Рус батшалығы

Ру́с батшалығы^[2][3], йәки Рәсәй батшалығы^[4][5][6][7], Рәсәй^[8], шулай уҡ Мәскәү батшалығы^[9] — Урыҫ дәүләтенең 1721 һәм 1547 йылдар араһындағы атамаһы^{[~ 1][7]}.

Рус батшалығы
Байраҡ	Герб[d]
Нигеҙләү датаһы	1547
Ҡыҫҡаса атамаһы	Рꙋ́сїѧ
Рәсми тел	сиркәү-славян теле[d] һәм урыҫ теле
Донъя ҡитғаһы	Евразия
Дәүләт	Урыҫ дәүләте
Административ үҙәк	Мәскәү[1] һәм Санкт-Петербург[1]
Идара итеү формаһы	ҡатлам-вәкәләтле монархия[d], аҫабалыҡ монархияһы[d] һәм автократия[d]
Закондар сығарыу органы	Земство соборы[d]
Рәсми байрам	царские именины[d]
Халыҡ һаны	6 000 000 кеше (XVI быуат), 7 000 000 кеше (1640), 11 000 000 кеше (1670)
Валюта	рубль[d]
Алдағы	Бөйөк Мәскәү кенәзлеге
Тәртип буйынса һуңыраҡ килеүсе	Рәсәй империяһы
Алмаштырылған	Рәсәй империяһы
Алыштырған	Ҡазан батшалығы[d], Бөйөк Тверь кенәзлеге[d], Новгород республикаһы, Бөйөк Мәскәү кенәзлеге һәм Әстерхан ханлығы
Ҡулланылған тел	сиркәү-славян теле[d] һәм урыҫ теле
Ғәмәлдән сыҡҡан дата	2 ноябрь 1721
Майҙан	3 000 000 км² (1547), 14 500 000 км² (XVII быуат), 14 500 000 км² (1590)
Рәсми дине	Рус православ сиркәүе, православие дине һәм православная церковь[d]
Рус батшалығы Викимилектә

1547 йылда бөтә Русь һәм Мәскәү бөйөк кенәзе Иван IV Грозный батша итеп таныла һәм: «Бөйөк хаким, Аллаһ рәхмәте менән батша һәм бөтә Русь, Владимир, Мәскәү, Новгород, Псков, Рязань, Тверь, Югра, Пермь, Вятка, Болғар һәм башҡаларҙың бөйөк кенәзе»^[10] титулын ҡабул итә, артабан, урыҫ дәүләтенең сиктәре киңәйтелгәс, титулға «Ҡазан батшаһы, Әстерхан батшаһы, Себер батшаһы» «һәм бөтә Төньяҡ иленең хакимы» титулы өҫтәлә^[11].

Титулатура буйынса Рус батшалығына тиклем Бөйөк Мәскәү кенәзлеге булған, ә уның вариҫы — Рәсәй империяһы^{[~ 2][~ 3][~ 4]}. Әммә рус тарихнамәһендә берҙәм һәм бойондороҡһоҙ үҙәкләштерелгән Урыҫ дәүләте ярты быуат элек — Иван III Бөйөк батшалығы дәүерендә — барлыҡҡа килгән һәм шулай уҡ бөтә Русь батшаһы титулы менән дә бәйле.

Урыҫ ерҙәрен берләштереү (шул иҫәптән монгол баҫып алғандан һуң Литва һәм Польша короллеге составында булғандарҙы) һәм Боронғо Рус дәүләтен тергеҙеү идеяһы Рус дәүләте барлыҡҡа килгәндән алып күҙәтелә һәм Рәсәй империяһына мираҫ булып күсә^[12][13].

Атамаһы

Хорошкевич билдәләүенсә, XV—XVI быуаттарҙа Рус дәүләте башлығы титулы тураһында мәсьәлә бик киҫкен тора, был рус-литва мөнәсәбәттәренә бәйле була^[14]. Бөйөк Литва кенәзлегендә һәм Польша короллегендә бөйөк Мәскәү кенәздәренең батша титулын танымайҙар, тәүге дәғүәләр Иван III Батша дәүере менән билдәләнә. Бөтә Русь ҡушылмаһы ла нәҡ шундай уҡ киҫкен ризаһыҙлыҡ һәм хәүеф тыуҙыра. Шуға күрә Польша һәм Литва эшмәкәрҙәре Рәсәй һүҙен бөтөнләй ҡулланмаҫҡа тырыша һәм көнсығыштағы дәүләтте тик Мәскәү дәүләте тип атауҙы дауам итәләр^[15], бер үк ваҡытта Көнбайыш Европала Московия терминын тараталар^[16][17]. 1993 йылда «Рус дәүләтселеге символдары» исемле популяр хеҙмәтендә Хорошкевич былай тип яҙа: «Вильнола Иван Өсөнсөнө ныҡышмалы рәүештә — Мәскәү кенәзе» тип, ә илде «Мәскәү дәүләте» тип атайҙар". Ошондай уҡ терминология XIX быуаттан алып Рәсәй тарихнамәһендә лә ҡулланыла башлай, әммә Рәсәй империяһы тарихсылары өсөн һүҙ ике баш ҡаланы — Мәскәү менән Петербургты — ҡаршы ҡуйыу юҫығында алып барыла.

«Рәсәй батшалығының ике сығанағы була: Алтын Урҙа ханлығы һәм Византия православие батшалығы (империя)»^{[18][~ 5]}. Рәсәйҙә батшалыҡтың идеологик нигеҙе булмау сәбәпле, Иван III һәм Василий III ысынбарлыҡта батша була алмай. Византия тәртиптәренән калька йәки «батшалыҡ» — ханлыҡ бының өсөн нигеҙ була алмай. Шуға күрә XVI быуаттың тәүге яртыһында рәсми идеологияла һәм ижтимағи аңда «батшалыҡ» төшөнсәһен рәсмиләштереү бара.

«Батшалыҡ» төшөнсәһен идеологик яҡтан рәсмилләштереү быуаттың тәүге яртыһында бара. Унда Спиридон-Савваның Мөрәжәғәтнамәһе (1511—1523 йылдар) һәм «Бөйөк Владимир кенәздәре тураһында хикәйәт» (тәүге редакция — 1527 йылға тиклем) мөһим роль уйнай. Уларҙа рус хакимдарының батша титулына хоҡуҡтарын нигеҙләүсе ике сәйәси легенда килтерелә. Беренсеһендә Рюриковичтарҙың Боронғо Рим императорҙары менән Прус (Сазар Августтың туғаны) аша туранан-тура ҡәрҙәшлеге тураһында һүҙ бара. Икенсе легенда — Византияһынан Владимир Мономахҡа батша регалияларын ебәреү һәм уның батшалыҡҡа митрополит Неофит тарафынан индерелеүе тураһында. XVI быуат уртаһында ике риүәйәт урыҫ тарихының рәсми факттары булараҡ мөһим дәүләт документтарына — батшалыҡҡа индереү , Дәүләт Шәжәрәһе, Дәрәжәләр китабына  — индерелә. Сит ил илселәре тарафынан улар Иван IV батша титулына хоҡуҡтарын иҫбатлау сифатында килтерелә. Һис шикһеҙ, киләсәк батша Иван IV-гә йәмғиәттә ҙур өмөттәр бағлағаныла^[18].

«Руссияның бөйөк императоры, Московия кенәзе Иоанн Васильевич» (Ioannes Basilius Magnus Imperator Russiae, Dux Moscoviae). Абрахам Ортелий картаһының фрагменты (1574).

Мәскәү кенәздәре батша власының яңы идеяһын тәҡдим итеүселәрҙең береһе митрополит Зосима була. 1492 йылда Мәскәү соборына бирелгән «Пасхалияны һүрәтләү» исемле яҙмаһында ул Мәскәү Рәсәйҙең Аллаға тоғролоғо арҡаһында яңы Константинополгә әүерелеүен һыҙыҡ өҫтөнә ала^[19]. Иосиф Волоцкий Мәскәү хакимдарының батша титулына хоҡуҡтарын идеологик нигеҙләүгә ҙур өлөш индерә. Ул үҙенең Василий III-гә мөрәжәғәтнамәһендә батша власының илаһи рәүештә барлыҡҡа килеүе тураһындағы тезисты иҫбатлай^[20]. Русь-Византияның хоҡуҡи күсәгилешлеген нигеҙләүҙә «Владимир кенәздәре тураһында хикәйәт» ҙур роль уйнай. Уға ярашлы, Киев кенәзе Владимир Мономахҡа батша тажы («Мономах кәпәсе») һәм үҙенең ҡартатаһы Константин Мономахтың башҡа тәғлимәттәрен тапшыра. Рус дәүләтен иғлан итеүҙең артабанғы идеологик нигеҙҙәре рәтендә Псковтан Елиазаров монастыры монахы Филофейҙың Мөрәжәғәтнамәһе торҙо, тап ул билдәле «Мәскәү — өсөнсө Рим» тезисын тәҡдим итә. Р. Скрынников яҙыуынса, Филофей концепцияһының нигеҙендә ниндәйҙер «Емерелмәҫ Рим батшалығы» тигән төшөнсә ята: ике батшалыҡтың — Рим империяһының һәм Византияның — емерелеүе, Мәскәү православие батшалығы өсөн урын таҙарта^[21].

1547 йылдың 16 ғинуарында Иван IV батша итеп иғлан ителә. Скрынников фекеренсә, был ваҡиға тәү сиратта эске сәбәптәргә бәйле була. Императорҙың идара итә башлауы һөжүмдәр һәм язалар менән билдәләнгә күрә, уның популярлығы ҡәтғи рәүештә кәмей бара. Батша титулын ҡабул итеү монарх власының абруйын күтәрергә тейеш була^[22]. Европала был ваҡиғаға ҡараш бер төрлө булмай. Польша илселәре Иван IV-нән батшалыҡ титулын ҡабул итеүгә яҙма дәлилдәр талап итә. Быға яуап итеп улар урыҫ сапҡынсыларының ошондай һүҙҙәрен ишетә: әлеге ваҡытта батшабыҙ Рус дәүләтенә бер үҙе хужа, шуға митрополит уны Мономах тажын (Скрынников хикәйәһендә) кейҙереп, батша итеп ҡуйҙы^[23]. Англия ҙур ихласлыҡ менән Ивандың яңы титулын таный һәм хатта уны «император» тип атай. Католик илдәрендә танылыу һуңыраҡ килә: 1576 йылда Изге Рим империяһы императоры Максимилиан II Иванды бөтә Рустең батшаһы итеп таный.

Көнбайыш Европала Russia һәм Moscovia терминдары йәнәш күҙәтелә. «Московия» термины Үҙәк һәм Көньяҡ Европала дәүләттәренә тарала, улар мәғлүмәтте Литва Бөйөк кенәзлеге һәм Польша короллеге аша ала^[24].

1459 йылғы картаның фрагменттары менән топонимдар Фра Rossia Мауроның 1459 йылғы картаһының фрагментында рус ерҙәре

1459 йылғы Фра Мауро картаһында урыҫ ерҙәре биш төбәккә бүленгән^[25]:

• «Рәсәй Росса» (Ҡыҙыл Рәсәй, итал. Rossia Rossa) — көньяҡ һәм көньяҡ-көнбайыш Рәсәй;
• «Рәсәй», «Европа» (итал. Evropa Rossia) — төньяҡ-көнбайыш ерҙәре;
• «Сармат Рәсәйе йәки Рәсәй Европала» (итал. Sarmatia over Rossia in Evropa) — төньяҡ ерҙәр;
• «Рәсәй Бьянка, Сармат йәки Рәсәй Азияла» (Аҡ Рәсәй, итал. Rossia Biancha, Sarmatia over Rossia in Asia, Бөйөк Рәсәй) — көнсығыш;
• «Негра Рәсәй» (Ҡара Рәсәй, итал. Rossia Negra) үҙәк һәм төньяҡ-көнсығыш Русь.

Негра Рәсәй төбәгендә, «Европа» атамаһынан уңғараҡ, урынлашҡан киң таралған легенда тап ошо өлкәнең рус ерҙәренең үҙәге булып тороуын дәлилләй:

Аҡ диңгеҙҙең көнсығышында сиге булған Рәсәй йәки Сарматия иленең был ғәйәт ҙур өлкәһе көнбайышта Немец диңгеҙе менән сиктәш, көньяҡта Сара һәм Кумания ҡалаларына тиклем, төньяҡта Пермь өлкәһенә тиклем һуҙылған. Уның буйлап ҙурлығы менән айырылып торған йылғалар аға, уларҙың иң ҙуры Волга (Иҙел) Нилдән бер ҙә ҡалышмаған. Шулай уҡ был ерҙә кешеләрҙең ауыр климат һөҙөмтәһендә йәшәй алмаған бик ҙур һаҙлыҡтар бар.

Оригинал текст  (итал.)  

Questa grandissima provincia dita rossia over sarmatia confina da levante cum el mar biancho, da ponente cum el mar d’alemagna, da ostro cum saray e cum la chumania, e da tramontana cum permia et ha in sì fiumi grandissimi maxime edil, el qual non è inferior del nilo. Item in questa provincia son paludi grandissimi per li qual questi populi non può esser lieçiermente danificadi da suo inimici

— Карта Фра Мауро, лист XXXIV

Таңғот өлкәһенең көнбайышында Аҡ диңгеҙ (бәлки, Байкал күле) ята, уның эргәһендә комментарий: «Был диңгеҙҙе „Актенис“ тип исемләйҙәр, йәғни, „Аҡ диңгеҙ“ ҡышын ул тулыһынса ҡар менән ҡаплана» . Себерҙәше Аҡ диңгеҙҙең көнбайыш ярында шундай риүәйәт бар, уның буйынса бында рәсәйҙең көнсығыш сиге үтә: «Бында Бөйөк Рәсәй башлана һәм ул Скандинавияға тиклем һуҙыла»^[26].

"Мәскәү кенәзлеге"нең сиге Абрахам Ортелийҙың 1567 йылғы «генераль» картаһында Ҡытай күле (лат. Kitaia lacus) буйлап үткән, был күлдән Обь йылғаһы башлана. Күлдең сик буйынса әһәмиәте тураһында риүәйәттән белеп була: Был күл күл янында урынлаштырыу тураһындағы риүәйәттәрҙең әһәмиәтен өйрәнеү уҡырға мөмкин миниатюра порубежный: «Бына Бөйөк Хәм империяһын йәки Тартарҙарҙы Мәскәү кенәзлегенән йәки Рәсәй батшалығынан айырған күл»^[27].

• 
  Russia, Меркатор, 1595
• 
  Moscovia, Герберштейн, 1549
• 
  Seu Moscovia Russia, Atlas Cosmographicae, Меркатор, 1596
• 
  Уртаҡ ҡулланыу: Moscovia vulgo Russia, Космография Блау, 1645

Тарихы

Рус дәүләте 1547—1725 йылдарҙа

XIV—XV быуаттарҙа бер нисә яңы сәйәси үҙәктәр тирәләй урыҫ ерҙәрен берләштереү башлана һәм һөҙөмтәлә үҙәкләштерелгән Урыҫ дәүләте ойошторола. Төньяҡ-көнсығыш Русь ғәскәрҙәрен берләштереү Василий III һәм Иван III идара итеү осоронда тамамлана. Шулай уҡ татар-монгол иҙеүенән һуң Иван III Рустең суверенлы хакимы була, ул беренсе булып Урҙа ханына буйһоноуҙан баш ҡаға. Ул бөтә Русь батшаһы титулын ала һәм бының менән бөтә урыҫ ерҙәренә дәғүә итә^[28].

Византия мираҫы

Иванов С. В. «Бөйөк батша, бөтөн Рәсәйҙең батшаһы һәм монархы». «Рус тарихы буйынса картиналар» исемле И. Н. Кнебель баҫмаһынан иллюстрация, 1908

XVI быуат уртаһында Урыҫ дәүләте хакимы сикләнмәгән власлы хаким- батшаға әүерелә. Был титулды ҡабул итеп, Мәскәү батшаһы Рәсәйҙең төп һәм берҙән-бер хакимы, Византия императорҙарына йәки монгол хандарына тиң булыуын һыҙыҡ өҫтөнә ала. 1472 йылда Иван III һәм һуңғы византия императоры вариҫы Софья Палеологтың никахлашыуынан һуң Бөйөк Мәскәү кенәзлеге Византия традицияларын, ритуалдарын, титулдарын һәм гербын — Рәсәй гербына әүерелгән ике башлы сәмреғошто — вариҫ итеп ала.

Саҡ ҡына һуңыраҡ, XV быуат аҙағында, Рәсәйҙең мессион роле, уның дини һайланлығы тураһында идея тыуа. Ул «Мәскәү — Өсөнсө Рим» теорияһы исемен ала. Тәүге тапҡыр был концепция митрополит Зосиманың «Пасхалияны тасуирлау» (1492 йыл) хеҙмәтенә баш һүҙҙә осрай. Һуңынан был теорияны үҙенең мөрәжәғәттәрендә Псковтағы Елеазаров монастыры ҡарты Филофей үҫтерә^[29].

Иван IV-нең идара итеү осоро

Иван Грозныйҙың тәхете

Башта, сикләнмәгән власлы хаким/самодержец термины тик бойондороҡһоҙ хаким тигәнде аңлата, әммә Иван Грозныйҙың батшалыҡ осоронда (1533—1584) сикләнмәгән эске хакимлыҡты аңлата башлай. Иван Грозный батша булып тәхеткә ултыра, әммә һәр хәлдә Рус православие сиркәүе уның император икәнлеген таный. Елизаров монастыры ҡарты Филофей 1523—1524 йылдарҙа яҙылған хаттарында рус батшаһы православиеның төп һаҡсыһы һәм иртә христианлыҡ үҙәтәре Рим һәм Византиял империяларының рухи вариҫы булып тора тип иғлан итә. Әлеге концепция артабанғы быуаттарҙа Рәсәй йәмғиәтендә ҙур резонанс тыуҙыра.

Тәүге осорҙа боярҙар ярҙамында Иван IV бер нисә файҙалы реформалар үткәрә. Яңы Судебник нәшер ителә, ул урыҫ дәүләте өҙлөкһөҙ алып барған һуғыштар фонында административ һәм хәрби эштәрҙе көйләй. Иван IV идара иткән ваҡытта Рәсәй үҙ биләмәләрен ныҡ киңәйтеүгә өлгәшә. Ҡазан походы һөҙөмтәһендә (1552 йылда) урта Волганы үҙенә буйһондора, 1556 йылда Әстерханды яулап, түбән Волганы һәм Каспий диңгеҙенә юл аса, Персия (Иран), Кавказ һәм Урта Азия менән яңы сауҙа мөмкинлектәр 1557 йылда башҡорттар Рәсәйгә ҡушылыу тураһында килешеү төҙөйҙәр. Татар ханлыҡтары ҡулсаһы өҙөлә, Себергә юл асыла. Шул уҡ ваҡытта Порта һәм Ҡырым ханлығы менән мөнәсәбәттәр ҡырҡа насарая.

1552 йылдың аҙағында элекке Ҡазан ханлығы биләмәләрендә ихтилал тоҡана. Ихтилал үҙәге Чалым ҡалаһы булып тора. Баш күтәреүселәр шулай уҡ хан хакимлығын тергеҙәләр: тәхеткә нуғай кенәздәренең береһе Әли Аҡрам саҡырыла. Ихтилал бик ҡаты баҫтырыла, бик күп зиндандар төҙөлә. .1556 йылда ихтилал үҙәге Чалым яулап алына. бынан һуң артабанғы ҡаршылашыу туҡтатыла. Ҡазан татарҙарына ҡаршы урындағы халыҡтар ҙа ҡатнашалар, сөнки улар өҙлөкһөҙ һуғыштан йонсоған була. Баш күтәреүселәр ҡулынан хан үлтерелә, хәрәкәттең лидерҙары һәләк була. 1552—1557 йылдарҙа рус батшалығына ҡаршы мари халҡының бер өлөшө ихтилалсыларға ҡушыла, уларға ҡаршы урыҫ экспедициялары ойошторола, һөҙөмтәлә мариҙар урыҫ батшаһына буйһоналар. Шулай ҙа урындағы халыҡ быуат аҙағына тиклем ике ярайһы уҡ эре ике ихтилал ойоштора: 1571—1574 һәм 1581—1585 йылдарҙа.

Балтик йүнәлешендәге сауҙа юлдарында ливон һәм швед күҙәтеүенән ҡотолорға теләп, Иван IV Ливония һуғышын башлай. Мәскәү өсөн хәрби эштәр бик уңышлы булмай: 1569 йылда Әстерхан тирәһендә төрөк-ҡырым походына ҡаршы тора алалар, әммә 1571 йылда ҡырым ханы һәм уға ҙур зыян килтерә. Ҡырымлылар һәм төрөктәр киләһе йылда ҡабаттан походҡа сығалар. Һуғыштан тыш, Рус батшалығы эпидемияларҙанһәм боярҙарҙың үҙ-ара ызғыштары арҡаһында көсһөҙләнә. Шул уҡ ваҡытта ливон һуғышы урыҫ ерҙәренә килә. 1582 йылда солох килешеүе төҙөлә. Балтик диңгеҙенә сығыу юлы өсөн Рәсәй буаттан ашыу ваҡыт алыша, Англия һәм Голландия менән сауҙа мөнәсәбәттәре Аҡ диңгеҙ аша башҡарыла: башта — Холмогоры, һуңынан сауҙа әйләнеше артыуға бәйле 1584 йылдан алып яңы төҙөлгән Архангельск аша..

Ермактың Себерҙе буйһондороуы. Василий Суриков, 1895

Борис Годуновтың идара итеүе

Төп мәҡәлә: Борис Годунов

Сыуалыш осоро

Романовтарҙың батшалығы 1689 йылға тиклем

Петр I-нең идара итеүе һәм Рәсәй империяһына әүерелеү

Хакимдар

• См. Урыҫ батшалары исемлеге

Властың һайланған органдары

Административ бүленеше

Һайланма администрация

Хәрби эштәр

Армия

Төп мәҡәлә: Урыҫ дәүләтенең армияһы

Флот

Дипломатия

Геральдика

Аҡса системаһы

Иҡтисад

Дин

Мәҙәниәт

Хоҡуҡ

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Рәсәйҙең Азия өлөшө
• Рәсәй дәүләтенең атамалары

Иҫкәрмәләр

Комментарийҙар

1. »22 октября 1721 года в Петербурге в Троицком соборе царю Петру I был поднесён титул «император». Принято считать, что именно в этот день Российское царство официально превратилось в Российскую империю и начался отсчёт нового, имперского периода в истории страны". См.: Агеева О. Г. Титул императора Петра I и понятие «империя» в России в первой четверти XVIII в. // Межславянские взаимоотношения и связи. — М., 1999. — С. 5.
2. «Смена внешних форм правления — сначала великое княжение, с 1547 года царство, с 1722 года империя — требовала и смены знаков власти, создания новых, переосмысления старых». — Хорошкевич А. Л., 1993, Большой государственный герб Российской империи. Венцы и короны, скипетры и державы
3. «С 1547 года, с венчания Ивана IV на царство, Русь стала называться Россией. Официальное название страны — Российское государство, Россия» — Гл. 2. — § 1 // Культурология: Учебное пособие / Сост. и отв. ред. А. А. Радугин. — М.: Центр, 2001. — 304 с. — ISBN 5-88860-046-6.
4. «16 января 1547 года великий князь Иван IV Васильевич принял царский титул, а Московское великое княжество превратилось в Российское царство» — Перевезенцев С, д-р. ист. наук. Первый царь  (билдәһеҙ). «Единое Отечество» (31 ғинуар 2007). Дата обращения: 3 ноябрь 2017. Архивировано 7 май 2007 года. 2007 йыл 7 май архивланған.
5. О содержании понятия в средневековой Руси см.:
   
   ♦ Горский А. А. Представления о «царе» и «царстве» в средневековой Руси (до середины XVI века). // Царь и царство в русском общественном сознании — М., 1999.(недоступная ссылка) Проверено Ноябрь 2018.
   
   ♦ Горский А. А. Русь от славянского Расселения до Московского царства — М., 2004.

Сығанаҡтар

1. Wann war Sankt Petersburg die Hauptstadt Russlands? (нем.) — 2021.
2. Костомаров, 2004, Царь Алексей Михайлович, с. 340
3. Крымское ханство — Кругосвет энциклопедияһынан
4. Российский и русский // Справочно-информационный портал Грамота.ру − русский язык для всех (www.gramota.ru) (Тикшерелеү көнө: 15 ғинуар 2014)
5. Зимин А. А., Хорошкевич А. Л. Россия времени Ивана Грозного. — М.: Наука, 1982.
6. Перевезенцев, С. В. Смысл русской истории. — М.: «Вече», 2004.
7. Хорошкевич А. Л., 1993, C. 40
8. Шарце М. Г., Петрушина М. Н. и др. Русское государство / председ. Ю. С. Осипов и др., отв. ред. С. Л. Кравец. — Большая Российская Энциклопедия (в 30 т.). — Москва: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», 2005. — Т. 3. «Банкетная кампания» 1904 — Большой Иргиз. — С. 139—146. — 766 с. — 65 000 экз. — ISBN 5-85270-331-1.
9. Шмидт, С. О. "Московское государство”: к объяснению наименования Российского государства XVI-XVII столетий // Россия Ивана Грозного : сборник. — М.: Наука, 1999. — С. 255, 278.
10. Хрестоматия по древней русской литературе / Сост. Н. К. Гудзий — М.: Просвещение, 1973. — С. 296.
11. Именной царский указ «О титулах царском и государевой печати», 1667. — цит. по Талина Г. В. Предисловие // Царская власть в XVII веке: титулование и положение 2012 йыл 4 ғинуар архивланған. // образовательный интернет-портал «Слово» (www.portal-slovo.ru)  (Тикшерелеү көнө: 3 декабрь 2013)
12. Флоря Б. Н.. Русское государство и его западные соседи (1655-1661 гг.). — М: Индрик, 2010. — С. 10. — ISBN 978-5-91674-082-0.
13. Пашуто В. Т., Флоря Б. Н., Хорошкевич А. Л., 1982
14. Хорошкевич А. Л., 1980, С. 102
15. Шмидт Сигурд, д.и.н. В некотором царстве, в некотором государстве… // Журнал «Родина» — 2004. — № 12.
16. Хорошкевич А. Л. Россия и Московия. Из истории политико-географической терминологии — Acta Baltico-slavica, 1976. — T. X. — С. 47−57.
17. Хорошкевич А. Л., 1980, С. 104
18. Филюшкин А. И. Понятие «царство» в средневековой Руси // «Воронежская беседа», 1999−2000. — С. 161−177.
19. Скрынников Р. Г., 1997, С. 198
20. Скрынников Р. Г., 1997, С. 224−225
21. Скрынников Р. Г., 1997, С. 241
22. Скрынников Р. Г., 1997, С. 260
23. Скрынников Р. Г., 1997, С. 261
24. Хорошкевич А. Л. Русь, Русия, Московия, Россия, Московское государство, Российское царство // Спорные вопросы отечественной истории XI−XVIII веков: Тезисы докладов и сообщений Первых чтений, посвящённых памяти А. А. Зимина — М., 1990. — Вып. 2. — С. 290−292.
25. Среднее Поволжье, 2012, с. 10—11
26. Среднее Поволжье, 2012, с. 11
27. Среднее Поволжье, 2012
28. Пашуто В. Т., Флоря Б. Н., Хорошкевич А. Л., 1982, С. 157
29. Послание Филофея, игумена Елизаровской пустыни, к Государю великому Василию Ивановичу всея Руси // БАН, собр. Ф. Плигина, № 57, 21.5.15, рук. XVII в. А. 121 об.

Әҙәбиәт

Дөйөм мәғлүмәт

• Богоявленский С. К., Веселовский С. Б. Местное управление // Очерки истории СССР. Период феодализма, XVII в. / Под ред. А. А. Новосельского и Н. В. Устюгова. — М., 1955. — С. 384.
• Ҡалып:Книга:Костомаров
• Пашуто В. Т., Флоря Б. Н., Хорошкевич А. Л. Древнерусское наследие и исторические судьбы восточного славянства. — М.: Наука, 1982.
• Скрынников Р. Г. История Российская. IX−XVII вв.. — М.: Издательство «Весь мир», 1997.
• Хорошкевич А. Л. Символы русской государственности. — М.: Издательство МГУ, 1993. — ISBN 5-211-02521-0.
• Хорошкевич А. Л. Русское государство в системе международных отношений конца XV − начала XVI в. — М., 1980.

Өҫтәмә мәғлүмәт

• Санкт-Петербург / Г. А. Исаченко, М. Д. Горячко, А. Н. Прокинова, П. С. Павлинов, П. М. Степанова /2015/. Г. А. Исаченко, М. Д. Горячко, А. Н. Прокинова, П. С. Павлинов, П. М. Степанова /2018/. Актуализация: редакция БРЭ /2020/ // Большая российская энциклопедия [Электронный ресурс]. — 2020. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017).
• Акты Московского государства (в 3 томах). — СПб.: Типография Императорской академии наук, 1890−1901.
• Волков В. А. Конец Смутного времени  (билдәһеҙ). // Православный образовательный портал «Слово» (www.portal-slovo.ru). Дата обращения: 15 ғинуар 2014. Архивировано 30 апрель 2008 года. 2008 йыл 30 апрель архивланған.
• Вертков К. А. Типы русских гуслей // Славянский муз. фольклор. — М., 1972.
• Гневушев А. М. Сибирские города в смутное время. — Киев: Тип. 2-й артели, 1914. (Российская государственная библиотека)
• Каргалов В. В. Московские воеводы XVI−XVII вв. — М., 2002.
• Ҡалып:Книга:Ключевский
• Очерки истории СССР. Период феодализма, XVII в. / Под ред. А. А. Новосельского и Н. В. Устюгова. — М., 1955.
• Семёнов Игорь, к.и.н. Охота в посольском обычае Кремля XV−XVII веков // Журнал «Родина», 2008 — № 8.
• Соколов Ф. В. Гусли звончатые. — М., 1959.
• Ҡалып:Книга:Соловьёв
• Тихомиров Д. П. История гуслей. Очерки. — Тарту, 1962.
• Ульянов О. Г. Рождение царства Русского // Сайт «Русская линия» (rusk.ru), 17.07.2006.; впервые: «Вертикаль власти» — М., май 2003. — С. 52−56.
• Усачёв А. С. Степенная книга и древнерусская книжность времени митрополита Макария. — М.−СПб., 2009.
• Фаминцын А. С. Гусли − рус. нар. муз. инструмент. — СПб., 1890.
• Фоменко И. К. Первое упоминание «Самары» в западноевропейских средневековых источниках (рус.) // Среднее Поволжье в контексте средневековой российской истории: на перекрёстке культур (конец XIII-XVI в.) : Материалы научно-практической конференции / Редкол.: Д. А. Сташенков (отв. ред.), А. Ф. Кочкина, Л. В. Кузнецова. — Самара: «Офорт». Министерство культуры Самарской области, Самарский областной историко-краеведческий музей имени П. В. Алабина, 2012. — С. 9—23. — ISBN 978-5-473-00859-3, ББК Т3(2Р354.2)43я431(2Р), Т3(2Р354.2)44я431(2Р), Т4(2)431.99Поволжье.я431(2Р).  — OTRS.
• Чечулин Н. Д. Города Московского государства в XVI веке // «Записки историко-филологическаго факультета Императорскаго С.-Петербургскаго университета. Т. 22.» — СПб.: Тип. И. Н. Скороходова, 1889. — 353 с.
• Мельник А. Г. Практика посвящений храмов во имя патрональных великокняжеских и царских святых в XVI веке // Царь и царство в русском общественном сознании. — М.: Изд-во Института российской истории РАН, 1999. — С. 38—48. — ISBN 5-8055-0009-4.
• Шамин Степан. Первые регулярные почты в России // Журнал «Родина», 2001. — № 12.
• Шишков Александр, к.и.н. Очищение от Смуты // Журнал «Родина», 2005. — № 11.

Һылтанмалар

• Мегаэнциклопедия Кирилла и Мефодия (megabook.ru)  (билдәһеҙ). Дата обращения: 3 декабрь 2013.
• Очерк об истории Русского государства в 1508−1598 годах // Сайт «ИСТОРИЧКА. Доклады по истории» (www.istorichka.ru) (Тикшерелеү көнө: 15 ғинуар 2014) 2021 йыл 30 октябрь архивланған.
• Переписка Ивана Грозного с Андреем Курбским // Университетская электронная библиотека «INfOLIO» (www.infoliolib.info) (Тикшерелеү көнө: 15 ғинуар 2014)
• Сочинения Ивана Семёновича Пересветова / Подготовка текста М. Д. Каган-Тарковской, перевод А. А. Алексеева, комментарии Я. С. Лурье // Электронные публикации Института русской литературы (Пушкинского Дома) РАН (www.pushkinskijdom.ru) (Тикшерелеү көнө: 15 ғинуар 2014)
• Интернет-ресурсы (каталог научных работ, посвящённых Древней Руси − Словари, справочно-библиографические издания, журналы и сериальные издания) // Сайт научного журнала «Древняя Русь. Вопросы медиевистики» (www.drevnyaya.ru) (Тикшерелеү көнө: 15 ғинуар 2014)
• Россия в Средние века и раннее Новое время // Сайт научной библиотеки Российского государственного гуманитарного университета (liber.rsuh.ru) (Тикшерелеү көнө: 15 ғинуар 2014) 2022 йыл 21 сентябрь архивланған.
• «Российская государственность в Допетровскую эпоху. XVII в.». — Телепередача из цикла «Молодые учёные России», телеканал «Просвещение», эфир от 27 августа 2012.

Ҡалып:Урыҫ дәүләте