэпу; трапляецца пераважна ў заходніх і паўднёвых раёнах. Пераважныя месцы пражывання — старыя дубровы.
Распаўсюджанне гэтага віду жукоў звязана не столькі з геаграфічнымі рэгіёнамі і кліматычнымі зонамі, колькі са спецыфічнымі біятопамі, якія з’яўляюцца тыповым месцам яго пражывання[9]. З’яўляецца мезафільным відам. Жук-алень прымеркаваны да старых шыракалістых лясоў[25]. Аддае перавагу шыракалістым лясам у галіне дубовага поясу, таксама можа сустракацца ў старых парках, у мяшаных лясах з прымешкай дуба[6][18][26]. Засяляе як раўнінныя, так і горныя ўчасткі (у прыватнасці, на Каўказе), але звычайна не падымаецца ў гарах вышэй 800—900 м н. у. м.[27].
Remove ads
Час лёту жука-аленя доўжыцца з канца мая да сярэдзіны ліпеня[10]. Часовыя рамкі лета могуць нязначна змяняцца ў залежнасці ад умоў надвор’я і ўчастка арэала[1] — на поўдні лёт жукоў пачынаецца раней, а бліжэй да паўночных шырыняў — пазней, напрыклад, у Вялікабрытаніі імага часам можна назіраць у жніўні — верасні[1]. Лёт адносна расцягнуты і ў сярэднім доўжыцца прыкладна 3-4 тыдні. Лётаюць пераважна самцы. Яны сустракаюцца пераважна да першай дэкады ліпеня. Аплодненыя самкі, яшчэ не адклалі яйкі, могуць сустракацца на працягу ўсяго ліпеня, аж да першых чыслаў жніўня[6][26].
Сутачны час актыўнасці віду можа вар’іравацца ў залежнасці ад рэгіёна: у паўночнай частцы арэала жукі актыўныя пераважна ў змярканні і адносна мала актыўныя днём, у той час як на поўдні арэала жукі вядуць у асноўным дзённы лад жыцця[1]. У дзённы час жукі-алені часцей за ўсё знаходзяцца на ствалах дрэў каля пашкоджанняў, з якіх цячэ драўняны сок. Таксама жукі могуць харчавацца сокам з пашкоджаных маладых парасткаў дрэў і хмызнякоў[6][26]. У дажджлівае і ветранае надвор’е, пры пахаладанні неактыўныя. Лётаюць пераважна днём, а таксама ў цёплыя вечары і ў прыцемках. У цемры лёт спыняецца[28].
Паводле назіранняў, самцы валодаюць большай схільнасцю да палётаў, чым самкі. Жукі ажыццяўляюць пералёты пераважна на кароткія дыстанцыі, радзей — на адлегласці да 3 км[29]. Палёт адносна хуткі і кіраваны. Узлёт з гарызантальнай паверхні даецца цяжка, і не кожны старт бывае ўдалым[30]. Таму жукі звычайна ўзлятаюць са ствалоў дрэў, развіваючы дастатковую пад’ёмную сілу. Падчас палёту самцы трымаюць сваё цела амаль вертыкальна, каб кампенсаваць вагу мандыбулаў[30]. Пры тэмпературы паветра ніжэй +16 °C жукі не лятаюць[29].
Самцы часта агрэсіўныя ў адносінах да іншых самца свайго віду: даволі часта ўступаюць у бойкі паміж сабой за доступ да месцаў выцякання драўнянага соку або за самак. Такія бітвы звычайна адбываюцца на ствалах дрэў, калі адзін самец знаходзіцца вышэй за другога. Пераможцам часцей за ўсё становіцца ніжні самец[30]. Згледзеўшы суперніка, самцы прымаюць пагрозлівую позу — прыўздымаюць пярэднюю частку цела уверх і шырока выпростваюць у бакі вусікі. Калі пагрозы не дзейнічаюць, самец атакуе праціўніка. Пры гэтым самцы звычайна высока падымаюцца на пярэдніх і сярэдніх нагах («устаючы на дыбкі»), шырока раскрываюць сківіцы і кідаюцца адзін на аднаго. У ходзе такіх боек кожны з супернікаў спрабуе падчапіць суперніка за куты надкрыльях сваімі мандыбуламі, прыпаднімаюць яго ў паветра, а затым скінуць уніз[30]. Сіла сціскання мандыбул самцоў вялікая — падчас такіх сутычак яны могуць праколваць атожылкамі жвал цвёрдыя надкрылы, а часам і галовы супернікаў, праўда, такія «раненні» ніяк не адбіваюцца на жыццядзейнасці жукоў[30]. Развітыя мандыбулы часта выкарыстоўваюцца жукамі для рашучай абароны ад нападнікаў (у тым ліку і людзей)[9][30].
Remove ads
Спарванне, якое доўжыцца каля 2-3 гадзін[1], звычайна адбываецца на дрэвах. Падчас яго самец выкарыстоўвае свае велізарныя мандыбулы для ўтрымлівання самкі[1]. Праз некаторы час пасля спарвання самкі адкладаюць яйкі. Доўгі час лічылася, што адна самка здольная адкласці ад 50 да 100 яек, але новыя даследаванні паказваюць, што яна адкладае толькі каля 20 яек[31]. Для кожнага яйка самкі выгрызают спецыяльныя камеры ў гнілой драўніне — звычайна ў старых пнях, дуплах дрэў, падгніўшых ствалах, у глебе каля камля спарахнелых лісцевых дрэў, пераважна дубу, радзей бярозы, ясеня, вязу, вярбы, грушы. Адклаўшы яйкі, асноўная маса жукоў гіне.
Яйкі адносна буйныя, светла-жоўтага колеру, авальнай формы, памерам да 2,2—3 мм[19]. Стадыя яйка доўжыцца 5—6 тыдняў[32], паводле іншых дадзеных 2—4 тыдні[19].
Лічынкі малочна-белай або крэмавай афарбоўкі, дасягаюць да канца свайго развіцця даўжыні 10-13,5 см[3] і дыяметра каля 2 см, пры масе 20—30 грамаў[1]. Цела мясістае, C-падобна выгнутае, з вялікай галавой і 3 парамі ног. Галава гіпагнатычнага тыпу, жоўта-бурая або жоўта-чырвоная, з развітымі моцнымі сківіцамі. Галаўная капсула моцна склератызавана, налічнік аддзелены ад ілба швом. Апошнія членікі вусікаў значна танчэй перадапошняга. Ногі даволі доўгія і прыкладна роўныя па даўжыні, бура-каштанавага колеру. Па баках сегментаў цела размешчаны буйныя дыхальцы (стыгмы) бура-рудога колеру. Анальная адтуліна 3-прамянёвая, з вельмі моцна развітай падоўжнай шчылінай. Анальны стэрніт са шматлікімі шыпападобнымі шчацінкамі[3].
Лічынкі часцей за ўсё развіваюцца ў падземнай часткі ствалоў і тоўстых каранях, у пнях старых дрэў, радзей — у магутных галінах. Развіццё лічынак адбываецца толькі ў мёртвай драўніне, паражанай белай драўнянай гнілатой, — жывыя, але хворыя дрэвы яны не засяляюць. Спачатку кормяцца гумусам, потым загніўшай драўнінай ствалоў, каранёў і пнёў. Сілкуючыся мёртвай драўнінай, лічынкі жука-аленя выгрызают хады ўздоўж валокнаў драўніны і спрыяюць раскладанню драўняных рэшткаў і адыгрываюць пэўную ролю ў працэсах глебаўтварэння. Лічынкі сілкуюцца ў асноўным унутранымі часткамі ствалоў ці каранёў дубу (Quercus), могуць таксама насяляць у драўніне буку (Fagus)[32], вязу (Ulmus), бярозы (Betula), вярбы (Salix), ляшчыны (Corylus)[33], ясеню (Fraxinus), таполяў (Populus)[33], ліп (Tilia)[33], каштанаў (Castanea)[33], Castanea sativa і рэдка пладовых дрэў (груш (Pyrus)[33], вішань (Cerasus)[33], чарэшань (Prunus avium))[33]. Выключна рэдка лічынкі могуць развівацца і ў дрэвах хвойных пород[33] — хвоі (Pinus) і туі (Thuja)[19]. Пераважна насяляе дуб звычайны (Quercus robur), радзей — дуб скальны (Quercus petraea). Лічынка вагой 1 грам есць у суткі 22,5 см³ драўніны[34].
Цыкл развіцця лічынак, у залежнасці ад кліматычных умоў, складае ад 4 да 6 гадоў[3], у сярэднім 5-гадовы, максімальна да 8 гадоў[33]. У глыбіні драўніны лічынкі могуць вытрымліваць маразы да −20 °C, але з’яўляюцца вельмі адчувальнымі да недахопу вільгаці, які стрымлівае іх рост[24]. Напрыклад, у Крыму з-за сухасці клімату жукі-алені драбней тых, што развіваюцца на мацерыковай частцы[24]. Дадзены від не з’яўляецца шкоднікам тэхнічнай драўніны[33].
Акукленне адбываецца ў кастрычніку, у т. зв. «Калысцы» (камеры са сценкамі з драўняных габлюшак і экскрыментаў лічынкі), якая знаходзіцца ў зямлі, на глыбіні 15-40 см. Куколка даўжынёй да 50 мм, у самца з вялікай падкурчанай галавой і мандыбуламі[3]. Імага зімуе ў калысцы, дзе адбылося акукленне, і выходзіць на паверхню ў маі — чэрвені[8][35].
Remove ads
Выдзелена некалькі формаў жукоў-аленяў, якія адрозніваюцца велічынёй мандыбул у самцоў, формай і прапорцыямі пярэдняспінкі[3]. Узнікненне паліморфнасці, як і ў іншых жукоў, звязана з умовамі развіцця лічынкі, колькасцю і наяўнасцю падыходнага і даступнага корму (трафічны палімарфізм), умовамі навакольнага асяроддзя. Напрыклад, пры падвышанай сухасці клімату ўмовы развіцця лічынак пагаршаюцца, і пасля з іх з’яўляюцца больш дробныя асобіны[24].
Вядомыя наступныя формы жукоў-аленяў:
- f. major — вялікі ўнутраны зубец мандыбул востры і не карацей вяршынных зубцоў[3].
- f. media — вялікі ўнутраны зубец мандыбул на вяршыні наперакос зрэзаны і карацей вяршынных зубцоў[3].
- f. minor — усе ўнутраныя зубцы мандыбул паслабленыя, выступы галавы згладжаныя[3].
 |
 |
 |
| Галава самца f. major | Галава самца f. media | Галава самца f. minor |
Remove ads
- Падвід Lucanus cervus akbesianus (Planet, 1896). Даўжыня цела: самца — 50—100 мм, саміцы — 40—45 мм. Арэал — Сірыя, Турцыя
- Падвід Lucanus cervus cervus (Linnaeus, 1758) — намінатыўны падвід. Арэал — Цэнтральная і Усходняя Еўропа. Жукі з 4-членікавай булавой вусікаў. Даўжыня цела: самца — 35—92 мм, саміцы — 35—54 мм[3]
- Варыяцыя Lucanus. c. c. heptaphyllus (Abeille de Perrin, 1867)
- Варыяцыя Lucanus. c. c. microcephalus (Mulsant, 1842)
- Варыяцыя Lucanus. c. c. pontbrianti (Mulsant, 1839)
- Варыяцыя Lucanus. c. c. brevicollis (Motschulsky, 1870)
- Варыяцыя Lucanus. c. c. capitalis (Mollenkamp, 1910)
- Варыяцыя Lucanus. c. c. scapulodonta (Weinreich 1963)[36]
- Падвід Lucanus cervus judaicus (Planet, 1902)
- Падвід Lucanus cervus laticornis (Deyrolle, 1864)
- Падвід Lucanus cervus syriacus (Planet, 1897)
- Падвід Lucanus cervus turcicus (Sturm, 1843). Даўжыня цела: самца — 35-75 мм, саміцы — 40-45 мм. Жукі з 6-членікавай булавой вусікаў. Арэал — Малая Азія, Турцыя, Сірыя[3].
- Падвід Lucanus cervus tauricus (Motschulsky, 1845). Жукі з 5-членікавай булавой вусікаў. Арэал — Францыя, Італія, Балканскі паўвостраў, Крым, Каўказ[3].
Сінонімы назваў падвідаў
Lucanus cervus cervus Linnaeus, 1758[37]
- Scarabaeus cervus cervus Linnaeus, 1758
- Lucanus cervus americanus Hope & Westwood, 1845
- Lucanus cervus antennatus Rey, 1890
- Lucanus cervus armiger Herbst, 1790
- Lucanus cervus capitalis Mollenkamp, 1910
- Lucanus cervus capra Olivier, 1789
- Lucanus cervus capreolus Fuessly, 1775
- Lucanus cervus dorcas Muller, 1776
- Lucanus cervus grandis Haworth, 1807
- Lucanus cervus hircus Herbst, 1790
- Lucanus cervus inermis Marsham, 1802
- Lucanus cervus longipennis Von Rothenburg, 1900
- Lucanus cervus lusitanicus Hope & Westwood, 1845
- Lucanus cervus major Burmeister, 1847
- Lucanus cervus microcephalus Mulsant, 1842
- Lucanus cervus nigrinus March, 1931
- Lucanus cervus ornatus Bernau, 1929
- Lucanus cervus scapulodonta Weinreich, 1963 (як новая форма віду)
- Lucanus cervus validus Mollenkamp, 1912
- Lucanus cervus vicinus Hope & Westwood, 1845
Lucanus cervus akbesianus Planet, 1896[37]
- Lucanus cervus var. poujadei Planet, 1897
- Lucanus cervus motschulskyi Benesh, 1960
Lucanus cervus fabiani Mulsant & Godart, 1855[37]
- Lucanus cervus heptaphyllus Abeille de Perrin, 1867
- Lucanus cervus pentaphyllus Reiche, 1853
- Hexaphyllus cervus pontbrianti Mulsant, 1839
- Lucanus cervus reichei Motschulsky, 1870
Lucanus cervus turcicus Sturm, 1843[37]
- Lucanus cervus var. smyrniacus Didier & Seguy, 1953
Remove ads
Жукамі актыўна сілкуюцца многія крумкачовыя — крумкач (Corvus corax), шэрая варона (Corvus cornix), Corvus corone, сарока (Pica pica) і іншыя, а таксама сокал-каршачок (Falco subbuteo), сіваграк (Coracias garrulus), совы (Strigiformes). Пры гэтым птушкі ядуць толькі брушка жукоў, выкідаючы галаву з пярэдняспінкай. Маюцца дадзеныя, што пугачы (Bubo bubo) здольныя есці жукоў-аленяў разам з галавой. За сезон птушкі знішчаюць шмат асобін гэтага віду — так, часам прайшоўшыся па лесе, дзе пэўна жыве дадзены від, можна знайсці мноства іх астанкаў і «рогаў», не знойдучы пры гэтым жывых жукоў[26].
Да натуральных ворагаў таксама ставяцца восы сямейства Сколіі (Scoliidae), напрыклад, Megascolia maculata[10], лічынкі якой з’яўляюцца паразітоідамі лічынак самога жука. Знайшоўшы лічынку, самка сколіі паралізуе яе ўколам джала ў брушны нервовы ганглій, пасля чаго адкладае на яе адно яйка. Лічынка сколіі, якая выйшла з яго, сілкуецца жывой, але паралізаванай лічынкай, пачынаючы з найменш важных жыццёвых органаў[10].
Зараз назіраецца паўсюднае скарачэнне колькасці жука-аленя, якая амаль паўсюдна нізкая і працягвае скарачацца. Жукі-алені сустракаюцца рэдка і лакальна, але пераважна ў вялікай колькасці[1][10]. Нягледзячы на гэта, арэал віду скарачаецца, і ў недалёкай будучыні яму можа пагражаць знікненне.
Колькасныя улікі на тэрыторыі краін былога СССР не праводзіліся. Ускосныя дадзеныя сведчаць аб тым, што колькасць у асобных месцах арэала ў цэлым нізкая альбо працягвае скарачацца. На паўночнай мяжы арэала ў сярэдняй паласе Еўрапейскай Расіі від за апошнія 20-40 гадоў апынуўся рэальна знікаючым[38].
Тым не менш, на Украіне ў цяперашні час від падтрымлівае досыць высокую колькасць, нярэдкі ў Крыму, у паўднёвых рэгіёнах краіны, на тэрыторыі Харкаўскай і Чарнігаўскай абласцей[10]. Час ад часу можа даваць ўспышкі колькасці[10].
Асноўны адмоўны ўплыў на колькасць аказвае лесагаспадарчая дзейнасць чалавека: памяншэнне плошчаў стараўзроставых дуброў, якія з’яўляюцца натуральнымі месцамі пражывання жука, знішчэнне старых лясных масіваў і старых дубоў ў шыракалістых лясах, санітарныя мерапрыемствы па ачыстцы лясоў ад старых дрэў і апрацоўка лясных масіваў пестыцыдамі[9][10]. Галоўная прычына скарачэння колькасці — знішчэнне месцаў пражывання лічынак — пнёў, старых дуплаватых дрэў[10]. Найбольш уразлівым момантам у біялогіі жука-аленя з’яўляецца працяглы перыяд развіцця лічынак[26]. Небяспеку для жука-аленя таксама ўяўляюць птушкі, здольныя харчавацца імага дадзенага віду[26]. У апошні час не малую ролю ў скарачэнні колькасці жука-аленя гуляе празмерны збор жукоў ў аматарскія калекцыі, а таксама выпадковымі асобамі проста дзеля цікаўнасці[9].
Від занесены ў Чырвоныя кнігі розных дзяржаў Еўропы — ахоўваецца ў Даніі (0 катэгорыя — зніклы від), Германіі (уключаны ў 2-ю катэгорыю), Польшчы (уключаны ў 2-ю катэгорыю)[39], Латвіі (0 катэгорыя — зніклы від), Эстоніі (0 катэгорыя — зніклы від)[40], Беларусі (уключаны ў 2-ю катэгорыю)[8], Швецыі (уключаны ў 2-ю катэгорыю), Украіне (уключаны ў 2-ю катэгорыю — рэдкі від)[10], Расіі (уключаны ў 2-ю катэгорыю — віды, колькасць якіх скарачаецца)[33]. Таксама від уключаны ў Чырвоную кнігу Казахстана (II катэгорыя — від, колькасць якога скарачаецца).
У многіх краінах Еўропы, уключаючы Украіну, Вялікабрытанію, Іспанію і іншыя дзяржавы, вядуцца розныя маніторынгавыя праграмы па вывучэнню колькасці і распаўсюджвання жука-аленя[41].
У Чырвонай кнізе СССР від быў аднесены да II катэгорыі — «Рэдкія віды»[26].
На тэрыторыі Расіі від ахоўваецца ў запаведніках Каўказскім, Жыгулёўскім, Варонежскім, Лес на Ворскле, Цэнтральна-Чарназёмным, Башкірскім.
Ахоўнай мерай для гэтага віду насякомых можа быць толькі захаванне ў першапачатковым стане біятопаў, у якіх яны насяляюць, у прыватнасці, стварэнне энтамалагічных заказнікаў на тэрыторыі дуброў і іншых лясоў з прымешкай дуба, абмежаванне рубкі старых дуброў і захаванне асобных стараўзроставых дубоў. Акрамя таго, у захаванні віду важную ролю павінны адыгрываць і тлумачальная праца, і экалагічнае выхаванне моладзі[26].
У вераваннях, міфах, сімвалізме
Жук-алень адыгрывае пэўную ролю ў розных культурах. Ён вядомы са старажытных часоў і ўпершыню згадваецца ў пісьмовых крыніцах у адным з вершаў грэцкага паэта Сафокла, які жыў у 496—406 гадах да н. э., — у адной з гульняў Сатыра паказваецца на падабенства паміж лірай і галавой самца жука-аленя[42]. Арыстафан у сваёй камедыі апісвае дзіцячую гульню з жукамі, якая была шырока распаўсюджаная ў Старажытнай Грэцыі. Гэтыя вершы нагадваюць пра шырока распаўсюджанай у сельскіх раёнах Еўропы дзіцячай гульні мінулых стагоддзяў, калі дзеці лавілі жукоў, прывязвалі нітку да адной з іх лап і затым дазвалялі жука лётаць на своеасаблівай «прывязі».
Як і шматлікім жывёлам незвычайнага выгляду, жука-аленю ў мінулым часам прыпісвалі магічную сілу[42].
Жук-алень таксама быў апісаны ў міфах старажытнагрэчаскім паэтам, граматыкам і лекарам II стагоддзя да н.э. Нікандр: пастух Керамб, які выратаваўся ад патопу на гары Отрыс у Фесаліі, першым з людзей вынайшаў пастуховую жалейку і стаў граць на ліры, пад якую танцавалі німфы. Пан параіў яму адагнаць жывёлу ў даліну, але Керамб адмовіўся, а таксама абразіў афрыйскіх німф. Калі наступіла зіма, яго статкі змерзлі, а німфы ператварылі яго ў жука з «рогамі». Гэтая гісторыя была пераказана ў новай версіі Авідзія. Антанін Ліберал, старажытнагрэчаскі граматык, які жыў прыблізна ў I—III стагоддзях н. э., быў натхнёны гэтай жа гісторыяй і напісаў рэзюмэ да апавядання Нікандра[42]. Тым не менш, жук, які носіць сёння лацінскую назву «Cerambyx», не адносіцца да жукоў-аленяў, а належыць сямейству жукоў-вусачоў (Cerambycidae)[43].
Старажытныя рымляне і грэкі насілі засушаныя галавы жукоў на шыі ў якасці амулетаў, а таксама апраналі іх на дзяцей для абароны ад хвароб[42]. Гэты звычай або яго перажыткі ў той ці іншай форме захаваліся ў некалькіх краінах Цэнтральнай Еўропы. Напрыклад, у Германіі жук-алень ўсё яшчэ з’яўляецца аксэсуарам да традыцыйнага касцюма Баварыі. Таксама ў сярэднявечнай Баварыі попел з жука-аленя выкарыстоўвалі ў якасці афрадызіяку. Галаву з «рогамі» гэтага жука насілі ў аўстрыйскім рэгіёне Варалберг ў якасці амулета ад курчаў. Першапачаткова «рогі» жука выкарыстоўвалі ў якасці мачагоннага сродка, а пазней сам жук выкарыстоўваўся як сродак ад энурэзу[42].
Якаб Грым, найбольш вядомы сваімі казкамі, пісаў пра традыцыі і звычаі ў Германіі пачатку XIX стагоддзя і згадваў пра жука-аленя. У яго кнізе можна знайсці сведчанні шырока распаўсюджанага перакананні, што гэты жук цягне за сабой пажары, пераносячы на сваіх «рогах» вуглі, якія яшчэ цьмеюць, на драўляныя дахі. Менавіта з ім звязвалі вялікую колькасць масавых пажараў у тыя часы[42].
У сярэднявечнай Англіі жука-аленя таксама баяліся сяляне, якія лічылі, што ён можа прынесці з сабой непагадзь і загубіць тым самым ураджай[42].
Толькі ў XIX стагоддзі, з шырокім распаўсюджаннем у Еўропе захаплення культурай Старажытнага Егіпта і звязанай з ім папулярнасцю вобразу свяшчэннага скарабея (Scarabaeus sacer), жук-алень канчаткова страціў свой сімвалізм і прыпісваемую магічную сілу[42].
У выяўленчым мастацтве
У XIV стагоддзі вобраз жука-аленя пачаў вызваляцца ад некалі прысвоенага яму сімвалічнага значэння і набыў апісальную і дэкаратыўную функцыю, стаўшы ў рэшце рэшт любімай тэмай многіх мастакоў.
Італьянскі мініяцюрыст Джаваніна дэ Грасі ў канцы XIV стагоддзя адлюстраваў жука-аленя, які ляціць ад статка аленяў, размешчаных на ніжняй частцы карціны, да Бога, які сядзіць сярод пустэльнікаў у цэнтры кампазіцыі. Прысутнасць жука-аленя ў рэлігійных карцінах не выпадковая, яна, хутчэй за ўсё, грунтавалася на сімвалічным значэнні жука-аленя для хрысціян таго часу. Дадзеная інтэрпрэтацыя пацвярджаецца падабенствам сківіц жука-аленя і рагоў аленя. Бо аленяў са старажытных часоў шанавалі ў якасці святых жывёл, і іх вобраз часта выкарыстоўвалі ў хрысціянскіх карцінах як сімвал Хрыста, што бярэ верх над злом[42]. Малюнак жука-аленя ў якасці хрысціянскай сімволікі можна таксама знайсці на некалькіх нямецкіх карцінах XV стагоддзя. Прыкладам з’яўляецца праца Штэфана Лохнера ў саборы Кёльна, вядомая як «англ.: Altar of the City Patron», на якой маленькі жук-алень адлюстраваны сярод травы[42].
Жука-аленя на сваіх палотнах не анімалістычнай тэматыкі часта маляваў Альбрэхт Дзюрэр. Хрэстаматыйным жа з’яўляецца яго малюнак жука-аленя, зроблены ў 1505 годзе. Малюнак з жуком-аленем таксама быў зроблены Гансом Гофманам (акварэль, 1574), які захапляўся творчасцю Дзюрэра і рабіў малюнкі па яго матывах. Таксама гэты від жукоў намаляваны на карціне Георга Флегеля[42].
Малюнак самкі жука-аленя быў напісаны італьянскай мастачкай Джаванай Гарцоні, вядомай сваімі нацюрмортамі гародніны, садавіны і кветак з дэталёвымі малюнкамі дробных насякомых[42].
Сёння малюнак жука-аленя ў той ці іншай інтэрпрэтацыі можна знайсці на арнаменце стылю мадэрн на фарфоры, ювелірных вырабах, паштовых марках і этыкетках розных спажывецкіх тавараў[42].
У кінематографе
У 1910 годзе Уладзіслаў Аляксандравіч Старэвіч вырашыў зняць дакументальны фільм пра жукоў-аленяў, у прыватнасці — бітву двух самцоў жукоў-аленяў за самку. Аднак высветлілася, што пры неабходным для здымкі асвятленні самцы становяцца малаактыўнымі. Тады Старэвіч прэпарыраваў жукоў, прымайстраваў да лапкам тоненькія дроцікі, прымацаваў іх воскам да тулава і зняў патрэбную яму сцэну пакадрава. Ужываючы падобную тэхніку, ён зняў фільм «Lucanus Cervus», які стаў першым у свеце лялечным мультыплікацыйным фільмам. Выкарыстоўваючы тую ж тэхніку, Старэвіч зняў у 1912 годзе кароткаметражны фільм «Выдатная Люканіда, або Вайна вусачоў з рагачамі», у якім жукі разыгрывалі сцэны-пародыі на сюжэты з рыцарскіх раманаў[44]. Фільм карыстаўся шалёным поспехам у расійскіх і замежных гледачоў да сярэдзіны 1920-х гадоў. Пакадравая тэхніка лялечнай мультыплікацыі была тады зусім невядомая, таму ў многіх водгуках заўважалася здзіўленне тым, якіх неверагодных рэчаў можна дамагчыся ад насякомых дрэсіроўкай. Неўзабаве пасля «Люканіды» на экраны выходзіць падобны па тэхніцы кароткаметражны мультыплікацыйны фільм «Помста кінематаграфічнага аператара», дзе адным з персанажаў таксама з’яўляецца жук-алень[44].
У нумізматыцы
У 1997 годзе ў Польшчы была выпушчаная манета наміналам 2 злотых, вырабленая з бронзы, з выявай жука-аленя. Таксама існуе разнавіднасць манеты з такім малюнкам, вырабленая з серабра, наміналам 20 злотых[45].
У Прыднястроўі ў 2006 годзе была выпушчаная сярэбраная манета вартасцю 100 рублёў з выявай самца і самкі жука-аленя. Варта заўважыць, што ў надпісы на манеце зроблена памылка ў родавай назве — «Lukanus» замест «Lucanus»[45].
У філатэліі
 |
Паштовыя маркі з жуком-аленем на Вікісховішчы |
|---|
Выявы жукоў з’явіліся на паштовых марках толькі ў другой палове XX стагоддзя, аднак адным з лідараў па колькасці малюнкаў на марках застаецца менавіта жук-алень. Першая выява з’явілася ў 1954 годзе на паштовай марцы Венгрыі наміналам у два форынты[46]. У 1955 годзе ў Чэхаславакіі была выпушчаная марка наміналам трыццаць халераў з выявай жука-аленя[46]. У 1962 годзе ў Польшчы была выпушчана серыя з шасці марак, прысвечаных жукам, на марцы наміналам у 80 грошаў быў намаляваны менавіта жук-алень[46]. У тым жа годзе серыя з шасці марак была выпушчаная і ў Чэхаславакіі, жук-алень быў намаляваны на марцы наміналам у шэсцьдзесят халераў[46]. У 1963 годзе ў Албаніі была выпушчана серыя, якая складаецца з чатырох марак, дадзены від быў намаляваны на марцы наміналам у паўтара лекі[46]. У гэтым жа годзе марка наміналам дзесяць пфенігаў была выпушчана ў ГДР. У 1966 годзе ў Югаславіі на марцы наміналам у трыццаць пара быў прадстаўлены жук-алень. Да 500-годдзя з дня нараджэння Альбрэхта Дзюрэра ў 1970 годзе ў Парагваі адбыўся выпуск маркі наміналам 75 сенцімаў з копіяй яго найвядомай працы з жуком-аленем[46]. У 1971 годзе Барбуда таксама выпускае марку з копіяй працы Дзюрэра наміналам у 35 цэнтаў[46]. У 1985 годзе ў Вялікабрытаніі выходзіць марка з выявай дадзенага віду жука[46]. У 1993 годзе ў ФРГ выпушчаная марка наміналам у паўтары маркі[46]. У 1998 годзе выяву жука выкарысталі на паштовай марцы Рэспублікі Македонія наміналам 40 дэнараў[47]. У 1999 годзе ва Украіне была выпушчаная марка наміналам сорак капеек з выявай гэтага жука. У 2001 годзе ў Беларусі выпушчаныя дзве маркі наміналам у трыста рублёў[46]. У 2002 годзе ў Італіі была выпушчаная марка з выявай жука-аленя[46]. У 2003 годзе ў Расіі выпушчана серыя з пяці марак, прысвечаная рэдкім жукам краіны, — жук-алень быў прадстаўлены на марцы наміналам у адзін рубель[46]. У 2005 годзе ў Харватыі была выпушчаная марка наміналам у тры з паловай кун. У 2007 годзе марка з выявай гэтага жука была выпушчана ў Аўстрыі[46]. У 2008 годзе ў Вялікабрытаніі выпушчана серыя марак першага класа, на адной з якіх намаляваны самец жука-аленя[46].
Паштовая марка Беларусі
Паштовая марка Германіі
Насякомае года
Жук-алень быў абраны насякомым года ў 2012 годзе ў Аўстрыі, Швейцарыі і Германіі[48].
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads