Ірга

Ірга́^[3] (Amelanchier) — род раслін трыбы Яблыневыя (Maleae) сямейства Ружавыя (Rosaceae), лістападны хмызняк ці невялікае дрэва.

Ірга
Ірга круглалістая (Amelanchier ovalis) — тыпавы від роду. Парастак, лісце і плады
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя[1] Клас:  Двухдольныя[2] Парадак:  Ружакветныя Сямейства:  Ружавыя Падсямейства:  Слівавыя Трыба:  Яблыневыя Род:  Ірга
Міжнародная навуковая назва
Amelanchier Medik., 1789
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   25108 NCBI   23139 EOL   29970 GRIN   g:509 IPNI   33638-1 FW   157340

Назва

Навуковая назва роду, Amelanchier, відаць, утворана ад правансальскага слова amelanche, якое «паказвае на мядовы смак пладоў»^[4]. На думку М. М. Кадэна і Н. М. Цярэнцьевай, amelanchier (чытаецца амелянчыер) — гэта правансальская назва расліны, паходзіць ад amelanche — назвы пладоў аднаго з відаў роду (Amelanchier ovalis Medik.). Слову прыпісваецца кельцкае паходжанне^[5].

Батанічнае апісанне

Батанічная ілюстрацыя Якаба Штурма з кнігі «Deutschlands Flora in Abbildungen», 1796

Лісце простае, круглявае або авальнае, на хвосціках, дробна- ці буйназубчатыя па краі, зверху цёмна-зялёныя, знізу бледна-зялёныя, восенню жоўта-чырвоныя або цёмна-чырвоныя.

Кветкі шматлікія, белыя або крэмавыя, сабраныя ў шчыткападобныя пэндзлі на канцах парасткаў. Завязь ніжняя. Песцік адзін. Асабліва багатае квіценне і плоданашэнне бывае на верхавінных парастках мінулага года.

Плод — яблык, сінявата-чорны або чырванавата-фіялетавы, з шызым налётам, дыяметрам да 10 мм, ядомае, салодкае, у сярэдняй паласе Расіі спее ў ліпені — жніўні.

Плады ўтрымліваюць да 12 % цукараў, каля 1 % кіслот, 0,5 % дубільных рэчываў, каля 40 мг% аскарбінавай кіслаты, карацін, фарбавальныя рэчывы.

• 
• 
• 
• 

Распаўсюджанне

Вядома 19^[6] відаў роду, якія растуць ва ўмераным поясе Паўночнага паўшар'я: Паўночная Амерыка, Паўночная Афрыка, Цэнтральная і Паўднёвая Еўропа, Каўказ, Крым, Японія, і некалькі гібрыдных формаў.

Лёгка прыстасоўваючыся да ўмоў, шырока разыходзіцца па свеце, у тым ліку і ў Расіі. Нярэдка сустракаецца здзічэлым. Насенне распаўсюджваецца птушкамі.

На тэрыторыі Беларусі часцей за ўсё сустракаюцца ірга круглалістая (Amelanchier ovalis), ірга каласістая (Amelanchier spicata) і радзей ірга канадская (Amelanchier canadensis)^[7].

Класіфікацыя

У родзе Ирга больш 10 відаў^[8]

• Amelanchier amelanchier (L.) H.Karst.
• Amelanchier arborea (F.Michx.) Fernald
  • Amelanchier arborea subsp. laevis (Wiegand) S.M.McKay ex P.Landry [syn. Amelanchier laevis Wiegand]
• Amelanchier asiatica (Siebold & Zucc.) Endl. ex Walp.
• Amelanchier bartramiana (Tausch) M.Roem.
• Amelanchier denticulata (Kunth) K.Koch
• Amelanchier gaspensis (Wiegand) Fernald & Weath.
• Amelanchier grandiflora (Wiegand) Wiegand
• Amelanchier integrifolia Boiss. & Hohen.
• Amelanchier lucida (Fernald) Fernald
• Amelanchier oblongifolia (Torr. & A.Gray) M.Roem.
• Amelanchier oreophila A.Nelson
• Amelanchier ovalis Medik. typus — Ірга круглалістая, ці Ірга авалалістая^[9]
• Amelanchier sanguinea (Pursh) DC.
  • Amelanchier sanguinea var. alnifolia (Nutt.) P.Landry [syn. Amelanchier alnifolia (Nutt.) Nutt. ex M.Roem.]
• Amelanchier sinica (C.K.Schneid.) Chun

Гібрыдныя роды з удзелам прадстаўнікоў роду

• ×Amelasorbus (= Sorbus × Amelanchier)

Ужыванне

Багатае квіценне, дэкаратыўныя плады, вытанчаная восеньская афарбоўка лісця, непатрабавальнасць да глеб, засухаўстойлівасць, скараплоднасць, хуткі рост, зімаўстойлівасць, штогадовае плоданашэнне — усё гэта робіць расліну вельмі прывабнай для садоўніка.

Лёгка пераносіць стрыжку, маючы 15-20 і больш роставых парасткаў.

У паўночных раёнах Расіі з'яўляецца адным з надзейных і цягавітых прышчэпаў для карлікавых груш і яблынь.

Плады ўжываюцца ў ежу свежымі, перапрацоўваюцца на варэнне, пасцілу, жэле, віно. Сухія плады — складовая частка кампотаў і кісялёў з сухафруктаў, якая надае ім прыгожую афарбоўку.

Ужыванне ў медыцыне

Мноства вітаміну Р дазваляе рэкамендаваць плады расліны і сокі з іх пажылым людзям для ўмацавання сценак сасудаў і павышэння іх эластычнасці, папярэджання інфаркту міякарда і варыкознага пашырэння вен. Плады — добры полівітаміны сродак, іх ужываюць для лячэння гіпа- і авітамінозаў. Яны нармалізуюць сон і ўмацоўвае арганізм. Ужыванне настойкі кветак нармалізуе працу сэрца і зніжае крывяны ціск. У народнай медыцыне сок выкарыстоўваецца для паласкання горла пры ангінах, запаленні паражніны рота, адвары кары і лісця — як звязальны і ахінальны сродак. Сок свежых пладоў валодае звязальнымі ўласцівасцямі і выкарыстоўваецца як лячэбны напой пры засмучэннях кішачніка.

Зноскі

1. Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя.
2. Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя».
3. Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 13. — 160 с. — 2 350 экз.
4. А. И. Пояркова. Род 730. Ирга — Amelanchier // Флора СССР. В 30-ти томах / Главный редактор акад. В. Л. Комаров; Редактор тома С. В. Юзепчук. — М.—Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1939. — Т. IX. — С. 408. — 540 + XIX с. — 5 200 экз.
5. Н. Н. Каден и Н. Н. Терентьева. Выпуск 1. А // Этимологический словарь научных названий сосудистых растений, дикорастущих и разводимых в СССР / МГУ им. М. В. Ломоносова; Под ред. доц. В. Л. Мирошенковой. — М.: Изд-во Моск. ун-та, 1979. — С. 122. са спасылкай на Backer C. A. Verklarend woordenboek der wetenschappelijke namen van de in Nederland en Nederlandschi-Indie in het wild groeiende en in tuinen en parken gekweekte varens en hoogere planten. — Groningen, Batavia, 1936., Gilbert-Carter H. Glossary of the British Flora. — Cambridge, 1964., Smith A. W. A gardener's dictionary of plant names. — N. Y., 1972. і Steam W. T. Botanical Latin. History, grammar, syntax, terminology and vocabulary. — Newton Abbot, 1973.
6. Паводле сайта GRIN. Гл. картку расліны.
7. Дикорастущие плоды и ягоды/Шапиро Д. К., Михайловская В. А., Манциводо Н. И.—2-е изд., перераб. и доп.—Мн.: Ураджай, 1981.—159 с., 16 л. ил.
8. The Plant List: Amelanchier (Праверана 20 кастрычніка 2012)
9. NCU-3e. Names in current use for extant plant genera. Electronic version 1.0. Entry for Amelanchier Medik. (англ.) (Праверана 16 ліпеня 2009)

Літаратура

• Ірга // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 7: Застаўка — Кантата / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 7. — 604 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0130-3 (т. 7). — С. 316.

Спасылкі

• Амеланхиер // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Ирга у «Энциклопедии декоративных садовых растений» (Праверана 3 верасня 2011)
• Ирга Архівавана 16 лютага 2005. на сайце «Усадьба» (Праверана 3 верасня 2011)
• На сайце USDA NRCS (англ.) (Праверана 26 ліпеня 2009)