Імперыя Тан

Дынастыя Тан (кіт.: 唐朝) — кітайская імператарская дынастыя, якая кіравала тэрыторыяй Кітая з 618 па 907 гг. Заснавальнікам дынастыі лічыцца Лі Юань. Яго сын, Лі Шымінь, пасля канчатковага падаўлення сялянскіх паўстанняў і сепаратызму феадалаў пачаў праводзіць прагрэсіўную палітыку. Іменна эпоха панавання дынастыі Тан лічыцца ў Кітаі перыядам найвышэйшай магутнасці краіны, калі яна апярэджвала ўсе краіны свету па сваім развіцці.

Гістарычная дзяржава
Імперыя Тан
кіт.: 唐朝
618 — 907
Сталіца	Chang'an, Tang Empire[d]
Грашовая адзінка	Старажытная кітайская манета[d]
Плошча	5 400 000 км² (715)
Форма кіравання	абсалютная манархія
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Дынастыя Тан была ў значнай ступені перыядам прагрэсу і стабільнасці, за выключэннем паўстання Шы і заняпаду цэнтральнай улады ў другой палавіне праўлення дынастыі. Як і папярэдняя дынастыя Суй, Тан падтрымлівала сістэму дзяржаўнай службы шляхам прызначэння службовых асоб з выкарыстаннем стандартызаваных экзаменаў і рэкамендацый на пасаду. Гэты грамадскі парадак быў падарваны ростам рэгіянальных ваенных губернатараў у IX стагоддзі. Кітайская культура квітнела ў эпоху Тан, лічыцца, што ў гэты час кітайская паэзія дасягнула вяршыні развіцця^[1]. Два з самых вядомых паэтаў Кітая, Лі Бо і Ду Фу, жылі ў часы панавання дынастыі Тан, як і многія вядомыя мастакі, такія як Хань Гань, Чжан Сюань і Чжоў Фан. Вучонымі быў складзены багаты збор гістарычнай літаратуры, а таксама энцыклапедый і геаграфічных прац.

Пры дынастыі Тан з’явілася шмат прыкметных новаўвядзенняў, у тым ліку развіццё гравюрнага друку.

Будызм аказаў значны ўплыў на кітайскую культуру, але пазней ён праследаваўся з боку дзяржавы, і яго ўплыў знізіўся. Нягледзячы на тое, што дынастыя і цэнтральны ўрад былі ў заняпадзе ў IX стагоддзі, мастацтва і культура працягвалі квітнець.

Гісторыя

Мір і парадак у краіне дазволілі засяродзіць усе сілы народа на карысць Кітая. Квітнелі сельская гаспадарка, саматужныя рамёствы і гандаль. Новых поспехаў дасягнулі тэхналогіі ткацкіх рамёстваў, фарбавальнай справы, ганчарнай вытворчасці, металургія, караблебудаванне. Уся краіна пакрылася сеткай сухапутных і водных шляхоў зносін. Кітай устанавіў шырокія эканамічныя і культурныя сувязі з Японіяй, Карэяй, Індыяй, Персіяй, Аравіяй і многімі іншымі дзяржавамі пры Тайцзуне. Па ўсёй краіне распаўсюдзілася традыцыя ўжывання чаю. Сфарміравалася асаблівае стаўленне да чаю: чайнае мастацтва (Ча І, 茶艺), дзякуючы якому былы лекавы сродак і кулінарны прадукт ператварыўся ў ключавы элемент кітайскай культуры ў самым шырокім сэнсе гэтага слова.

Культура і эканоміка

Спакой у краіне спрыяў развіццю эканомікі Кітая. Квітнелі сельская гаспадарка, саматужныя рамёствы і гандаль. Развіваліся тэхналогіі ткацтва, фарбавальнай справы, ганчарнага вытворчасці, металургіі, караблебудавання. Уся краіна пакрылася сеткай сухапутных і водных шляхоў зносін. Кітай усталяваў эканамічныя і культурныя сувязі з Японіяй, Карэяй, Індыяй, Персіяй, Аравіяй, іншымі дзяржавамі пры Тайцзуне.

Развіваліся навука і тэхніка. У 725 годзе нашай эры майстрамі І Сінам і Лян Лінцзанем сканструяваныя першыя механічныя гадзіннікі з анкернымі механізмам. Распаўсюджвалася царская парахавая зброя: спачатку ў выглядзе прылад для феерверкаў, ракет і «вогненных змеяў» на флоце, затым і ў выглядзе сапраўдных прылад для стральбы снарадамі.

Па ўсёй краіне распаўсюдзілася чаяванне. Сфарміравалася асаблівае стаўленне да чаю: чайнае мастацтва (Ча І, 茶艺), дзякуючы якому чай, які раней разглядаўся як лекі або адзін з прадуктаў харчавання, ператварыўся ў важны элемент кітайскай культуры. Кітайская класічная літаратура ўвекавечыла імёны знакамітых майстроў чайнай цырымоніі эпохі Тан — Лу Туна і Лу Юя.

Заняпад

Прычыны заняпаду дынастыі Тан пэўна не ўстаноўлены, аднак рад паўстанняў і ваенных паражэнняў у VIII стагоддзі пазначылі пачатак аслаблення цэнтральнай улады. Да 40-ых гадоў арабы з Харасана — на той час правінцыі халіфата Абасідаў — замацаваліся ў Ферганскай даліне і Сагдыяне. У ходзе Таласкай бітвы 751 года наёмныя атрады кітайскага войска пакінулі поле бою, што прымусіла камандуючага Гао Сяньчжы даць сігнал да адступлення. Неўзабаве пасля гэтага вялікае паўстанне Ань Шы 756—761 гадах зруйнавала росквіт, які стваралі многія гады. Дынастыя была аслаблена і пасля ўжо ніколі не дасягала ранейшай славы і велічы. Імперыя Тан страціла кантроль над Сярэдняй Азіяй, і кітайскі ўплыў у гэтым рэгіёне спыніўся да аб’яднання абедзвюх краін манголамі пры дынастыі Юань.

Адным са следстваў паўстання Ань Шы стаў паступовы рост уплыву правінцыйных ваенных губернатараў-цзэдушы, якія з часам сталі сапернікамі цэнтральнай улады. Танскі ўрад спадзяваўся на гэтых губернатараў і іх войскі ў справе падаўлення ўзброеных паўстанняў на месцах. Узамен урад прызнаваў правы гэтых губернатараў на ўтрыманне войска, збор падаткаў, і нават перадачы свайго тытула па спадчыне. Падзенне прэстыжу цэнтральнага ўрада ў правінцыях адбілася і ў з’яўленні вялікай колькасці бандытаў і рачных піратаў, якія, аб’ядноўваючыся ў групы па сто і больш чалавек, беспакарана рабавалі паселішчы па берагах Янцзы, не сустракаючы адпору з боку ўлад.

Танскі залачоны сярэбраны кубачак з кветкавым матывам

У 858 годзе жахлівая паводка ў раёне Вялікага Канала затапіла шырокія раўніны Паўночнага Кітая і прывяла да гібелі дзясяткаў тысяч людзей. Вера кітайцаў у богаабранасць дынастыі пахіснулася ў выніку гэтых стыхійных бедстваў, распаўсюдзілася перакананне ў тым, што дынастыя Тан угневала нябёсы і страціла правы на трон. Затым, у 873 годзе, краіну спасціг катастрафічны неўраджай, у некаторых раёнах атрымалася сабраць ледзьве палову звычайнага ўраджаю; дзясяткі тысяч людзей загінулі ад голаду. У ранні перыяд дынастыі Тан урад быў здольны прадухіляць катастрафічныя наступствы неўраджаю дзякуючы назапашванню значных запасаў збожжа па ўсёй краіне, але ў ІХ стагоддзі ён аказаўся бездапаможным у барацьбе з падобнымі бедствамі.

Канец дынастыі

У апошні перыяд валадарання дынастыі Тан назіралася аслабленне цэнтральнай улады і ўзмацненне правінцыйных ваенных губернатараў, якія сталі паводзіць сябе амаль як незалежныя кіраўнікі. Некампетэнтнасць імператараў і карупцыя сярод чыноўнікаў у спалучэнні з неспрыяльнымі прыроднымі ўмовамі — засухамі і голадам — сталі прычынай рада паўстанняў. Канчаткова панаванне дынастыі было падарвана паўстаннем, узначаленым Хуан Чао і яго паслядоўнікамі, і барацьбой паміж рознымі групоўкамі пануючага класа. Паўстанцы захапілі і разрабавалі абедзве сталіцы, Чанань і Лоянь. Падаўленне паўстання заняло больш за дзесяць гадоў, але дынастыя ўжо не змагла акрыяць ад такога ўдару. Апошняга імператара дынастыі Лі Чжу зрынуў у 907 годзе ваенны дзеяч Чжу Вень, у мінулым адзін з кіраўнікоў сялянскіх паўстанцаў, які змяніў Хуан Чао, але перайшоў потым на бок дынастыі Тан. Чжу Вень заснаваў новую дынастыю і прыняў храмавае імя Тайцзы. Пераварот Чжу Веня азнаменаваў пачатак перыяду Пяці дынастый і дзесяці царстваў 907—960 гадах.

Палітычнае і адміністратыўнае ўладкаванне

Першапачатковыя рэформы

Танская архітэктура ў Сіяне

Прыйшоўшы да ўлады, Тай-цзун вырашыў правесці рэформы, якія дапамаглі бы дынастыі справіцца з унутранымі праблемамі. Абапіраючыся на Суйскі кодэкс, ён выдаў крымінальны кодэкс які, у рэфарміраваным выглядзе выкарыстоўваўся ў Кітаі, а таксама В’етнаме, Карэі і Японіі. У 653 годзе крымінальны кодэкс набыў сваю вядомую форму: 500 артыкулаў, падзеленыя па злачынствам і пакаранням, пакаранні вар’іраваліся ад 10 удараў лёгкай палачкай да 100 удараў цяжкай, высылкі, катаргі і пакаранні^[2]. Кодэкс усталёўваў сацыяльнае нераўнапраўе: цяжар пакарання залежаў ад сацыяльнага і палітычнага становішча злачынца^[3]. Напрыклад, калі слуга забіваў гаспадара, то пакаранне было цяжкім, а калі гаспадар слугу, то лягчэйшым, тое ж датычалася і да старэйшых і малодшых сваякоў. Танскі кодэкс рэфарміраваўся і выкарыстоўваўся, як аснова для крымінальных кодэксаў наступных дынастый, такіх як ранні мінскі кодэкс 1397 года. Цікавыя і новаўвядзенні дынастыі Сун у галіне пашырэння маёмасных правоў жанчын.

Кіраваннем займаліся тры з шасці міністэрстваў-«Шэна» (省,sheng), якія распрацоўвалі праекты, займаліся ўзгадненнем рашэнняў, выданнем прававых актаў і наглядам за іх выкананнем. Таксама існавала шэсць упраўленняў-«бу» (部,bu), якія вырашалі больш канкрэтныя задачы. Танская сістэма шэнаў і бу была даволі зручнай і, хоць і прыкметна мяняючыся, праіснавала да падзення Цын у 1912 годзе^[4]. Нягледзячы на тое, што заснавальнікі Тан арыентаваліся на слаўную дынастыю Хань, танская кіраўнічая сістэма была заснавана на распрацоўках эпохі Паўднёвых і Паўночных дынастый. Бей Чжоў стварыла сістэму тэрытарыяльных дружын (фубін) і Тан актыўна выкарыстала гэтую сістэму, што дазваляла трымаць вялікую армію з мінімальнымі выдаткамі, бо воіны служылі пазменна, а ў астатні час працавалі на сваіх фермах. Раўнапольная сістэма Бей Вей таксама была прынята, але са зменамі.

У танскую эпоху стала больш грамадзянскіх пагадненняў, якія афармлялі падпісаннем кантракта, бо цэнтральныя і мясцовыя органы ўлады імкнуліся кантраляваць усе пагадненні з зямлёй, баючыся зніжэння паступлення падаткаў. Кантракт, які быў падпісаны бакамі, сведкамі і пісцом, быў доказам і пры судовых спрэчках. Наогул зачаткавая дагаворная культура ўзнікла яшчэ пры Хань, але пры Тан дагаворы сталі звычайнай працай, што адбілася ў літаратуры.

Сталіцай імперыі быў горад Чанань (сучасны Сіянь), дзе размяшчаўся імператарскі палац, у якім праводзіліся пышныя прыёмы паслоў з музыкай, спартыўнымі змаганнямі, акрабатычнымі выступленнямі, паэзіяй, жывапісам, і тэатральнымі прадстаўленнямі. Велізарная колькасць багаццяў і рэсурсаў захоўвалася ў скарбніцах і складах. Калі кітайскія мясцовыя чыноўнікі прыехалі, у 643 годзе, на штогадовы імператарскі прыём, Тай-цзун даведаўся, што многія не змаглі знайсці кватэру ў горадзе і здымалі пакоі ў гандляроў. Тады імператар загадаў міністэрствам стварыць у сталіцы дзяржаўныя асабнякі для размяшчэння чыноўнікаў-дэлегатаў, каб кожны атрымліваў жыллё па свайму ведамству.

Імператарскія экзамены

Тан Сюань-цзун у шапачцы вучонага

Танская статуя грамадскага чыноўніка

Паводле прыкладу дынастыі Суй імператары Тан узяліся за пашырэнне экзаменацыйнай сістэмы, замест дзевяцірангавай^[5]. Студэнты-канфуцыянцы рыхтаваліся да здачы дзяржаўных экзаменаў, і пасля маглі прэтэндаваць на пасады мясцовых, рэгіянальных і сталічных чыноўнікаў. Іспыты ставіліся да тыпаў мінцзын (па-кітайску: 明 经) «разуменне канону» і цзыньшы (па-кітайску: 进士) «экзамены ўступлення ў навукоўцы»^[6]. На мінцзыне правяралася здольнасць разбірацца ў канфуцыянскай класіцы, дзе для праверкі прапаноўвалася цытаваць шырокі набор тэкстаў. На цзыньшы правяралася здольнасць экзаменуемага напісаць адказ-эсэ па дзяржаўнаму кіраванню і палітыцы, а таксама здольнасці ў паэзіі^[7]. Таксама важна было мець прыгожую выправу, знешнасць, гаворку, почырк, гэта ацэньвалася суб’ектыўна і часта больш дагледжаныя і тыя, хто займаўся рыторыкай, арыстакраты атрымлівалі перавагу. Такім чынам, экзамены не давалі рэальнай роўнасці: нашчадкі арыстакратаў займалі большасць важных пастоў. У экзаменах мог прыняць удзел любы мужчына, чый бацька не быў рамеснікам ці гандляром^[8], багацце або высакароднае паходжанне не былі абавязковымі. Урад заахвочваў адукацыю, будаваўшы школы і выдаваўшы «У Цзын» з каментарыямі.

Дзяржава была зацікаўлена ў прыцягненні да кіравання самых таленавітых, але імператары моцна залежалі ад арыстакратаў, а потым і генерал-губернатараў, якія не жадалі падпарадкоўвацца бязродным чыноўнікам, якія не маюць зямель і армій. Спадчыннае права ўсталёўвала роўную спадчыну для ўсіх дзяцей, што давала некаторую сацыяльную мабільнасць, перашкаджаючы назапашванню ў руках чыноўнікаў занадта шматлікіх маёнткаў. Чыноўнікі мелі кантакты ў мясцовых супольнасцях, праз якія ажыццяўлялася сувязь простых людзей у правінцыі з імперскім цэнтрам. З танскіх часоў да 1912 года навукоўцы-бюракраты былі пасрэднікамі паміж простымі людзьмі і урадам. Зрэшты, пашырэнне экзаменацыйнай сістэмы пры Тан яшчэ не дасягнула мяжы, толькі пры Сун чыноўнікі канчаткова зрасліся з экзаменацыйнай сістэмай і сталі сапраўды кіруючым класам^[9][10].

Усё ж, пры Суй і Тан склалася тая сістэма дзяржаўнай службы, і ўзнік абраны клас вучоных-чыноўнікаў.

Рэлігія і палітыка

З самага пачатку рэлігія гуляла важную ролю ў танскай палітыцы. У сваім маніфесце Лі Юань сцвярджаў, што з’яўляецца нашчадкам святога Даосы Ляо-Цзы^[11]. Грамадскім установам дазвалялася ўтрымліваць будыйскіх манахаў, якія ўзамен маліліся аб дабрабыце сваіх дарыльнікаў. Да пачатку праследавання будызму ў IX стагоддзі, будызм і даасізм былі роўныя ў правах, а імператар Тан Сюань-цзун запрасіў манахаў абедзвюх рэлігій да свайго двара. У той жа час, Сюань-цзун пасмяротна ўзнагародзіў Ляо-цзы многімі тытуламі, напісаў каментарый на даоскі тэкст Ляо-Цзы, стварыў школы для падрыхтоўкі да даоскага іспыту на веданне канонаў і запрасіў індыйскага манаха Ваджрабадгі для выканання тантрычных рытуалаў, з мэтай спыніць засуху 726 года. У 742 годзе Сюань-цзун асабіста трымаў курыльню ў час рытуалу ланкійскага манаха Амагхаваджра, калі ён чытаў «містычныя загаворы, каб забяспечыць перамогу войскаў Тан». Тады як рэлігія гуляла важную ролю ў палітыцы, палітыка таксама гуляла важную ролю ў рэлігіі. У 714 годзе Сюань-цзун забараніў гандлярам і ўладальнікам крам у Чанане прадаваць копіі будыйскіх сутр, каб толькі будыйскае духавенства магло распаўсюджваць сутры сярод вернікаў^[12]. У папярэднім, 713 годзе, імператар Сюань-цзун ліквідаваў прыбытковую Бясконцую Скарбніцу, якой кіраваў важны будыйскі манастыр Чананя. Гэты манастыр сабраў велізарныя сумы грошай, шоўку, і скарбаў у якасці дарункаў ад ананімных дарыльшчыкаў, якія аддавалі каштоўнасці «на ўтрыманне манастыра» у знак пакаяння^[13]. Хоць манастыр і сам актыўна раздаваў ахвяраванні, імператар Сюань-цзун выключыў скарбы ў казну як атрыманыя на падставе незаконных банкаўскіх аперацый, махлярства, і забраўшы скарбы ў казну, размеркаваў іх паміж іншымі будыйскімі і даоскімі манастырамі, выдаткаваў на рамонт статуй, зал, мастоў і дарог^[13].

Войска

Кітайскія вершнікі

У імперыі Тан была створана досыць арганізаваная для свайго часу ваенная сістэма, якая атрымала назву «фу бін» («сістэма ваенных акруг») і была запазычана ў імперыі табгачоў. Не парушаючы звычайнага адміністрацыйнага дзялення, у краіне ўстанаўліваліся своеасаблівыя ваенныя акругі. Яны маглі быць трох разрадаў: вышэйшыя, якія пастаўлялі да 1200 салдат, сярэднія — 1000 і ніжэйшыя — 800 салдат. Колькасць ваенных акругаў у імперыі Тан вагалася ад 600 да 800, што азначала практычна пастаянную гатоўнасць войска ў 400—800 тысяч чалавек.

Перавага такой арганізацыі заключаліся ў тым, што яна не патрабавала ад дзяржавы прыкметных расходаў на ўтрыманне войска, бо ў мірны час рэкруты займаліся земляробствам, а падчас паходаў павінны былі забяспечваць сябе сваімі сродкамі, не дазваляла ўзмацніцца вышэйшаму ваеннаму камандаванню, якое ў мірны час не мела войскаў, гэта жа рабіла войска таксама і зручным сродкам падаўлення беспарадкаў на месцах, нарэшце, гэтая ваенная арганізацыя добра ўпісвалася ў надзельную сістэму землекарыстання^[14]. Сярод прывілеяў існавала палажэнне аб сельскагаспадарчых землях і жыллі для сямей, якія суправаджалі салдат на мяжы. У выпадку неабходнасці ўлада звярталася да паслуг конніцы качэўнікаў.

Кожны танскі воін валодаў мастацтвам бою, быў здольны да фехтавання і верхавой язды. Да 742 года войска Тан павялічылася да 500 тысяч чалавек. Ваенныя падраздзяленні неслі службу як ля сталіцы, так і ў правінцыі. Імператарскі палац і сталіцу ахоўвалі гвардзейцы. Войска забяспечвала імперыі поспех у буйных заваявальных паходах^[15].

Эканоміка

Сельская гаспадарка

Пастух працы Хан Гана

Дзяржаўная надзельная сістэма, планавасць гаспадаркі забяспечылі эканамічны ўздым. Цэнтр дзяржавы з басейна Хуанхэ паступова перамясціўся ў басейн ракі Янцзы, дзе насельніцтва хутка расло дзякуючы поспехам у вырошчванні рысу і градавай сістэме земляробства. Паляпшаліся метады апрацоўкі і ўгнаенні зямлі. Сяляне паспяхова ўжывалі ўдасканаленую сельскагаспадарчую тэхніку: карысталіся адзінаццаццю тыпамі плугоў, а таксама паліўным колам, які прыводзіўся ў рух працоўным быдлам. Гэта былі своеасаблівыя тэхнічныя прыстасаванні пры арашэнні зямлі. Усё гэта давала магчымасць вырошчваць да 900 кг збожжа на чалавека ў год. Рысаводства, развітае на поўдні, прасоўвалася і на поўнач. Пачаўся выраб трысняговага цукру, пачалі разводзіць шаўкапрадаў. З VIII стагоддзя вырошчваецца чай. Паўсюдна працавалі вадзяныя млыны^[16].

Рамесніцтва

Вялікая мастацкай каштоўнасцю з’яўляюцца вырабы кітайскіх рамеснікаў, якія сваю прафесію перадавалі з пакалення ў пакаленне. Рамеснікі асвоілі вытворчасць паперы, якая была вынайдзена ў старажытнасці, але тады яшчэ не атрымала шырокага распаўсюджвання. Вырабляліся каштоўныя гатункі шаўковых тканін, колькасць колераў у адной тканіне даходзіла да 20. Шаўкаводства са старажытных часоў лічылася асаблівым рытуалам, прыдворныя дамы былі адказныя за правядзенне штогадовай цырымоніі збору тутавага лісця і вырабу шоўку. Развівалася вытворчасць металічных вырабаў, з вынаходствам кнігадрукавання пачала развівацца поліграфічная вытворчасць. Кітайскае суднабудаванне дасягнула высокай ступені развіцця. Быў вынайдзены порах. Адбываліся змены і ў ваеннай тэхніцы, выкліканыя паляпшэннем тэхналогіі вытворчасці. Павысілася якасць брані, не толькі для воінаў, але і для коней. Бурна развівалася вежавая архітэктура, з’явіліся першыя вырабы з фарфору.

Вядомыя прадстаўнікі

• Лю Цзун’юань

Зноскі

1. Yu, Pauline (December 1998), «Charting the Landscape of Chinese Poetry», Chinese Literature: Essays, Articles, Reviews (CLEAR), pp. 71-87
2. Patricia Buckley Ebrey. «The Cambridge Illustrated History of China». Cambridge University Press, 1999 ISBN 0-521-66991-X pp 111—112
3. Patricia Buckley Ebrey. «The Cambridge Illustrated History of China». Cambridge University Press, 1999 ISBN 0-521-66991-X p. 112
4. John King Fairbank, Merle Goldman. «China: A New History, Second Enlarged Edition». Belknap Press of Harvard University Press, 2006 ISBN 0-674-01828-1 p. 78
5. Ebrey, Patricia Buckley; Walthall, Anne; Palais, James B. (2006), «East Asia: A Cultural, Social, and Political History», Boston: Houghton Mifflin, p. 96. ISBN 0-618-13384-4
6. Ebrey, Patricia Buckley; Walthall, Anne; Palais, James B. (2006), «East Asia: A Cultural, Social, and Political History», Boston: Houghton Mifflin, pp. 91-92 ISBN 0-618-13384-4
7. Ebrey, Patricia Buckley; Walthall, Anne; Palais, James B. (2006), «East Asia: A Cultural, Social, and Political History», Boston: Houghton Mifflin, p. 92 ISBN 0-618-13384-4
8. Gascoigne, Bamber; Gascoigne, Christina (2003), The Dynasties of China: A History, New York: Carroll and Graf Publishers, an imprint of Avalon Publishing Group, p. 95 ISBN 0-7867-1219-8
9. Fairbank, John King; Goldman, Merle (2006) [1992], China: A New History (2nd enlarged ed.), Cambridge: MA; London: The Belknap Press of Harvard University Press, p. 95. ISBN 0-674-01828-1
10. Adshead, S. A. M. (2004), T’ang China: The Rise of the East in World History, New York: Palgrave Macmillan, p. 54. ISBN 1-4039-3456-8
11. Graff, David Andrew (2000), «Dou Jiande’s dilemma: Logistics, strategy, and state», in van de Ven, Hans, Warfare in Chinese History, Leiden: Koninklijke Brill, pp. 79, ISBN 90-04-11774-1
12. Benn, Charles (2002), «China’s Golden Age: Everyday Life in the Tang Dynasty», Oxford University Press, p. 57. ISBN 0-19-517665-0
13. Benn, Charles (2002), «China’s Golden Age: Everyday Life in the Tang Dynasty», Oxford University Press, p. 61. ISBN 0-19-517665-0
14. Хабаева Р. В. (отв. ред.) «История Востока». Том 2. Восток в средние века, Восточная литература, 1995
15. Лев Гумилев. «Конец и вновь начало». Популярные лекции по народоведению
16. Рубель В. А. «Історія Середньовічного Сходу», Київ, Либідь, 2002 ст. 51

Літаратура

• Тан // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 415. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
• Тан // Т. 25. Струнино — Тихорецк. — М. : Советская энциклопедия, 1976. — С. 250. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров; 1969—1978). (руск.)

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Імперыя Тан
• The Tang Dynasty, Minnesota State University Emuseum (англ.)
• The Tang Dynasty at the Metropolitan Museum of Art (англ.)
• Home of 300 Tang Poems, University of Virginia (англ.)
• Tang art with video commentary Архівавана 20 лютага 2009., from the Minneapolis Institute of Arts (англ.)
• Paintings of Sui and Tang dynasties Архівавана 13 жніўня 2007. (англ.)