Зьміцер Жылуновіч

Зьмі́цер Хве́даравіч Жылуно́віч (псэўд. Ці́шка Га́ртны; 4 лістапада [ст. ст. 23 кастрычніка] 1887, мяст. Капыль Слуцкага пав. Менскай губ., цяпер Менская вобласьць — 11 красавіка 1937, Магілёў) — беларускі пісьменьнік, грамадзкі і дзяржаўны дзяяч. Удзельнік рэвалюцыі 1905—1907 гадоў.

Зьміцер Жылуновіч лац. Źmicier Žyłunovič
Асабістыя зьвесткі
Псэўданімы	Цішка Гартны і інш.
Нарадзіўся	23 кастрычніка (4 лістапада) 1887 Капыль, Слуцкі павет, Менская губэрня, Расейская імпэрыя
Памёр	11 красавіка 1937(1937-04-11) (49 гадоў) Магілёў, БССР, СССР
Пахаваны	Пячэрскі лесапарк
Літаратурная дзейнасьць
Род дзейнасьці	перакладнік, драматург, паэт, палітык, журналіст
Мова	беларуская мова і расейская мова
Дэбют	у газэце «Наша ніва» (1908); першая кніга — «Pieśni» (1913)
Творы на сайце Knihi.com
Зьміцер Жылуновіч у Вікісховішчы

Іншыя псэўданімы і крыптанімы: Авадзень; Авадзён; Аглядальнік; В.Аса; Беларус; Беларус-Камуніст; Бэйгар; Вар; П.Вартавы; Паўлюк Вартавы; Васа; Сымон Гляк; Габрусь Друк; Сымон Друк; Зета; Зьміжыла; Зьміцер; Знаёмы; Зьмітро Капылянін; Янка Кліч; Мешчанін; Мінчанін; Цішка Г.; Мужык; С.Смык; Я.Смык; Стары С-Д; Твой сын Зьмітро; Чырвонь; Язэп Чырвонь; Шулятнік; А.; Ц. Г.; Д. Ж.; З. Ж.; У. Ж.; Ул. Ж.; Д.Ж-ч; З.Ж-ч; Я.К-іч і інш.

Праца

Працаваў рамесьнікам-гарбаром у Капылі, Летуве, Украіне, на заводзе ў Санкт-Пецярбургу. Друкавацца пачаў з 1908 году ў газэце «Наша ніва». Першая кніга «Pieśni» выйшла ў 1913 годзе. Прадстаўляў беларускія інтарэсы ў Дэмакратычнай нарадзе ў Петраградзе з 14(27) верасьня па 23 верасьня(6 кастрычніка) 1917 году, як прадстаўнік Беларускай сацыялістычнай грамады.^[1] Быў абраны ў склад Дэмакратычнай Рады, што была пераўтворана ў Часовую Раду Расейскай рэспублікі (Перадпарлямэнт).^[2][3][4][5] У 1918 годзе сакратар Беларускага нацыянальнага камісарыяту. Рэдактар першай беларускай бальшавіцкай газэты «Дзяньніца». З кастрычніка 1918 году ў РКП(б). З 1 студзеня па 3 лютага 1919 году — старшыня Часовага рабоча-сялянскага савецкага ўраду Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі. Потым — палітработнік Чырвонай Арміі.

У 1921 годзе ў Бэрліне наладзіў выданьне беларускіх кніг. Пасьля вяртаньня ў Менск — рэдактар газэты «Савецкая Беларусь», ініцыятар стварэньня літаратурнага аб’яднаньня і часопіса «Полымя», узначальваў Дзяржвыдавецтва БССР і Цэнтральны архіў БССР, працаваў намесьнікам наркама асьветы БССР, у Інстытуце гісторыі Акадэміі навук Беларусі.

У 1923 годзе пленум ЦК КП(б)Б прыняў пастанову пра прысваеньне Ц. Гартнаму званьня Народнага паэта Беларусі, але яна так і не была выкананая^[6]. Акадэмік БелАН з 1928 году. Быў знаёмы і падтрымліваў сяброўскія, творчыя сувязі й вёў перапіску зь Юліасам Фучыкам, Здэнекам Неедлым, Ёханесам Бехерам, Францам Вайскопфам і інш. Апрача беларускай і расейскай, ведаў нямецкую, польскую і ўкраінскую мовы.

Рэпрэсіі

Бюст Цішкі Гартнага (скульптар Заір Азгур)

Помнік Цішку Гартнаму (Капыль, 2000 год)

Магіла Цішкі Гартнага з помнікам 1989 году (Магілёў, 2020 год)

Выключаны з ВКП(б) 16 студзеня 1931 году з фармулёўкай «за сувязь з <…> нацдэмаўскімі і фашысцкімі элемэнтамі». Арыштаваны 15 лістапада 1936 году. 7 красавіка 1937 году пераведзены ў Магілёўскую псыхіятрычную лячэбніцу, дзе і памёр (паводле афіцыйнай вэрсіі ад гангрэны лёгкіх; паводле іншых зьвестак — скончыў жыцьцё самагубствам).

Пахаваны на ўскраіне Пячэрскага парку ў Магілёве^[7].

Рэабілітаваны ў грамадзянска-прававых адносінах 15 кастрычніка 1955 году. Цалкам (палітычна) рэабілітаваны 10 верасьня 1987 году.

Творчасьць

Цішка Гартны айтар раманаў: першы беларускі вялікі эпічны твор «Сокі цаліны» і «Перагуды»; зборнікаў вершаў: «Pieśni», «Песьні працы і змаганьня», «Урачыстасьць»; зборнікаў п’есаў: «Хвалі жыцьця», «Сацыялістка», «На стыку», «Дзьве сілы»; зборнікаў апавяданьняў: «Трэскі на хвалях» і «Прысады»; публіцыстычных нарысаў «Па чатырох краінах»; артыкулаў па літаратурнай крытыцы й пра падзеі сьведкам якіх ён быў.

Мікола Равенскі вельмі ўдала паклаў на музыку верш Зьмітра Жылуновіча «Ах ты, Нёман-рака», які тады й доўга пасьля меў вялікую папулярнасьць, ня меншую хіба за «Люблю наш край» Канстацыі Буйлы — так блізкімі ўсім былі, у праніклым музычным агучэньні Равенскага, ягоныя заключныя словы пра тое,

	…Што надыйдзе пара — Зьнемажэньне міне, Адраджэньня зара Над народам блісьне, І з збалелых грудзей Беларусі дзяцей Над табой загудзе Песьня вольных людзей…
—Цішка Гартны, [8]

Песьні на словы Цішкі Гартнага яшчэ стварылі: Міхаіл Мацісон^{[9][10][11][12]}, Несьцер Сакалоўскі, Альбін Стаповіч, Аляксей Туранкоў^[13].

Сям’я

Жонка — Жылуновіч Надзея Сьцяпанаўна (народжаная ў верасьні 1894 г. у Ленінградзе ў сям’і рабочага). 8 кастрычніка 1938 году асобай нарадай пры НКУС БССР асуджана як «член сям’і здрадніка радзімы» і «саўдзел у антысавецкай дзейнасьці» да 5 гадоў ссылкі і этапавана ў Баровічы Ленін­град­зкай вобласьці. Далейшы лёс невядомы. Рэабілітавана 17 чэрвеня 1966 году Вярхоўным судом БССР.

Дачка Галіна нарадзілася 21 лютага 1917 году ў Ленінградзе. Сябра ВЛКСМ, паступіла ў Менскі мэдычны інстытут. 25 жніўня 1937 году ў Менску арыштавана, 8 кастрычніка 1938 году асобай нарадай пры НКУС БССР разам з маці асу­джана за «неданясеньне» да 5 гадоў ссылкі і этапавана ў Баровічы Ленінградзкай вобласьці. Пасьля вызваленьня жыла ў Беларусі. Рэабілітавана 17 чэрвеня 1966 году Вярхоўным судом БССР^[14]. Беларускі мовазнавец (беларуская, расейская мовы), кандыдат філялягічных навук, складальнік зборніка ўспамінаў пра Цішку Гартнага.

Памяць

• На выяўленым месцы пахаваньня 11 красавіка 1989 году пастаўлены мэмарыяльны помнік.
• У 2000 годзе побач з Капыльскім раённым краязнаўчым музэем устаноўлены помнік Цішку Гартнаму (скульптар Уладзімер Бандарэнка).
• Бюст Цішкі Гартнага. Зроблены Заірам Азгурам у бронзе. Выстаўлены ў Капыльскім краязнаўчым музэі^[15].
• Мэмарыяльная шыльда Зьмітру Жылуновічу на доме па вул. Карла Маркса, 30 у Менску.
• Імем Жылуновіча названы вуліцы ў Менску, Капылі.
• Без эпітафіі дакумэнтальны фільм пра Зьмітра Жылуновіча ад Белтэлерадыёкампаніі
• Васіль Дранько-Майсюк. (27 кастрычніка 2018.) Цішка Гартны (1887-1937). Адкрытая лекцыя Васіля Дранько-Майсюка Лекцыі праекту «(Не)расстраляная паэзія». TuzinFM.

Бібліяграфія

Паэзія Ciška Hartny. Pieśni. — Pieciarburh: «Zahlanie sonce i ŭ naše wakonce», 1913. — 50 с. Цішка Гартны. Песьні працы і змаганьня. — Бэрлін: выданьне Навукова-літэрацкага адзьдзела Камісарыяту асьветы БССР, 1922. — 102 с. Цішка Гартны. Урачыстасць. Цыклы: 1. Урачыстасць рэвалюцыі; 2. Урачыстасць жыцьця. (Вершы). — 2-е дапоўненае выданьне. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1928. — 133 с. — 3000 ас. Цішка Гартны. Вершы. Са зьместу: Да Нёмна; Бяздольны; Сявец; Сонейка вечнае зіяе...; Пажарыска; Восень; Роднай краіне; Красуй, збожжа!; У дарозе; Восень і інш. / укладальнік і аўтар прадмовы Сьцяпан Александровіч; рэдкалегія: Пімен Панчанка (галоўны рэдактар) і інш.. — Менск: Беларусь, 1967. — 142 с. — (Бібліятэка беларускай паэзіі). — 5300 ас. П'есы Цішка Гартны. Хвалі жыцьця: Драма ў 3 дзеях. // Зажынкі : Першы збор твораў беларускіх песняроў і пісьменнікаў, выйшаўшых з сям’і працоўнага народу. — Масква: Выданьне Беларускага нацыянальнага камісарыяту, 1918. Цішка Гартны. Сацыялістка. // Сцэнічныя творы: у 2 кніжках. — Менск: Беларускае каапэрацыйнае выдавецкае таварыства «Савецкая Беларусь», 1924. — В. Кніга 2. Цішка Гартны. Прысады: апавяданьні. На стыку: п'еса ў 5 дзеях; Дзьве сілы: драматычныя сцэны з жыцьця прамысловага цэнтру. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1927. — 273 с. — 3000 ас. Апавяданьні, аповесьці Цішка Гартны. Трэскі на хвалях : апавяданьні. — Менск: Беларускае кааперацыйна-выдавецкае таварыства «Савецкая Беларусь», 1924. — 254 с. — 3000 ас. Цішка Гартны. Выбраныя апавяданні: Лайдак; Вялікодная каробка; «Дойдзем, сынок»; Сымонка ― інжынер; Бягунец. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1926. — 60 с. — (Сялянская бібліятэка; № 58). — 3000 ас. Цішка Гартны. Трэскі на хвалях : апавяданьні. — 2-е выданьне. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1927. — 309 с. — 3000 ас. Цішка Гартны. Прысады: апавяданьні. Зьмест: Прысады; Ядзя-Жучок; Праводзіны; Хільшчык Шлёма Брыкер; Чапіла душы; Таварыш інспэктар; Дыягназ; Таварышы; Свае блінцы; На стыку: п'еса ў 5 дзеях; Дзьве сілы: драматычныя сцэны з жыцьця прамысловага цэнтру. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1927. — 273 с. — 3000 ас. Цішка Гартны. Прысады: апавяданьні. — 2-е выданьне. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1928. — 287 с. Цішка Гартны. Гаспадар: апавяданьні / Прадмова Міхаіла Пятуховіча. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1930. — 90 с. — (Мастацкае слова — масам). — 5000 ас. Цішка Гартны. На новым месцы: аповесьць. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1930. — 93 с. — (Мастацкае слова — масам). — 5000 ас. Цішка Гартны. Прысады: апавяданьні. Зьмест: Прысады; Больш за ўсіх; Спатканьне; Распусьніца; Дойдзем, сынок; Лайдак. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1930. — 104 с. — (Мастацкае слова масам). — 5000 ас. Цішка Гартны. Зялёны шум: Аповесьць. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1931. — 5000 ас. Цішка Гартны. Гоман зарніц: апавяданьні. Зьмест: Гаспадар; Напевы Сірэн; Зялёны шум; Пахучы зяб; Круты паварот Смерць Германа Васэрмана. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1932. — 297 с. — 3000 ас. Цішка Гартны. Выбраныя апавяданні. Зьмест: Лайдак; Велікодная каробка; Штрэйхбрэхер; Дойдзем, сынок; Грэскі на хвалях; Свае блінцы; Прысады; Гаспадар; Смерць Германа Васэрмана; Касьян Рулін / Складаньне,падрыхтоўка тэкста, прадмова, камэнты і заўвагі Аляксей Клачко. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1962. — 279 с. — 6000 ас. Цішка Гартны. . Насустрач сонцу: Выбраныя апавяданні. Змест: Насустрач узышоўшаму сонцу; Думкі; На ўсходзе сонца; Адвячоркам; Шукаючы працы; Штрэйкбрэхер; Лайдак; Велікодная каробка; Распусніца; Дойдзем, сынок і інш. / Укладаньне Аляксея Клачко. — Менск: Мастацкая літаратура, 1978. — 365 с. — (Бібліятэка беларускай прозы). — 10 000 ас. Цішка Гартны. Завяўшая краса: Апавяданні / Укладаньне: Роліч Г. В.. — Менск: Мастацкая літаратура, 2001. — 223 с. — 2500 ас. — ISBN 985-02-0510-5 Раманы Цішка Гартны. Сокі цаліны : раман у 3 ч. Частка 1: Бацькава воля. — Бэрлін: Выданьне Навукова-літэрацкага аддзела Камісарыяту асветы БССР, 1922. — 158 с. Цішка Гартны. Сокі цаліны: раман у 3 квадрах. Вып. 2: На перагібе. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1926. — 323 с. — 3000 ас. Цішка Гартны. Сокі цаліны: раман у 3 квадрах. Вып. 2: На перагібе. — 2-е выданьне. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1928. — 338 с. — 3000 ас. Цішка Гартны. Сокі цаліны: раман у 3 квадрах. Вып. 3: Крыжавыя дарогі. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1930. — 541 с. — 4000 ас. Ц. Гартны. Перагуды: раман. // Полымя рэвалюцыі : часопіс. — 1935, жнівень. — № 8. — С. 6—46. Ц. Гартны. Перагуды: раман. // Полымя рэвалюцыі : часопіс. — 1935, верасень. — № 9. — С. 3—37. Ц. Гартны. Перагуды: раман. // Полымя рэвалюцыі : часопіс. — 1935, кастрычнік. — № 10. — С. 29—66. Ц. Гартны. Перагуды: раман. // Полымя рэвалюцыі : часопіс. — 1935, лістапад. — № 11. — С. 32—75. Цішка Гартны. Сокі цаліны: раман у 4 квадрах / уступны артыкул Алеся Адамовіча. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1957. — Т. 1. — 480 с. — 10 000 ас. Цішка Гартны. Сокі цаліны: раман у 4 квадрах / уступны артыкул Алеся Адамовіча. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1958. — Т. 2. — 523 с. — 10 000 ас. Цішка Гартны. Сокі цаліны : раман : у 4 квадрах. Квадры 1―2: Бацькава воля; На перагібе / мастак Барыс Праказаў. — Менск: Юнацтва, 1993. — 446 с. — (Школьная бібліятэка). — 24 000 ас. — ISBN 5-7880-0526-4 Цішка Гартны. Сокі цаліны : раман : у 4 квадрах. Квадры 3―4: Крыжавыя дарогі; Чырвоныя зарніцы / мастак Барыс Праказаў. — Менск: Юнацтва, 1993. — 446 с. — (Школьная бібліятэка). — 24 000 ас. — ISBN 5-7880-0629-5 Артыкулы З. Жылуновіч. З Менску у Парыж. (Гутарка з пісьменьнікам Ц. Гартным). // Савецкая Беларусь : газэта. — 1927, 19 кастрычніка. — № 238 (2130). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Сапраўднасьць і ўражаньне. Мэты падарожжа. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1927, 21 кастрычніка. — № 240 (2132). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Сапраўднасьць і ўражаньне. Рыга. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1927, 23 кастрычніка. — № 242 (2134). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. Рыга. Культурныя справы. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1927, 25 кастрычніка. — № 243 (2135). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. Спатканьне з песьняром Л. Лайценам. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1927, 27 кастрычніка. — № 245 (2137). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. Нацыянальны музэй. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1927, 30 кастрычніка. — № 248 (2140). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. Беларускае пытаньне ў Латвіі. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1927, 2 лістапада. — № 250 (2142). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. Рыга — Бэрлін. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1927, 4 лістапада. — № 252 (2144). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. Бэрлін. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1927, 11 лістапада. — № 255 (2147). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. Бэрлін на фоне апошніх дзесяці гадоў. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1927, 13 лістапада. — № 277 (2149). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. У рабочым раёне. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1927, 15 лістапада. — № 258 (2150). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. Спатканьне з І. Бэхерам. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1927, 22 лістапада. — № 264 (2156). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. Гутарка з песьняром Іаганам Бэхерам. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1927, 25 лістапада. — № 267 (2159). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. Тэатр у Бэрліне. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1927, 29 лістапада. — № 270 (2162). — С. 3.

З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. Бэрлін — Карлсбад. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1927, 2 сьнежня. — № 273 (2165). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. Карлавы Вары (Карлсбад). // Савецкая Беларусь : газэта. — 1927, 6 сьнежня. — № 276 (2168). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. Спынка ў Карлавых Варах. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1927, 9 сьнежня. — № 279 (2171). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. Прага-Чэская. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1927, 11 сьнежня. — № 281 (2173). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. Культурная прысутнасьць. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1927, 14 сьнежня. — № 283 (2175). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць.У прыяцялей беларускае культуры. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1927, 16 сьнежня. — № 285 (2177). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць.Чэха-Славаччына. Некалькі агульных заўваг. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1927, 18 сьнежня. — № 287 (2179). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. У беларускіх студэнтаў. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1927, 21 сьнежня. — № 289 (2181). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. Рэшткі беларускае эміграцыі ў Празе. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1927, 24 сьнежня. — № 292 (2184). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. Прага — Парыж. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1927, 28 сьнежня. — № 294 (2186). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. За аглядам Парыжу. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1928, 4 студзеня. — № 3 (2191). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. Парыскія музэі — Луўр. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1928, 6 студзеня. — № 5 (2193). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. Парыскія музэі — Люксэмбургскі, Родэна, Клюні і музэй Рэвалюцыі. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1928, 8 студзеня. — № 7 (2195). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. Notre-Dame de Paris, Пантэон, Дом Інвалідаў (Hotel des Invalides). // Савецкая Беларусь : газэта. — 1928, 11 студзеня. — № 9 (2197). — С. 6. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. Трыумфальная арка. Могілкі Пэр-Ляшэз. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1928, 12 студзеня. — № 10 (2198). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. Вэрсаль. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1928, 17 студзеня. — № 14 (2202). — С. 3. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. Рэўю (Агляд). // Савецкая Беларусь : газэта. — 1928, 18 студзеня. — № 15 (2203). — С. 4. З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Уражаньні і сапраўднасьць. Парыж — Бэрлін — Варшава — Негарэлае. // Савецкая Беларусь : газэта. — 1928, 20 студзеня. — № 17 (2205). — С. 3. З. Ж. Зьезд беларускіх нацыянальных арганізацый. 25 сакавіка 1917 г. // Полымя : часопіс. — 1925. — № 6. — С. 202—206. З. Жылуновіч. Беларуская сэкцыя РКП і стварэньне Беларускай Савецкай Рэспублікі. // Полымя : часопіс. — 1928, сьнежань. — № 10. — С. 73—93. «Узгоркі і нізіны: крытычныя нарысы». — Менск: Беларускае дзяржаўнае выдавецтва, 1928. — 321 с. — 3000 ас. Зборы твораў Цішка Гартны. Збор твораў.. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1929. — Т. 2: Трэскі на хвалях: апавяданьні. — 316 с. — 3000 ас. Цішка Гартны. Збор твораў / Прадмова Міхаіла Пятуховіча. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1930. — Т. 1:. — 340 с. — 3000 ас. Цішка Гартны. Збор твораў. Зьмест: 1. Бацькава воля; 2. На перагібе. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1932. — Т. 3: Сокі цаліны : раман : у 4 квадрах.. — 455 с. — 5000 ас. Цішка Гартны. Збор твораў. Зьмест: 3. Крыжавыя дарогі; 4. Чырвоныя зарніцы. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1932. — Т. 4: Сокі цаліны : раман : у 4 квадрах.. — 506 с. — 5000 ас. Цішка Гартны. Збор твораў: у 4 т. / прадмова С. Х. Александровіча; падрыхтоўка тэкстаў і каментарыі С. Х. Александровіча, Г. З. Жылуновіч. — Менск: Мастацкая літаратура, 1987. — Т. 1: Вершы, 1909―1935. Апавяданні, 1909―1927.. — 438 с. — 6600 ас. Цішка Гартны. Збор твораў: у 4 т. / прадмова С. Х. Александровіча; падрыхтоўка тэкстаў і каментарыі С. Х. Александровіча, Г. З. Жылуновіч. — Менск: Мастацкая літаратура, 1988. — Т. 2: Сокі цаліны: раман у 4 квадрах (квадры першая і другая). — 463 с. — 6600 ас. — ISBN 5-340-00091-5 Цішка Гартны. Збор твораў: у 4 т. / прадмова С. Х. Александровіча; падрыхтоўка тэкстаў і каментарыі С. Х. Александровіча, Г. З. Жылуновіч. — Менск: Мастацкая літаратура, 1989. — Т. 3: Сокі цаліны: раман у 4 квадрах (квадры трэцяя і чацвёртая). — 463 с. — 6600 ас. — ISBN 5-340-00092-3 Цішка Гартны. Вершы: Бяздольны; Роднай краіне; Каля бору сонца ходзіць. Апавяданьне: «Лайдак». // Аўтар праекта і галоўны рэдактар Кастусь Цьвірка; укладаньне Лідзіі Савік, Міхася Скоблы, Кастуся Цьвіркі; прадмова Анатоля Сідарэвіча; камэнтар Міхася Скоблы, Кастуся Цьвіркі Расстраляная літаратура : творы беларускіх пісьменнікаў, загубленых карнымі органамі бальшавіцкай улады. — Менск: Кнігазбор, 2008. — С. 143—152. — ISBN 978-985-6852-74-2. Цішка Гартны. Выбраныя творы: Паэзія; Проза: Сокі цаліны — раман; апавяданні: На ўсходзе сонца; Думкі; Адвячоркам; Велікодная каробка; Штрэйкбрэхер; Чырвонаармеец Панкел Ліпа; Трэскі на хвалях; «Больш за ўсіх»; Прысады / укладаньне, прадмова і камэнтар Серафіма Андраюка. — Менск: Беларуская навука, 2012. — 604 с. — (Беларускі кнігазбор). — 1200 ас. — ISBN 978-985-08-1411-1 Пераклады зь іншых моў Статут аб выбарах у Устаноўны збор : (пастанова Часовага ураду аб зацьвярджэньні раздзелу I Статуту аб выбарах у Устаноўны збор). Усерасійская па справам аб выбарах у Устаноўны збор камісія ; ператлумачыў з даручэньня Усерасійскай па справам аб выбарах у Устаноўны збор камісіі Зьмітро Жылуновіч; зацьвярдзіў сябрук Асобай парады для загатоўкі праекту Статуту аб выбарах у Устаноўны збор Язэп Варонка. — Петраград: 1917. — 16 с. Дыкштэйн, Сямён Рафаілавіч. Хто чым жыве. / пераклаў з рускай Змітро Капылянін. — Масква: Выданьне Беларускага нацыянальнага камісарыяту, 1918. — 35 с. Аляксандар Фадзееў. Апошні з удэге : раман / пераклад з рускай мовы Цішкі Гартнага. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, ЛіМ, 1932. — 156 с. — 3000 ас. Крытыка, рэцэнзіі Ул. Дзяржынскі. З. Жылуновіч — крытык. (Подлуг арт. Ул. Дзяржынскага ў зборніку «Цішка Гартны да 20-ці гадавога юбілею». Выд. 1928 г.) // Асьвета : часопіс. — 1928. — № 8. — С. 135—145. Ул. Дзяржынскі. Дзейнасьць З. Жылуновіча ў абсягу беларускае літаратурнае крытыкі. // Полымя : часопіс. — 1928. — № 9. — С. 168—186. А. Чарвякоў. Пясьняр змаганьня і змагар за Савецкую Беларусь. // Полымя : часопіс. — 1928, сьнежань. — № 10. — С. 113—119. С. Замбржыцкі. Першы беларускі пролетарскі поэта і пісьменьнік. (Творчасьць Цішкі Гартнага). // Полымя : часопіс. — 1928, сьнежань. — № 10. — С. 120—158. Л. Клейнборт. З мінуўшчыны беларускай грамадзкаьці. (Да дваццацігодзьдзя літарратурнай дзейнасьці Цішкі Гартнага). // Полымя : часопіс. — 1928, сьнежань. — № 10. — С. 159—185. М. Мялешка. З. Жылуновіч, як гісторык. // Полымя : часопіс. — 1928, сьнежань. — № 10. — С. 186—205. Аркадзь Галь. Тры этапы. (Пра мастацкую прозу Цішкі Гартнага). // Полымя : часопіс. — 1928, сьнежань. — № 10. — С. 206—211. Я. Лёсік. Граматычны склад мовы Ц. Гартнага. Юбілейны нарыс. // Полымя : часопіс. — 1928, сьнежань. — № 10. — С. 212—224. Я. Лёсік. Граматычны склад мовы Ц. Гартнага. // Полымя : часопіс. — 1929, студзень. — № 3. — С. 140—153. Проф. М. Піотуховіч. Пад знакам рэвалюцыйнай грамадзкасьці і загатаванасьці. (Да 20-годззьдзя літаратурнай дзейнасьці Цішкі Гартнага). // Полымя : часопіс. — 1929, студзень. — № 1. — С. 159—165. Хв. Імшэньнік. Цішкі Гартны, як селькор «Нашае нівы» 1908—1910. // Полымя : часопіс. — 1929, студзень. — № 1. — С. 166—179.