From Wikipedia, the free encyclopedia
Лі Бо (Лі Тай-бо, Лі Бай, кіт.: 李白, 701, вобл. Шу, Кітай — 762) — кітайскі паэт часоў дынастыі Тан, належыць да ліку найбольш шанаваных паэтаў у гісторыі кітайскай літаратуры. кітайскі паэт перыяду залатога веку кітайскай паэзіі. Разам з паэтам Ду Фу лічацца самым вялікім кітайскім паэтам. Захавалася каля тысячы яго твораў. Творчасць Лі Бо адзначаецца буйнай паэтычнай фантазіяй, а таксама прыхільнасцю да спіртных напояў. Як і Ду Фу, Лі Бо правёў значную частку свайго жыцця ў падарожжах, але ў яго выпадку гэтак здарылася таму, што ён меў сродкі для падарожжаў, а не з-за беднасці. Існуе легенда, што Лі Бо ўтапіўся, калі ў нецвярозым стане паплыў за адбіткам месяца на паверхні Янцзы, але хутчэй за ўсё гэта няпраўда.
| Лі Бо | |
|---|---|
| 李白 | |
 сярэдневяковая мініяцюра Лі Бо | |
| Асабістыя звесткі | |
| Імя пры нараджэнні | кіт.: 李白[1] |
| Дата нараджэння | 19 мая 701[2] |
| Месца нараджэння | |
| Дата смерці | 30 лістапада 762[2] (61 год) |
| Месца смерці | |
| Пахаванне | |
| Грамадзянства | |
| Бацька | Лі Ке[d] |
| Прафесійная дзейнасць | |
| Род дзейнасці | паэт, паэт-песеннік, каліграф, пісьменнік |
| Кірунак | сярэдневяковая лірыка |
| Жанр | фу, шы |
| Мова твораў | кітайская мова |
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
Месцам нараджэння Лі Бо лічыцца горад Чу, што знаходзіцца ў сучасным Кыргызстане. Ёсць звесткі пра тое, што калі яму споўнілася пяць гадоў, яго сям’я пераехала ў Янчжоу, у мястэчка, якое знаходзілася каля сучаснага Чэнгду ў Сычуані. У сваіх творах Лі Бо ўслаўляў віно, жанчын і прыроду, а таксама праўду і справядлівасць. Калі яму споўнілася 42 гады, ён атрымаў пасаду сакратара ў імператарскім двары ў Чангане, якую, аднак, хутка страціў па прычыне схільнасці да п’янства і прапаганды сваіх поглядаў. Наступныя дзесяць гадоў ён падарожнічаў па краіне і пісаў вершы. Пасля выбуху паўстання Ан Люшана, Лі Бо далучыўся да паўстанцаў, за што, пасля паражэння паўстанцаў, быў прысуджаны да выгнання ў правінцыю Гансю. Да канда жыцця Лі Бо знаходзіўся ў выгнанні, пішучы перапоўненыя сумаваннем па свабодзе вершы.
Першы пераклад вершаў Лі Бо на заходнія мовы, гэта значыць французскую, зрабіў маркіз Эрвэ дэ Сан-Дэні ў 1862 годзе, у яго кнізе «Poésies de l'Époque des Thang». У гонар Лі Бо быў названы кратар на Меркурыі.
Аб бацьках паэта звестак засталося вельмі мала. У «Старой кнізе (аб дынастыі) Тан» гаворыцца, што «бацька быў военачальнікам у горадзе Жэньчэні», але даследчыкі ўстанавілі, што ў рэчаіснасці ў Жэньчэні жыў дзядзька Лі Бо. У вершах паэта бацька згадваецца толькі аднойчы — высокі, статны мужчына з белымі бровамі[3].
На самай справе бацька паэта не імкнуўся да службы, магчыма, калісьці вымушана займаўся камерцыяй, і шэраг даследчыкаў, пачынаючы з 1930-х гадоў называюць здагадку, што Лі Бо быў «сынам заможнага купца» ці нават «памешчыка», аднак большасць вучоных гэту фармулёўку не падтрымлівае. Пра тое, што бацька быў заможным, сведчыць яго пустэльніцкае, але бесклапотнае жыццё, якім ён пражыў да глыбокай старасці[4]. У гісторыі ён застаўся вядомым як Лі Ке, дзе частка «ке», перш за ўсё, азначае слова «прышэлец», «падарожнік», «перасяленец», «госць», але можа мець і адценне «купца», «гандлёвага госця», які прывозіць тавары, намякае на яго заняткі ў пэўныя моманты жыцця[4].
Аб маці паэта вядома яшчэ менш — ні імя, ні радавога прозвішча, толькі слаба аргументаваная здагадка, што яна паходзіла з блізкага да тангутаў племені цян. Многія супляменнікі маці жылі і ў Шу, куды з заходніх краёў прыбыло сямейства Лі. Так што не толькі да пяці гадоў, але і працяглы перыяд дзяцінства Лі Бо жыў у «варварскім» асяроддзі, што дало яму і веданне моў, і адбілася на ментальнасці, успрыманні свету, вобразнай і эмацыйнай натуры[4].
З нараджэннем Лі Бо звязаны шэраг легенд. Адна з іх расказвае, што незадоўга да нараджэння яго маці прыснілася вялікая белая зорка. Менавіта таму хлопчыка назвалі Тай Бай («вялікая белізна»). Па іншай легендзе Лі Бо, быў народжаны зоркай Тай Бай. Для многіх ён быў увасабленнем духу зоркі, выгнанай за віну ў свет смяротных[5].
 |
Яна (маці) ўжо спала, калі ў заходняй частцы небасхілу з'явілася Залатая зорка і стала павольна разгарацца, ўсё ярчэй і ярчэй, а потым ад яе аддзяліўся асляпляльны белы прамень, з неймавернай для чалавека хуткасцю пранёсся праз неабсяжнасць космасу, мякка прайшоў праз дах дому і пранік у жывот парадзіхі. Уся яе сутнасць асвяцілася гэтай зіхатлівай белізной, бяздоннай прорвай святла, якая неўзабаве згусцілася ў крыкуна-немаўля, знешне падобнага на іншых, і ўсё ж у чымсьці выдатнага, значна большага, чым толькі яе нованароджаны сын...[6] |  |
У Цзянью, зараз правінцыя Сычуань, дзе пражывала сям’я, існуе народнае «Паэтычнае таварыства Сіняга Лотаса», якое штогод у восьмы восеньскі месяц па месяцавым календары праводзіць «Сустрэчы з Тайбо». Мясцовыя жыхары не дапускаюць думкі, што Лі Бо нарадзіўся дзесьці ў іншых краях, і мясцовыя легенды пацвярджаюць іх патрыятычны гонар. Так, расказваюць, што маці будучага паэта хадзіла мыць бялізну ў бліжэйшую раку, і аднойчы з вады вынырнуў залаты карп, увайшоў у ейнае ўлонне, і яна зацяжарыла. Гэтай версіі адпавядае імя паэта Бацынь — эўфемізм слова «карп»[7].
У датах зямнога нараджэння Лі Бо існуюць розныя версіі, ад 699 года да 705 года, але асноўная маса даследчыкаў пагаджаецца адносна 701 года. Цалкам магчыма, што адбылося гэта ўвосень, гэта значыць у канцы восені 701 года, калі пачаўся апошні перыяд панавання імператрыцы У Цзэцянь, і менавіта да гэтага перыяду большасць даследчыкаў прывязвае нараджэнне будучага паэта. Ён сам у некалькіх творах згадвае свой узрост, гэта значыць у вершы 750 года піша, што ўжо «пражыў 49 гадоў», у вершы, датаваным 757 годам, называе сябе «пяцідзесяцісямілетнім»[8].
Паводле легенд Лі Бо быў падвергнуты традыцыйнаму выпрабаванню з нагоды дасягнення ім першай сур’ёзнай жыццёвай мяжы. Калі хлопчыку споўніўся год, па звычаі, перад ім расклалі рознага роду прадметы, каб вызначыць яго перавагі. Дзіця адкінула ядомае, адвярнулася ад цацак, і папаўзло да «Канону паэзіі»[9].
Адносна месца нараджэння і пражывання паэта і раней, і сёння працягваюцца дыскусіі, відавочна, выкліканыя, у прыватнасці, яго вялікай папулярнасцю.
Вядомы пісьменнік і навуковец Лі Чжы ў прысвечаным Лі Бо раздзеле сваёй знакамітай «Спаленай кнігі» пісаў:
|
Няма часу, калі б не жыў Лі Бо, няма месца, дзе б ён ні нарадзіўся, — то зорка з неба, то герой Зямлі[10]. | |
Сярод найменш пацверджаных існуе версія, якую ў 1982 годзе выказаў Лю Кая на падставе аналізу «Лістоў аньчжоўскаму чжаншы Пею» Лі Бо, быццам паэт нарадзіўся ў Чанані. Сам Лі ў адным творы назваў сябе «цзіньлінцам», гэта значыць народжаным у Цзіньліне. Значную колькасць прыхільнікаў мае «Шаньдунская тэорыя». Яе галоўны аргумент — тое, што ў біяграфіі Лі Бо ў «Старой кнізе (аб дынастыі) Тан» той названы «шаньдунцам», а «бацька» — «военачальнікам з горада Жэньчэн» у адным вершы Ду Фу ўспамінае «Лі Бо з Шаньдуна»[11].
Сапраўды, быў перыяд, калі паэт часцяком заязджаў у горад Жэньчэн, дзе знаходзілася яго любімая піцейная ўстанова з вядомым духмяным віном, і досыць доўгі час жыў у Янчжоу, дзе пабудаваў там дом і перавёз туды сям’ю, лічыўшы Усходняе Лу, частку сучаснай правінцыі Шаньдун, сваёй «другой радзімай»[11].
Сярод версій існуюць нават такія экзатычныя, як то «атурэчаны кітаец», «іншаземец», некаторыя аўтары перасоўваюць сямейства Лі яшчэ далей — у краіну «Дашы го», гэта значыць у Арабскі халіфат[12].
Дзвюма асноўнымі парытэтнымі версіямі лічацца «Сычуаньская» і «Заходняя», сутнасць апошняй у тым, што Лі Бо паходзіў з Цюркскага каганата, які размяшчаўся на тэрыторыі сучаснага Кыргызстана[13].
У 1935 годзе гэтую версію развілі да такой фармулёўкі, што Тай Бо нарадзіўся не ў Кітаі[13]. У 1940 годзе яе падтрымаў вучоны Лі Чанчжы, і версія нават трапіла ў артыкул «Лі Бо» ў стары тлумачальны слоўнік «Ці Хай», а пазней была падхоплена Артурам Вейлі. Магчыма, сілу «заходняй» тэорыі надае містычная сувязь з легендарнай версіяй. Абедзве выводзяць месца нараджэння за рамкі Кітая, у нейкую аддаленую прастору, пацвярджаючы статус Лі Бо як «прышэльца» звонку[13].
Верагоднасць гэтай тэорыі пацвярджаецца і тым, што да пачатку VIII стагоддзя ў Суе і навакольных паселішчах жыло ўжо чатыры пакаленні роду Лі. Як адзначана ў «Старой кнізе [аб дынастыі] Тан», продкі паэта, чые сямейныя карані прасочаны да ханскага военачальніка Лі Гуана, а на міфалагічным узроўні — да Лаа-цзы, якога лічылі сваім продкам і танскія імператары, былі за нейкую правіннасць сасланыя ў аддаленую заходнюю частку Танскай імперыі Лунс на тэрыторыі сучаснай правінцыі Ганьсу, адкуль яны ў канцы панавання дынастыі Суй таемна перабраліся яшчэ далей на захад у Цюркскі каганат[13].
Праведзены спецыялістамі аналіз некалькіх твораў Лі Бо, якія тым ці іншым чынам маглі б быць звязаныя з Суе па ўспамінах дзяцінства, даюць падставы меркаваць, што іх тапаніміка прадстаўляе ландшафт сярэдняга цячэння ракі Чу, якая ўпадае ў возера Ісык-Куль, што азначае, што Лі Бо візуальна ўяўляў сабе пейзаж гэтага раёна. Найбольшую колькасць аргументаў да такога сцвярджэння дае верш «Бой на поўдзень ад горада», які быў напісаны ў 740-х гадах[14].
Пасля таго, як паэту споўнілася 5 гадоў, яго сям’я пераехала ў Цзянь. Сям’я не лічылася беднай, але яе сацыяльны статус быў нізкі — прышлыя людзі з цёмным мінулым. Гэтая і іншыя прычыны паўплывалі на тое, што асновы пачатковага навучання Лі Бо атрымаў дома пад кіраўніцтвам бацькі. Лі Ке, падарожнічаючы, знаёміў сына з выдатнымі мясцінамі Шу, якія былі звязаны з даўніной. Пасля гэтыя ўспаміны ўвасобіліся ў знакамітым вершы «Цяжкія дарогі ў Шу»[15].
Кемлівы хлопчык ужо ў пяцігадовым узросце авалодаў, як ён сам пазней адзначыў, «Шасцю асновамі». Адны даследчыкі лічаць, што гэта пачатковыя веды ў Задыякальным летазлічэнні, сонечным і месячным календарах, іншыя бачаць у гэтым даоскія трактаты, магчыма, адаптаваныя для пачатковага навучання[15]. К сямі гадам дзіця ведала канфуцыянскія каноны, як то Пяцікніжжа, «Лунь Юй», к дзесяці — «Шы Цзін» і «Шу Цзін», але яго, магчыма праз бацькаў светапогляд, больш цягнула да даоскай мудрасці — «Даа Дэ Цзін», «Чжуан-цзы», «Шань хай цзін».
Да дзесяці гадоў ён пазнаёміўся са «ста школамі», гэта значыць атрымаў прадстаўленне аб асноўных напрамках думкі, якая прыйшла з даўніх часоў[15]. У дзесяць гадоў, як пазней успамінаў пляменнік паэта, які жыў у Аньлу, ён пазнаёміўся з «Одай аб Цзы Сюй» Сыма Сянжу, якую прачытаў яму бацька, што кранула няўстойлівую псіхіку хлопчыка. На стале ў яго пакоі стаяла «чатыры каштоўнасці» — пісьмовыя прыналежнасці вучонага і літаратара, гэта значыць пэндзлік, туш, папера і тушачніца (чарнільны камень), а на сцяне віселі баявы лук і меч. Усе гэтыя атрыбуты суправаджалі Лі Бо на працягу ўсяго яго жыцця[16].
Лі Бо цягнуўся за ведамі. Аднойчы ён пачуў, што ў суседнім павеце ёсць дом з вялікай колькасцю кніг, і адправіўся туды, дзе з ранняй раніцы да позняга вечара перачытаў скрутак за скруткам. Гэтае месца было шумным, таму месцам для чытання юнак абраў горы. Аднойчы паэт змок пад дажджом. Ён наняў двух юнакоў, каб збудавалі яму саламяную хаціну, дзе ён і перачытаў усю мясцовую бібліятэку. Шмат гадоў пазней сяляне назвалі гэтую вяршыню «скалой Тайба» і пабудавалі ля падножжа «Кабінет Тайба», куды ў святы прыходзяць людзі ўспамінаць вялікага земляка[17].
Азы «танца з мячом» — мастацтва валодання баявой зброяй — ён пачаў спасцігаць у 15 гадоў. У гэты час, праз рамантызм, яго цягне да рыцарства, ён вучыцца выразна аддзяляць дабро ад зла і адважна абараняць дабро. Імпульсіўнасць і няўрымслівасць былі яго яскравымі рысамі ў такой ступені, што ўжо ў сталыя гады юны паэт Вэй Вань, доўга дамагаючыся сустрэчы з кумірам, ашаломлена апісаў сваё першае ўражанне:
|
З палаючымі вачамі ён быў падобны на галоднага тыгра[16]. | |
У юнацтве рыцарства вабіла яго яшчэ і сваім эстэтычным бокам. Танскія рыцары былі моднікамі, яны жадалі быць заўважанымі, апраналіся яскрава, збіраліся групамі і наведвалі шынкі або ладзілі пацешныя паядынкі, а часам і па-сапраўднаму крывавыя пабоішчы. Сям’я Лі Бо была досыць забяспечана для таго, каб юны рыцар, статны і прыгожы, знешнім выглядам цалкам упісваўся ў гэтае асяроддзе. Але такое асяроддзе бездухоўных маладых людзей не магло захапіць паэта. Аднак, як адкрыта пішуць сучасныя даследчыкі, апанаваны рыцарскім духам старажытнасці, Лі Бо ў юнацтве забіў немалую колькасць людзей[18].
Лі Бо так і не стаў прафесіяналам, хоць яго трэніравалі вядомыя майстры баявых мастацтваў, і ў цэлым узровень яго баявога майстэрства не быў высокім, таму акрамя перамог, бывалі і няўдалыя паядынкі. Знакаміты ў мінулым генерал Пэй Мінь пераканаў Лі Бо
|
ісці шырокай дарогай, а не вузкай сцежкай... Неба даравала табе талент громападобнага пэндзля, і нельга адмаўляцца ад паэзіі дзеля зброі[18]. | |
Рыцарам ён застаўся ў сваім жыццёвым крэда — бескампраміснай барацьбе за справядлівасць, а таксама ў сваіх вершах. Зборны вобраз рыцара ў творах Лі Бо — ідэал, перад якім ён схіляўся, гэта значыць бясстрашны абаронца айчыны і абяздоленых.
Існуе супярэчлівая версія, што перад тым, як пайсці ў горы для нелюдзімага самапазнання, Лі Бо нядоўга праслужыў дробным чыноўнікам у павеце. Пра гэта сведчыць стэла, якая змяшчаецца ў манастыры ў Куанскіх горах, датаваная 1068 годам, з надпісам:
|
Вучоны акадэмік Лі Бо па мянушцы Тайба нядоўга служыў у павеце дробным чыноўнікам, а потым прыйшоў сюды, у горы, дзе дзесяць гадоў вучыўся[19]. | |
Аднак, гэта выклікае сумненні, бо ў гэты час паэту было 14 гадоў і маёмасны стан не выклікаў неабходнасці пасылаць сына працаваць. Тым больш, што без экзаменаў у той час чыноўнікамі не станавіліся. Таму, калі яму споўнілася 15 гадоў, што дазваляла адрывацца ад дома і адасабляцца або адпраўляцца ў падарожжа, ён пагрузіўся ў манастырскія мясціны ў глухіх гарах, а потым і зусім пакінуў бацькоўскі край Шу. Мэтай гэтага было, як сам Лі Бо пазней сфармуляваў «У пасланні шаофу Мэна з шоўшань», гэта значыць дзеля «вырошчвання» мудрасці з тым, каб унесці яе ў свет, ачысціць свет, палепшыць яго[19].
У чысціні некранутай прыроды Лі Бо пазнаваў схаванае ў сабе, зліваўся з прыродай. Ён быў упарты і працавіты. Пра гэта ходзяць легенды. У адной з іх расказваецца пра ўрок, пададзены будучаму паэту жанчынай, якую ён аднойчы вясной сустрэў у лесе каля ручая.
|
Жанчына метадычна церла аб вялікі камень металічны стрыжань. «Што Вы тут робіце, матуля?» — пацікавіўся Лі Бо. «Мне трэба вывастрыць з гэтага стрыжня іголку, а то ўзімку дзеці замерзнуць, у іх адзежа рваная». Зімою Лі Бо зноў знайшоў гэтую жанчыну — яна навастрыла стрыжань і зашыла дзіцячую вопратку. Ён запомніў гэты ўрок на ўсё жыццё і ўжо знакамітым паэтам, адшукаўшы жанчыну, пачціва звярнуўся да яе «Настаўнік»[20]. | |
Адной з прычын, якая павяла Лі Бо ў падарожжа было тое, што імператар Сюань-цзун любіў пустэльніцкія схілы гор каля Усходняй і Заходняй сталіц і праводзіў там некаторы час. Гэтыя схілы празвалі гарамі «прасоўвання пустэльнікаў» з-за таго, што часам пасля сустрэчы з імператарам маладыя таленты маглі абыйсці складаную экзаменацыйную сістэму, якая адкрывала шлях да чынавенства. Гэтая сістэма называлася — чжыцзюй («узыходжанне метадам адбору»). Імпульсіўнага Лі Бо гэты варыянт прыцягваў сваёй імклівасцю і магчымасцю абыйсці складаныя іспыты, «ускочыць» адразу ў сталіцу, стаць не проста дарадцам, а мудрым настаўнікам імператара — менавіта пра гэта ён марыў з юнацтва[21].
Пра гэта гаворыцца ў яго вершах «Вялікае паляванне» і «Зала прасвятлення»[22]. Куды б ні трапляў у сваіх падарожжах Лі Бо, ён перш за ўсё шукаў сувязі для прасоўвання наверх, у рэкамендацыйных лістах і ў рытмічных зваротах да больш вышэйшых па статусе. Гэта не было самапрыніжэннем, тады было так прынята. Калі Лі Бо выправіўся ў падарожжа, яму пашанцавала ў тым, што тут з’явіўся Чжаа Жуй па мянушцы Тайбінь, гэта значыць «Высокі госць», які валодаў і літаратурай, і баявымі мастацтвамі. Настаўнік і вучань склалі адзін пра аднаго прыемнае ўражанне. Чжаа Жуй убачыў стройнага юнака з выглядам восеньскага месяца, зорным бляскам у вачах і духам непахіснасці, якім веяла з-пад броваў. Вочы юнака загарэліся, калі госць расказаў аб нядаўнім наведванні імператарскай сталіцы.
З пятнаццаці гадоў Лі Бо ўжо сур’ёзна захапіўся літаратурнай творчасцю. Паводле афіцыйнай біяграфіі, пачаў ён з рытмічнага эсэ «Перайманне „Одзе аб нянавісці“» паэта V стагоддзя Цзян Яна. Гэта была майстэрская імітацыя, якая атрымала станоўчыя водгукі тагачасных паэтаў. За дзесяць гадоў горнага пустэльніцтва ў манастырах ён напісаў каля сотні паэтычных і празаічных твораў, з якіх захавалася толькі малая частка. Бацька зразумеў, што пара самадзейных заняткаў прайшла, і таленавітаму сыну патрэбен сапраўдны настаўнік, а не просты манастырскі манах[23].
У манастыры Дамін Лі Бо правёў у цэлым дзесяць гадоў, улічваючы перапынкі на візіты дадому да бацькі і падарожжа па Шу, перыядычна размаўляючы з Чжаа Жуем, пасля чаго настаўнік уручыў вучню свой меч, які дастаўся яму ад яго настаўніка, і нагадаў словы старажытных мудрацоў:
|
Прачытай дзесяць тысяч скруткаў кніг, прайдзі дзесяць тысяч дарог. Ты вывучыў шмат кніг, напоўненых словамі, цяпер табе неабходныя кнігі без слоў. Прастол Сіняга Лотаса і Куанскія горы занадта цесныя для цябе[24]. | |
Вясною 720 года Лі Бо, чарговы раз пакінуўшы манастыр, накіраваўся ў сталіцу края Шу — Чэнду (сучасная правінцыя Сычуань), горад пурпурных тканін, дзе выраблялі вышываную залатымі ніткамі тканіну, якую прамывалі ў пурпурнай рацэ. Горад расчараваў Лі Бо, які любіў цішыню і спакой. У наваколлях горада размяшчаўся вялікі даоскі цэнтр, які ахоўваўся асаблівым эдыктам імператара Сюань-цзуна. Незадоўга да з’яўлення Лі Бо ў манастыры пасялілася новая манашка — маладая дзяўчына, якая была не надта старэйшая за Лі Бо. Гэта была прынцэса Юйчжэнь, восьмая дачка імператара Жуй-цзуна, які кіраваў краінай з 710 па 712 гады, сястра Сюань-цзуна, які прыняў трон ад бацькі. Лі Бо верагодна там і пазнаёміўся з ёй. На працягу жыцця яны не раз сустракаліся, і паэт прысвяціў ёй некалькі вершаў[25].
Пакінуў пасля сябе 30 тамоў вершаваных твораў. Кітайская літаратурная крытыка называе Лі Бо і Ду Фу «прашчурамі верша», паколькі яны стварылі новую вершаваную форму — верш у пяць і сем слоў, які прыйшоў на змену старой форме верша ў чатыры словы. Гэта стала асноўнай формай паэзіі на наступныя тысячу з нечым гадоў, да літаратурнай рэвалюцыі 1918 года. Асноўныя матывы паэзіі Лі Бо — хваласпеў дружбе, віну, кветкам, прыродзе ў цэлым.
На беларускую мову асобныя вершы Лі Бо пераклаў Ігар Бабкоў (у кн. «Тутэйшыя». Мн., 1989).
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
