Радзівіл Осьцікавіч

Радзівіл Осьцікавіч (у каталіцтве Мікалай; ? — 1477, Вільня) — дзяржаўны дзяяч Вялікага Княства Літоўскага. Маршалак гаспадарскі (1440—1452) і земскі (1433—1434 і 1463—1474), адначасна ваявода троцкі (з 1466) і кашталян віленскі (з 1475). Пачынальнік роду Радзівілаў.

Радзівіл Осьцікавіч
лац. Radzivił Ościkavič

Уяўны партрэт Радзівіла Осьцікавіча
Герб «Трубы»
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся	1384
Памёр	1477(1477) Вільня
Род	Радзівілы
Бацькі	Крысьцін Осьцік Ганна
Дзеці	Мікалай, Ганна
Дзейнасьць	палітык

Вотчынныя ўладаньні знаходзіліся каля Кернава, Анікштаў і Ужпалю. Валодаў Нягневічамі на Наваградчыне, Харашэвічамі на Слонімшчыне, Бастынем на Піншчыне, а таксама Біржамі, Кейданамі, Шырвінтамі ды іншымі. У 1442—1477 роках быў старостам ужпальскім і пянянскім.

Імя

Асноўны артыкул: Радзівіл (імя)

Ратвіл (Ratwilius^[1]) і Вілірад або Вілрад (Willirad, Wilrad) — імёны германскага паходжаньня^[2]. Іменная аснова -рад- (-рат-) (імёны ліцьвінаў Раталт, Радавін, Конрад; германскія імёны Ratolt, Radowin, Konrad) паходзіць ад гоцкага *rêþs^[3], германскага rad- 'рада'^[4], а аснова -віл- (імёны ліцьвінаў Вільбут, Вільгейда, Мунтвіл; германскія імёны Willebut, Williheid, Muntwil) — ад гоцкага wilja 'воля'^[5]. Такім парадкам, імя Радзівіл азначае «рада волі»^[6].

Адпаведнасьць імя Радзівіл германскаму імю Ratwilius сьцьвердзіў францускі лінгвіст-германіст Раймонд Шмітляйн, які на падставе шматгадовых дасьледаваньняў прыйшоў да высноваў пра германскае паходжаньне літоўскіх уласных імёнаў^[7][8]. Адпаведнасьць імя Радзівіл германскім імёнам Ratwilius і Wilrad прызнае летувіскі лінгвіст Ёзас Юркенас(lt)^[9].

Варыянты імя ў гістарычных крыніцах: Rodywyl Ostikowicz (29 лістапада 1430 року)^[10]; Родивил Остикович^[11] (27 верасьня 1432 року)^[12]; Radiwil Hostikowicz (15 кастрычніка 1432 року)^[13]; Radiwil marsalci terrae Lythuaniae [sigilla] (20 студзеня 1433 року)^[14]; Radiwil terrae Lithwaniae marschalcus (27 лютага 1434 року)^[15]; Радивилу Остиковичу (Радивил Остикович^[16]; 1440—1492 рокі^[17], 9 лістапада 1449 року^[18]); Radyl Osticowicz (16 красавіка 1444 року)^[19]; панъ Родивилъ Остиковичь (9 верасьня 1445 року^[20], 14 траўня 1446 року^[21], 8 студзеня 1452 року^[22], 21 красавіка 1452 року^[23], 14 красавіка 1455 року^[24], 21 траўня 1463 року^[25], 21 жніўня 1466 року^[26], 25 траўня 1475 року^[27]); Radiwil Ostikowycz (23 красавіка 1452 року)^[28]; Rodiwyl Hostikowicz (21 лютага 1457 року)^[29]; Родивилъ (10 сакавіка 1463 року)^[30]; Radivil Osczykowicz palatino Trocensi (30 верасьня 1469 року)^[31]; Nos Radiwil Oscikowitcz, pallatinus Trocensis, generalis marschalkus terre Lytphanie (3 ліпеня 1473 року)^[32].

Біяграфія

Мітычная князёўна Эўдакія Сьвятаполк-Чацьвярцінская, якая лічылася жонкай Радзівіла

Зь літоўскага баярскага роду, сын Осьціка гербу «Трубы», кашталяна віленскага, і Ганны (зь нявысьветленага роду). Меў братоў Станіслава (Станьку), Мікалая (Міцьку) і Барталамея (Бартку).

Упершыню ўпамінаецца ў 1411 року ў дакумэнце Торунскай умовы. У 1420—1429 роках упамінаецца як маршалак гаспадарскі вялікага князя Вітаўта. 15 кастрычніка 1432 року засьведчыў акт Гарадзельскай уніі. У 1433—1434 роках быў маршалкам земскім (вялікім)^[33].

У 1440 року па сьмерці вялікага князя Жыгімонта Кейстутавіча падтрымаў абраньне Казімера, таго ж року атрымаў урады маршалка гаспадарскага і дзяржаўцы анікштынскага^[33].

У 1443 року накіраваўся з войскам у Крым, дзе пасадзіў на сталец Хаджы-Гірэя^[34]. Браў удзел у выправе на Маскву ў 1445 року, каб дапамагчы Васілю III аднавіць сваю ўладу. У 1446, 1447 і 1448 роках езьдзіў з пасольствамі да вялікага магістра. У 1448 року быў сярод складальнікаў мірнай умовы паміж Вялікім Княствам Літоўскім, Каралеўствам Польскім і Тэўтонскім ордэнам у Растэнбургу. У 1449 року з дапамогай Васіля III пасьпяхова дзеяў супраць мяцежнага князя Міхала Жыгімонтавіча, адваяваў Старадуб, Ноўгарад-Северскі, Радагашч, Поціўль, Бранск^[33].

У першай палове 1450-х рокаў ачоліў магнацкую апазыцыю супраць вялікага князя Казімера і быў ёй прапанаваны як кандыдат на вялікакняскі сталец. У 1452 року шукаў падтрымкі ў хана Залатой Арды Сэід-Ахмэда, але таго разьбіў Хаджы-Гірэй. У 1455 року вярнуўся ў Літву, дзе яго пазбавілі ўсіх урадаў. Пазьней пакінуў апазыцыю, у 1463 року зноў стаў маршалкам земскім, а з 1466 року — ваяводам троцкім^[35].

У 1473 року браў удзел у вызначэньні граніцы зь Інфлянтамі. У 1475 року^[33] атрымаў урад кашталяна віленскага. Разам зь Міхалам Кезгайлам кіраваў дзяржавай ў час ад’ездаў вялікага князя, у 1470-я рокі ачольваў дэлегацыю ў разьвязваньні памежных спрэчак з Псковам і Інфлянцкім ордэнам. 13 жніўня 1477 року ўпамінаецца як нябожчык^[16].

Яго жонкай, магчыма, была дачка Судзімонта. У шлюбе нарадзіліся дзеці:

• Мікалай (каля 1440—1509), намесьнік смаленскі (1482—1486) і наваградзкі (1488—1490), кашталян троцкі (1488—1491), ваявода віленскі і канцлер вялікі літоўскі (з 1492)
• Ганна, якая выйшла замуж за Пецьку Ягайлавіча, а пазьней стала манашкай.

16 і 26 судзеня 1451 року склаў дзьве суплікі да Папы, дзе адзначыў сваё каталіцкае хроснае імя — Мікалай. Фундаваў парафіяльны касьцёл ва Упніках^[35].

Мова і культура

Асноўныя артыкулы: Ліцьвіны і Русіны

У 1473 року разам з старостамі жамойцкім Янам Кезгайлавічам (Johannes Kenszgailowitcz), браслаўскім Багданам Саковічам і лідзкім Янам Кучуком уклаў на граніцы зь Інфлянцкім ордэнам акт аб размежаваньні «нашых літоўскіх» (nostram Lythphanorum) зямель зь Інфлянтамі; у акце ўпаміналіся межы, называныя «граніцы» (granicies), і пагорак, які «па-народнаму» называўся «капец» (colliculum alias kopecz)^[36], а таксама сьцьвярджаліся «народнае вымаўленьне» (vulgo apellatarum) літоўскіх адыменных назваў мясцовасьцяў Войшвілы (Woyszwily) і Шадзіборы (Szedibory)^[37]. Гэта адпавядае многім іншым тагачасным лацінскім граматам літоўскіх князёў і баяраў, дзе з азначэньнем «народны» («гутарковы») падаваліся менавіта беларускія словы^[38].

Да акту Гарадзенскай умовы (1434 год) прывесіў пячаць з лацінамоўным гатычным надпісам^[39]:

∗ s ∗ radivvil + asticav lt*⁑*ewski ⁑ mardchalz

Галерэя

• Іканаграфія Радзівіла Осьцікавіча
• 
  Зь Нясьвіскай партрэтнай галерэі, 1733—1737 рр.
• 
  З альбома «Выявы роду Радзівілаў». Г. Ляйбовіч, 1758 р.
• 
  Невядомы мастак, XIX ст.
• 
  М. Старкман, 1857 р.

Крыніцы

1. Series episcoporum ecclesiae catholicae. — Ratisbonae, 1873. P. 618.
2. Förstemann E. W. Altdeutsches Namenbuch. Bd. 1: Personennamen. — Bonn, 1900. S. 1219, 1605.
3. Kremer D. Die Germanischen Personennamen in Katalonien // Estudis romànics. Nr. 14, 1972. S. 193.
4. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 18.
5. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 17.
6. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 24.
7. Schmittlein R. Les noms d’eau de la Lituanie (suite) // Revue internationale d’onomastique. Nr. 3, 1964. P. 162.
8. Schmittlein R. Les noms d’eau de la Lituanie (fin), le nom de Radziwill // Revue internationale d’onomastique. Nr. 4, 1964. P. 281—292.
9. Юркенас, Ю. Основы балтийской и славянской антропонимики. — Вильнюс, 2003. С. 38.
10. Полехов С. В. Наследники Витовта. — М., 2015. С. 515.
11. Собрание древних грамот и актов городов: Вильны, Ковна, Трок, православных монастырей, церквей и по разным предметам: Ч. 1. — Вильно, 1843. С. 6.
12. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 327.
13. Akta unji Polski z Litwą, 1385—1791. — Kraków, 1932. S. 81.
14. Akta unji Polski z Litwą, 1385—1791. — Kraków, 1932. S. 94.
15. Akta unji Polski z Litwą, 1385—1791. — Kraków, 1932. S. 105.
16. Пятраўскас Р. Літоўская знаць у канцы XIV—XV ст.. — 2-е выд. — Смаленск, 2014. С. 214.
17. Lietuvos Metrika. Knyga 3 (1440—1498). — Vilnius, 1998. P. 32, 54.
18. Lietuvos Metrika. Knyga 3 (1440—1498). — Vilnius, 1998. P. 66.
19. Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji Wilenskiej. T. 1, z. 1: 1387—1468. — Kraków, 1932. S. 206.
20. Пожалование в. к. л. Казимира Радзивиллу Остиковичу на Вижунские сеножати (1445), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
21. Грамота в. к. л. Казимира Радзивиллу Остиковичу на 9 человек, живущих на немецкой границе (1446), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
22. Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie. T. 1, 1366—1506. — Lwów, 1887. S. 48.
23. Грамота в. к. л. Казимира о разрешении Радзивиллу Остиковичу поселить трех человек в Олунгах (1452), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
24. Грамота в. к. л. Казимира о разрешении Радзивиллу Остиковичу поселить шесть человек Роквян в Биржах близ немецкой границы (1455), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
25. Грамота в. к. л. Казимира для Радзивилла Остиковича на человека Воинейка Мостейковича (1463), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
26. Письмо в. к. л. Казимира наместникам Трокского воеводства и Жемайтии о выдаче немецкой челяди (1466), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
27. Письмо в. к. л. Казимира боярам Гедройтским с запретом вступаться в бортную землю Гедишки (1475), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
28. Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji Wilenskiej. T. 1, z. 1: 1387—1468. — Kraków, 1932. S. 236.
29. Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji Wilenskiej. T. 1, z. 1: 1387—1468. — Kraków, 1932. S. 253.
30. Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie. T. 3, 1432—1534. — Lwów, 1890. S. 12.
31. Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji Wilenskiej. T. 1, z. 2: 1468—1501. — Kraków, 1939. S. 305.
32. Собрание государственных и частных актов, касающихся истории Литвы и соединенных с ней владений (от 1387 до 1710 года), изданное Виленской археологической комиссией под ред. ученого секретаря Маврикия Круповича. Ч. 1. — Вильно, 1858. С. 22.
33. Пазднякоў В. Радзівіл Осцікавіч // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 501.
34. Андреев А. Р. Крым — улус Золотой Орды. Венеция и владения Генуи в Крыму. Создание Крымского ханства. XIII—XV века // История Крыма. — М.: Белый волк, 2002.
35. Пятраўскас Р. Літоўская знаць у канцы XIV—XV ст.. — 2-е выд. — Смаленск, 2014. С. 215.
36. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 64.
37. Описание Рукописного отделения Виленской публичной библиотеки. Вып. 3. — Вильна, 1898. С. 41.
38. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 39—46.
39. Akta unji Polski z Litwą, 1385—1791. — Kraków, 1932. S. 100.

Літаратура

• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с. — (сьціслая вэрсія кнігі: Вытокі Вялікае Літвы. — Менск, 2021. — 89 с.)
• Пятраўскас Р. Літоўская знаць у канцы XIV—XV ст.: Склад — структура — улада / пераклад А. Мікус. — 2-е выд. — Смаленск: Інбелкульт, 2014. — 386 с. — ISBN 978-5-00076-015-4
• Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: Тэхналогія, 2001. — 216 с. — 500 ас. — ISBN 978-985-458-050-4
• Semkowicz W. O litewskich rodach bojarskich zbratanych ze szlachtą polską w Horodle 1413 r. // Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie. T. 5, 1920. — Kraków: 1921. — С. 42.