Мәскәү
Рәсәй Федерацияһының баш ҡалаһы, федераль әһәмиәттәге ҡала From Wikipedia, the free encyclopedia
Мәскәү (рус. Москва) — Рәсәйҙең баш ҡалаһы, федераль әһәмиәттәге ҡала, Үҙәк федераль округының административ үҙәге һәм Мәскәү өлкәһенең үҙәге, уның составына инмәгән[3]. Халыҡ иҫәбе буйынса Рәсәйҙең иң ҙур ҡалаһы һәм уның субъекты, унда 12 655 050 кеше йәшәй[4] (2021), Тулыһынса Европала урынлашҡан ҡалалар араһында халыҡ иң күп йәшәгән ҡалаларҙың береһе, халыҡ иҫәбе буйынса донъяның тәүге ун ҡалаһы иҫәбенә инә[4], донъялағы иң ҙур рус телле ҡала. Мәскәү — ҡала агломерацияһы үҙәге.
| Федераль әһәмиәтәге ҡала | |||||
| Мәскәү Москва | |||||
 | |||||
| |||||
| Ил | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Координаталар | |||||
| Башлыҡ |
Сергей Собянин[1] | ||||
| Нигеҙләнгән |
1147 | ||||
| Халҡы | |||||
| Милли состав |
урыҫтар, украиндар, татарҙар, әрмәндәр, әзербайжандар, йәһүдтәр | ||||
| Сәғәт бүлкәте |
UTCUTC +4 | ||||
| Телефон коды |
495, 499 | ||||
| Почта индексы |
190000-199406 | ||||
| Һанлы танытмалар | |||||
| Автомобиль коды |
77, 97, 99, | ||||
| [[{{{вид идентификатора}}}]] |
75438 | ||||
| бүләктәр |
| ||||
.svg)
Мәскәү, Рус батшалығы, Рәсәй империяһының (1728—1730 йылдарҙа), Совет Рәсәйенең һәм СССР-ҙың тарихи баш ҡалаһы. Герой-ҡала. Мәскәүҙә Рәсәй Федерацияһының федераль дәүләт власы органдары (Конституция судынан тыш), сит ил дәүләттәре илселеге, Рәсәйҙең иң ҙур коммерция ойошмалары һәм йәмәғәт берләшмәләренең штаб-фатирҙары урынлашҡан. Халҡы — 12 325 387 кеше (2016)[2]. Мәскәүҙә 1989 йылда — 5417, 2002 йылда — 5941 башҡорт йәшәгәне теркәлгән[5]. Рәсәй көнбайышында, Мәскәү йылғаһында Көнсығыш Европа тигеҙлеге үҙәгендә, Ока һәм Волга йылғаларында урынлашҡан. Федерация субъекты булараҡ, Мәскәү Мәскәү һәм Калуга өлкәләре менән сиктәш.
Мәскәү — Рәсәйҙең популяр туристик үҙәге. Кремль, Ҡыҙыл майҙан, Новодевичий монастырь һәм Сиркәү Коломендағы күренештәр ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы объекттары исемлегенә инә[6]. Ул бик мөһим транспорт үҙәге: Ҡала 6 аэропортты, 9 тимер юл вокзалын, 3 йылға портын, Атлантик һәм Төньяҡ Боҙло океан бассейндарын хеҙмәтләндерә. 1935 йылдан Мәскәүҙә метрополитен эшләй. Мәскәү — илдең спорт үҙәге. 1980 йылда Мәскәүҙә XXII йәйге Олимпия уйындары үтә, ә 2018 йылда ҡала футбол буйынса донъя чемпионаты хужаларының береһе була.
Эре мәсеттәр тип Мәскәү йәмиғ мәсете һәм Мәскәү тарихи мәсете һанала.
Ҡаланың исеме йылға атамаһынан алынған. Гидроним этимологияһы Мәскәү аныҡ билдәләнмәгән[7]. Һуңғы ваҡытта белгестәр араһында йылғаның атамаһы киң таралған[8], славян [12] тураһында гипотеза алған. Славян һәм Балтика версияларында «шыйыҡ, бата тоған, сей» тигән һүҙҙең мәғәнәһе бар[9]. Фин-уғыр версияһында төрлө телдәрҙән һүҙҙәр бар: коми телендә Моска — «һыйыр», мерянъяларҙан — «айыу» («Медведь»), балтиялы-фин телендә муста — «ҡара, ҡараңғы». Әлеге ваҡытта был версияның яҡлылар бик аҙ[10]. Лингвист М. Фасмер фин-уғыр этимологияһының уңышһыҙ тип таный[11] происхождении названия реки. В славянской и балтийской версиях исконным значением слова было «жидкий, топкий, сырой, слякотный»[12], В. Неробилдә уларҙы ныҡлы нигеҙләнмәгән тип һанай[13], из прибалтийско-финского муста — «чёрный, тёмный». В данный момент у данной версий очень мало сторонников[10]. Килешмәү түбәндәге факттар менән аңлатыла:
- «Московъ» яҡлылар сығанаҡтарында теркәлгән ойконимдың боронғо формаһы иҫәпкә алынмай;
- «Мәскәү» гидронимын коми теле менән бәйләү урынһыҙ: Коми бер ҡасан да был йылғаның ағымына яҡын булған территорияла йәшәмәгән[10];
- Мари телендәге «моска» һүҙе XIV—XV быуаттарҙағы «мечка» (инә айыу) тигән рус һүҙенән килеп сыҡҡан;
- Балтик-фин биреүсе этимологияның эҙмә-эҙлелеге һәр береһенең бер-береһенән алыҫлашҡан төрлө телдәрҙән аңлатыла: «Муста» — фин теленән, «ва» коми теленән[10].
Географик урыны
Мәскәү Көнсығыш Европа тигеҙлеге үҙәгендә, Ока һәм Волга йылғалары араһында, Смоленск-Мәскәү ҡалҡыулығында (көнбайыштан), Мәскәү — Ока тигеҙлеге(көнсығышта) һәм Мещёрск уйһыулығы көнсығышында (көньяҡ-көнсығышта) урынлашҡан. Ҡала Көнсығыш-Европа платформаһы составына ингән Рус плитаһында урынлашҡан. Төньяҡ һәм төньяҡ-көнсығышҡа Мәскәүҙән — Көнсығыш Европа платформаһының үҙәк өлөшөндәге иң ҙур депрессия. 2014 йылдың 1 ғинуарына ҡарата ҡала биләмәһе 2561,5 км² майҙанды биләгән [2], был майҙандың яҡынса өстән бер өлөшө (878,7 км²) ҡулса автомагистрале эсендә урынлашҡан[14].
| Ҡалып:ЧасовойПоясОбъекта/MSK Мәскәү Мәскәү өлкәһе сәғәт зонаһында урынлашҡан. Ҡулланылған ваҡыттың сметаһы сағыштырмаса UTC 3: 00 тәшкил итә[15]. Ҡулланылған ваҡытҡа һәм географик оҙонлоҡҡа ярашлы Мәскәүҙә көн уртаһы 12: 30 була. |
Иң юғары нөктәһе — Теплостанская күтәрелеүендә һәм 255 метр тәшкил итә, иң түбәнге нөктәһе — Бесединский күперҙәре янында, Мәскәү йылғаһы ҡалағаһы ҡаланын ағып сыҡҡан урында (был нөктәнең бейеклеге диңгеҙ кимәленән 114,2 м тәшкил итә).
Ҡала Мәскәү йылғаһының урта ағымында ике ярында ла урынлашҡан. Был йылғанан тыш, ҡала биләмәһендә бер нисә тиҫтә йылға (Мәскәү ҡушылдыҡтары) бар, уларҙың иң ҙуры — Сходня, Химка, Пресня, Неглинная, Яуза һәм Нищенка, шулай уҡ Сетунь, Котловка һәм Горотон. Мәскәүҙә шулай уҡ һәм башҡа һыу ятҡылыҡтары күп: 150-гә яҡын бәләкәй йылға һәм шишмә бар, уларҙың күбеһе коллекторҙарҙа аға,[16] шулай уҡ 240 самаһы асыҡ һыу ятҡылыҡтары (быуалар һәм күлдәр) бар.[17] Ҡалып:Соседние города
- Шулай уҡ ҡара: Мәскәүҙең тарихи фотографиялары
Тәүге тораҡ пункттары
Мәскәүҙең йәше теүәл генә билдәле түгел. Мәскәү биләмәләрендә тәүге тораҡ пункттары неолит дәүерендә, беҙҙең эраға тиклем яҡынса 8 мең йыл элек барлыҡҡа килә[18]. Царицын паркында урта бронза быуатындағы фатьянов мәҙәниәтенә ҡараған тораҡ пункты[19], шулай уҡ Боровицкий убаһы тирәләй ҙә бронза дәүере тораҡ пункттары табыла[20]. Беҙҙең эраның 1-се мең йыллығы аҙағынан хәҙерге Мәскәү ултырған районға славяндар килеп төпләнә: вятичтар (Вятка тарафынан килгәндәр) һәм кривичтар. Тәүге мәлдә вятичтар Мәскәүҙең төп халҡын тәшкил итә. Кремль районында үткәрелгән археологик ҡаҙылма эштәре XI быуатта ул урында соҡор һәм өйөлгән ер менән уртып алынған тораҡ пункты булыуын раҫлай, уны ҡала, тип атарға ла мөмкин[21].
Ипатьевск йылъяҙмаһында 1147 йылдың 4 апрелендә Ростов-Суздаль кенәзе Юрий Долгорукий Москов тип аталған ҡалала Новгород-Северский кенәзе Святослав Ольгович етәкселегендә үҙенең дуҫтарын һәм союздаштарын ҡабул итә, тигән яҙма һаҡланған[22]. 1156 йылда бында яңы ағас нығытмалар төҙөлә. Дөйөм территория 3—4 тапҡырға арта[21]. XII быуаттағы Новгород туҙға яҙылған яҙмаһында Мәскәү Кучков тип билдәләп үтелә[23]. Мәскәү биләмәһендә иң боронғо кириллица яҙмаһы Кремлдең 14-се корпусы аҫтында табылған таш формала була, унда XII быуат аҙағы — XIII тәүге яртыһына ҡараған мәҙәни ҡатлам да табыла[24].
1237—1238 йылдарҙа, Русҡа монгол-татар баҫҡынсылары килгән осорҙа, Мәскәү талана һәм яндырыла, әммә уны тиҙҙән тергеҙәләр[21].
Мәскәү — кенәзлектең баш ҡалаһы
XIII быуаттың икенсе яртыһында кенәз Даниил Александрович (Александр Невскийҙың кесе улы) хакимлыҡ иткәндә Мәскәү үҙаллы удел кенәзлегенең үҙәгенә әйләнә. Ҡаланың сауҙа юлдары киҫешкән ерҙә урынлашыуы уның үҫешенә һәм күтәрелеүенә булышлыҡ итә[21]. XIV быуат башында Мәскәү биләмәләре киңәйә, уға Коломенский һәм Можайский кенәзлектәре ҡушыла.
XIV быуатта Мәскәү яңы дөйөм урыҫ үҙәге булараҡ артабан күтәрелеүен дауам итә. Юрий Даниловичтан башлап Мәскәү кенәздәре Төньяҡ-Көнсығыш Русь һәм Новгород биләмәләрендә юғары тип иҫәпләнелгән Бөйөк Владимир кенәзе титулын йөрөтә[21]. 1325 йылда Митрополиттар резиденцияһы Мәскәүгә күсерелә, ә 1589 йылда Мәскәү патриархияһы ойошторола[21].
Иван I Данилович Калита кенәзлек иткәндә Мәскәүҙә киң ҡоласлы төҙөлөш башлана, тәүге таш биналар барлыҡҡа килә (шуға тиклем ҡалалағы бөтә йорттар ҙа ағастан була)[25]. XIV быуат — XV быуат башында Мәскәү эре сауҙа һәм һөнәрмәндәр ҡалаһына әйләнә; уның составына Кремль, Ҡытай-ҡала территориялары, Мәскәү, Яуза йылғалары аръяғындағы слободалар инә[21].
Рус батшалығы
Берҙәм урыҫ дәүләтенең баш ҡалаһы
XV быуат аҙағында Иван III Васильевич кенәз булғанда Мәскәү Рус дәүләтенең баш ҡалаһына әйләнә[21]. Яңы статусы ҡаланың үҫеүенә һәм илдең иҡтисади һәм мәҙәни үҙәге булараҡ аяҡҡа баҫыуына булышлыҡ итә. Сәнәғәт һәм һөнәрселек үҫешә: ҡорал етештереү, туҡыма туҡыу, тире иләү, көршәк, биҙәнеү әйберҙәрен эшләү, төҙөлөш эштәре киң ҡолас ала. Пушка һәм китап баҫыу ихаталары хасил була. Мәскәү архитектураһы ҙур ҡаҙаныштарға өлгәшә. Мәскәү биләгән майҙан да киңәйә бара — XVI быуат аҙағына Аҡ ҡала һәм Ер ҡалаһы территориялары уның составына инә. Оборона ҡоролмалары системаһы булдырыла[21]. XIV—XVIII быуаттарҙа Мәскәүҙә бер нисә тапҡыр эре ихтилалдар һәм янғындар булып ала.
1565 йылда батша Иван Грозный Рус батшалығын опричнинаға һәм земщинаға бүлгәндән һуң ҡала Заемщина үҙәгенә әйләнә[26][27]
Ғауғалы дәүер
1605 йылда Мәскәүгә ялған батша Лжедмитрий Беренсенең ғәсҡәрҙәре килеп инә. Ялған батшаның власы ҡалала 1606 йылда юҡҡа сыға, халыҡ ихтилалы барышында ул Мәскәүҙә йәшәүселәр тарафынан үлтерелә. 1608 йылдан 1610 йылға тиклем яңы һайланған батша Василий Шуйский идара иткәндә Мәскәүҙе лагеры менән Тушинола урынлашҡан икенсе ялған Лжедмитрия Икенсе ҡамауҙа тота. Был осорҙа Мәскәү дәүләттең ҡалдған өлөштәренән айырылып тора. 1610 йылдың мартында Михаил Скопин-Шуйский, ғәскәре ялланған шведтар менән бергә Новгород яғынан килеп, Мәскәүҙең ҡамауын өҙә.
1610 йылда Клушино һуғышында Василий Шуйский ғәскәре еңелгәндән һуң Станислав Жолкевскийҙың полян ғәскәҙәре Мәскәүгә килеп тула. 1611 йылда Прокопий Ляпунов, Иван Заруцкий һәм кенәз Дмитрий Трубецкой етәкселегендәге Беренсе земский ополчениеһы ҡаланан поляктарҙы ҡыуып сығара алмай. 1612 йылда земскиий старостаһы Кузьма Минин һәм кенәз Дмитрий Пожарский етәкселегендәге Икенсе земский ополчениеһы ғәскәре 4 ноябрҙә Түбәнге Новгородтан сыға һәм Девичье яланындағы һуғышта поляк ғәскәрҙәрен еңә. 1612 йылдың аҙағында Кремлдә поляк гарнизондарын капитулировать итергә мәжбүр итеп, уларҙы Мәскәүҙән ҡыуып сығара.
Романовтар династияһы хакимлығының тәүге йөҙ йылы
1613 йылда Мәскәүҙә батша тәхетенә Михаил Фёдорович ултыртыла, бына шунан башлана ла инде Романовтар династияһының 300 йылдан ашыу хакимлыҡ итеүе .
XVII быуатта Ер ҡалаһы Мәскәү биләмәһенә инә, Мәскәү Кремле өҫтәп төҙөлә һәм хәҙерге күренешен ала. Яма, Мещан һәм Немец слободалары хасил була. Коломенскийҙағы батша резиденцияһы ҙур әһәмиәткә эйә була.
1654 йылда Аптекар приказында (йортонда) «дауалау эшенә өйрәнсектәрҙе» уҡытыу ойошторола[28].
XVII быуаттың уртаһы һәм икенсе яртыһында Мәскәүҙә бер нисә социаль һәм сәйәси болалар була: тоҙ, баҡыр, 1682 йылда һәм 1698 йылда стрелецтар болалары. Ҡалып:Фотогалерея
Рәсәй империяһы
Баш ҡала статусын юғалтҡандан һуң
-2.png)
1712 йылда Рәсәйҙең баш ҡалаһы Санкт-Петербургҡа күсерелә. 1732 йылда Анна Иоанновна тарафынан Мәскәүҙән Санкт-Петербургҡа күсерелгән Император һарайы 1728 йылда Пётр II хакимлыҡ иткәндә ҡайтанан Мәскәүгә күсерелә[29] Мәскәү «батша техете» урынлашҡан баш ҡала статусын ала һәм императорҙарҙы тәхеткә ултыртыу урынына әйләнә. Был титул, тәүге тапҡыр урыҫ батшаһы тәхете барлыҡҡа килгән тәүге ҡала булараҡ, Мәскәүҙең тарихи өҫтөнлөгөн билдәләү өсөн ҡулланыла. словаре Ф. А. Брокгауз һәм И. А. Ефрон һүҙлегендә Мәскәү «Рәсәйҙең батша техете урынлашҡан ҡалаһы» тип атала[30]. С. И. Ожегов һәм Н. Ю. Шведованың аңлатмалы һүҙлеге «батша тәхете урынлашҡан» һүҙбәйләнешенә өлкән баш ҡала тигән аңлатма бирә. Был термин хәҙерге ваҡытта йәмәғәт тормошоноң бөтә өлкәләрендә лә Мәскәүҙең рәсми булмаған атамаһы һәм синонимы булараҡ киң ҡулланыла.
1755 йылда Михаил Ломоносов һәм Иван Шувалов тарафынан ғәли йәнәптәре Елизаветаның әмере буйынса Мәскәү университетына нигеҙ һалына.
1812 йылғы Ватан һуғышы ваҡытында Мәскәү захвачена войсками Наполеон ғәскәрҙәре тарафынан баҫып алына һәм янғындан ҙур зыян күрә.Төрлө иҫәпләүҙәр буйынса , Мәскәү янғыны һөҙөмтәһендә биналарҙың 80 проценты янған[31]. Ҡтыҙ йылдан ашык ваҡыт эсендә Мәскәү аяҡҡа баҫтырыла, был построен Храм Ҡотҡарыусы Христос (Христа Спасителя) ҡорамы төҙөлә. XIX быуат аҙағына Мәскәү буйлап трамвай йөрөй башлай.
1851 йылда Мәскәү менән Санкт-Петербургты тимер юл бәйләнеше тоташтыра.
1896 йылда Николай Икенсене тәхеткә ултырыу тантанаһына арналған саралар барышында Ходын Яланында кешеләрҙең ҡыҫылыуы арҡаһында бик күп ҡорбандар була, ул ваҡиға аҙаҡ «Ходын фажиғәһе» тип атала.
1905 йылда в Мәскәүҙә революция тулҡыны һәм урамда ҡоролған баррикадаларҙа һуғыш була.
О. Кадоль. Кремлдең Спасс башняһы менән Мәскәүҙең түңәрәк панорамаһы. 1819—1823 йылдар
Д. С. Индейцев. Тайницкий башняһынан Кремль панорамаһы һәм Мәскәү йылғаһының аръяғы. 1848 йыл
Вид Москвы в 1867 году. Нажмите сюда, чтобы увидеть изображение с примечаниями.
1917 йыл ваҡиғалары һәм Граждандар һуғышы
1917 йылдың август уртаһында Мәскәүҙә Ваҡытлы хөкүмәт тарафынан саҡырылған Бөтә Рәсәй Дәүләт кәңәшмәһе үтә.
1917 йылдың 25 октябрендә Петроградта Ҡышҡы һарайҙы штурмлау башланыу менән бер үк ваҡытта большевиктарҙың Мәскәү ҡораллы восстаниеһы башлана, Петроградтағы восстаниенан айырмалы рәүештә Мәскәүҙә ныҡ ҡаршылыҡ күрһәтелә. Восстаниеға ҡаршы сығыусылар, нигеҙҙә, Мәскәү хәрби училищелары юнкерҙары, йәмәғәт хәүефһеҙлеге комитетына берләшеп, һөжүм итеүселәргә ҡаршы тороу өсөн Кремлде баҫып ала. Ҡапма-ҡаршылыҡ юнкерҙар һәм ҡыҙыл гвардеецтар араһында ҡан ҡойғос һуғыштар менән тамамлана. 1917 йылдың 25 октябренән 2 ноябренә тиклем дауам иткән был һуғыш мәлендә ҡулланылған артиллерия Мәскәүҙең тарихи үҙәгенә һәм Кремлгә ҙур зыян килтерә.
1918 йылда большевиктар хөкүмәте Петроградтан Мәскәүгә күсенгәс, Мәскәү илдең баш ҡалаһына әйләнә РСФСР[32].
1919 йылдың икенсе яртыһы башында Милли үҙәк етәкселегендәге Мәскәүҙең большевиктарға ҡаршы ойошмалары совет власын ҡолатыу маҡсатында ҡалала ихтилал ойошторорға тырышып ҡарай һәм был маҡсаттарын бойомға ашыра алмай. Ҡыҙыл террор саралары барышында Мәскәүҙең советтарға ҡаршы йәшерен ойошмаларының күп кенә ағзалары ВЧК органдары тарафынан атып үлтерелә. 1919 йылдың октябрендә Рәсәйҙең Көньяғының Ҡораллы көстәре (ВСЮР) Мәскәүгә походы мәлендә Мәскәүгә тиклем 280 км ҡалғас(Мценск) туҡтап ҡала. Большевиктар легаль булмаған шарттарҙа көрәшергә әҙерләнә һәм Вологдаға күсенә башлай, әммә уларҙың удар төркөмө Орел янында аҡтарҙың армияһын ҡыйратып ташлай. Ҡалып:Фотогалерея
Совет осоро
.svg)
1920 йылда Граждандар һуғышында большевиктар еңеү менән ҡала үҫешендә яңы, совет дәүере башлана. Совет осоронда Мәскәү яңынан дәүләт үҙәгенә әүерелә, ҡаланың халыҡ-ара сәйәси әһәмиәте лә күтәрелә. Мәскәү бик йәһәт темпта үҫә, ҡала янындағы ҡасабалар, ауылдар ҡалаға ҡушыла. Шул уҡ ваҡытта ҡаланың тарихи үҙәге, һайлап алып, юҡҡа сығарыла; бер нисә ғибәҙәтхана һәм монастырь, шул иҫәптән Ҡотҡарыусы Христос ҡорамы, Страстный монастырь ҙа емертелә. 1922 йылда Мәскәү СССР-ҙың баш ҡалаһына әйләнә. Ҡалала транспорт инфраструктураһы йәһәт үҫешә. 1924 йылда Мәскәүҙә автобус хәрәкәте асыла, 1933 йылда беренсе троллейбус маршруты эшләй башлай, ә 1935 йылда пассажирҙар өсөн метрополитендың беренсе һыҙаты сафҡа инә. Мәскәү исемендәге каналды файҙаланыуға тапшырып, Мәскәү йылғаһындағы һыу кимәле күтәртелгәс, Мәскәү йылғаһы эргәһендәге ҡала биләмәләре һыу аҫтында ҡала. Атап әйткәндә, элекке Дорогомиловка һәм йәһүдтәр зыяраттары һыу аҫтында ҡала.
ВЦИК Президиумының 1929 йылдың 14 ғинуарындағы «РСФСР территорияһында край һәм өлкә әһәмиәтендәге административ-территориаль берекмәләрҙе булдырыу тураһындағы» Ҡарары менән 1929 йылдың 1 октябренән үҙәге Мәскәү ҡалаһында урынлашҡан Үҙәк-сәнәғәт өлкәһе булдырыла[33].
1931 йылда РСФСР-ҙың ике эре ҡалаһы — Мәскәү (16 июндә)[34] һәм Ленинград (3 декабрҙә)[35] — айырым административ берәмеккә — РСФСР-ҙың республика буйһоноуындағы ҡалаларына әйләнә.
Индустриализация йылдарында Мәскәүҙә юғары һәм урта-техник уҡыу йорттары селтәре юғары темп менән үҫешә.
Утыҙынсы йылдарһа Мәскәүҙә техник йүнәлештәге ғилми-тикшеренеү һәм проект институттары селтәре булдырыла. Уларҙың күбеһе СССР Фәндәр Академияһы системаһына ҡарай[36]. Был мәлдә ҡалала шулай уҡ мәғлүмәт саралары үҫешә, бик күп гәзиттәр нәшер ителә, 1939 йылдан регуляр телевизион тапшырыуҙар ойошторола[37][38].
Бөйөк Ватан һуғышы осоронда ҡалала Дәүләт Оборона Комитеты һәм РККА-ның генераль штабы урынлаша, халыҡ ополчениеһы төҙөлә (160 меңдән ашыу кеше).
1941/42 йылдар ҡышында Мәскәү янындағы һуғыштарҙа совет ғәскәрҙәре Икенсе Донъя һуғышы башланғандан алып беренсе тапҡыр вермахты еңә. 1941 йылдың октябрендә немец ғәскәрҙәре Мәскәүгә ныҡ яҡынлай; күп кенә сәнәғәт предприятиелары эвакуациялана, хөкүмәт учреждениеларын Куйбышевҡа эвакуациялау башлана. 1941 йылдың 20 октябрендә Мәскәүҙә ҡамауҙа ҡалыу мөмкинлеге тураһында ҡарар ҡабул ител. Шуға ҡарамаҫтан, 7 ноябрҙә Ҡыҙыл майҙанда хәрби парад үткәрелә, парадтан һуң унда ҡатнашыусы һалдаттар туранан-тура фронтҡа йүнәлтелә. 1941 йылдың декабрендә Мәскәү янында немецтарҙың «Үҙәк» армия төркөмөнөң һөжүме туҡтатыла; совет ғәскәрҙәренең Мәскәү янында уңышлы контрүөжүме һөҙөмтәһендә немец ғәскәрҙәре баш ҡала янынан бик алыҫҡа алып ташлана. 1945 йылдың 24 июнендә на Ҡыҙыл майҙанда Еңеү Парады үткәрелә.
1952—1957 йылдарҙа үтә бейек йорттар төҙөлө башлай, аҙаҡ улар «Сталиндың үтә бейек йорттары» тип атала һәм совет дәүерендәге Мәскәүҙең символдарының береһенә әүерелә[39].
1960 йылда МКАД буйлап Мәскәүҙең яңы сиге билдәләнә, тик 1984 йылдан һуң ғына ҡала шул сикте үтеп үҫә башлай.
1960-сы йылдар аҙағында — 1970-се йылдар башында ҡала үҙәге етди рәүештә үҙгәртеп ҡорола. Булған урамдарҙы киңәйтеү, яңы магистралдәр һәм типовой күп ҡатлы панель йорттар төҙөү өсөн Мәскәүҙең ҡайһы бер архитектура ҡомартҡылары емертелә[40].
1957 һәм 1985 йылдарҙа Мәскәүҙә иҫәп буйынса VI һәм XII Бөтә донъя йәштәр һәм студенттар фестивалдәре үткәрелә. 1980 йылда Мәскәү XXII йәйге Олимпия уйындарын ҡабул итә. Ҡалып:Фотогалерея
Хәҙерге заман
1991 йылдың 19—22 авгусында ҡалала ГКЧП тарафынан ойошторолған август путчы була.1993 йылда президент һәм парламент араһындағы ҡапма-ҡаршылыҡ һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән конституцион-дәүләт көрсөгө үҙенең кульминацияһына етә. 1993 йылдың 3—4 октябрендә произошли попытка захвата телецентра «Останкино» телеүҙәген баҫып алыу һәм Юғары Совет бинаһын («Аҡ йортто») утҡа тотоуға килтерә. Аҙаҡ ҡалала һиҙелерлек үҙгәрештәр була. 1995 йылда баш ҡаланың яңы рәсми символдары — ҡала гербы, флагы һәм гимны раҫлана. Ғибәҙәтханалар тергеҙелә, большевиктар тарафынан шартлатылған Ҡотҡарыусы Христос ҡорамының тулы масштаблы күсермәһе төҙөлә.
1990-сы йылдар аҙағында — 2000-се йылдар башында ҡала беренсе тапҡыр халыҡ-ара терроризм хәүефе менән күҙмә-күҙ осраша. Мәскәүҙә бер нисә террористик акт була.
2000-се йылдар капиталь архитектура[41] үҙгәрештәрен кисерә. Ҡала етди рәүештә ҡайтанан төҙөлә — күп ҡатлы офис биналары, заманса транспорт инфраструктураһы, элиталы торлаҡ төҙөлә, яңы эшлекле үҙәк — «Москва-Сити» районы хасил була[42]. Шул уҡ ваҡытта был "төҙөлөш шау-шыуы"ның ҡаланың тарихи йөҙөн юғалтыуға, архитектура ҡомартҡыларын һәм ҡала мөхитен юҡҡа сығыуына килтереүе билдәләнелә[43][44][45]. Автомобиль тығындарына һәм йәмәғәт транспортының етешмәүенә килтергән етерлек дәрәжәлә үҫешмәгән транспорт инфраструктураһы етди проблема булып тора. Йәмәғәт транспорты өсөн бүленгән һыҙаттарҙы булдырыу буйынса саралар, яңы автомобиль эстакадаларын һәм сиселештәрен төҙөү, хәрәкәткә контролде көсәйтеү (юл ҡағиҙәләрен боҙоуҙарҙы автоматик видеотеркәү камералары, эвакуаторҙар эшен юлға һалыу), урындарын ойоштору, Мәскәү мэры С. С. Собяниндың фекеренсә, 2016 йылда хәрәкәтте 12 процентҡа тиҙләтеү мөмкинлеген биргән[46].
2010 йылға тиклем Мәскәүгә тарихи тораҡ пункты статусы бирелгән була, әммә Рәсәй Федерацияһы Мәҙәниәт министрлығының 2010 йылдың 29 июлендәге приказы менән ҡаланан был статус алып ташлана[47].
ХХ быуаттың 90-сы йылдарынан алып Мәскәү һәм Мәскәү өлкәһен берләштереү проекты әүҙем тикшерелә, 2011 йылдың йәйендә аныҡ Мәскәү территорияһын киңәйтеү проекты хасил була һәм көньяҡ-көнбайыш территорияларҙы ҡушыу иҫәбенә уны үҙәк булыуҙан туҡтатыу күҙаллана[48][49][50][51], «Яңы Мәскәү» тип аталған был проект[52][53][54] йәки «Ҙур Мәскәүа»[55]) 2012 йылдың йәйендә ғәмәлгә ашырыла.
2018 йылда Мәскәү ҡалған 11 ҡала менән бергә футбол буйынса донъя чемпионатын ҡабул итә. Был ваҡиға айҡанлы ҡалала бер нисә мөһим спорт һәм инфраструктура объекттары төҙөлә.
Ҡалып:Фотогалерея
Вид Москвы с Воробьёвых гор в 2018 году. Слева направо: Москва-Сити, Москва-река, ТЭЦ-12, Стадион «Лужники», Станция метро «Воробьёвы горы», здание Российской академии наук
- Мәскәү ҡалаһына 1965 йылдың 8 майында, «Алтын йондоҙ» миҙалын һәм Ленин орденын тапшырыу менән бергә Герой- ҡала исеме лә бирелә[21] — СССР-ҙың баш ҡалаһы Мәскәү хеҙмәтсәндәренең Тыуған ил алдындағы күренекле хеҙмәттәре, немец-фашист илбаҫарҙары менән көрәштә күрһәткән ҡаһарманлығы, батырлығы һәм ҡыйыулығы өсөн һәм совет халҡының 1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында еңеүенең 20 йыллығы айҡанлы.
- Ленин ордены (6 сентябрь, 1947)[21] — Мәскәү хеҙмәтсәндәренең Тыуған ил алдындағы күренекле хеҙмәттәре, немец-фашист илбаҫарҙары менән көрәштә күрһәткән ҡаһарманлығы, батырлығы һәм ҡыйыулығы, сәнәғәтте, мәҙәниәтте үҫтереүҙә һәм ҡаланы реконструкциялауҙың генераль планын ғәмәлгә ашырыуҙа өлгәшкән уңыштары, Мәскәү ҡалаһының 800 йыллығы айҡанлы.
- Октябрь Революцияһы ордены (4 ноябрь, 1967)[21] — 50-летия Бөйөк Октябрь социалистик революцияһының 50 йыллығы айҡанлы.
Мәскәү властары
Рәсәй Федерацияһы Конституцияһына ярашлы, Мәскәү үҙаллы федерация субъекты, йәғни федераль әһәмиәттәге ҡала булып тора.
Мәскәүҙә башҡарма власты Мәскәү хөкүмәте башҡара, уның башлығы мэр, закондар сығарыу эшмәкәрлеге менән 45 депутаттан торған Мәскәү ҡалаһы думаһы шөғөлләнә. 2006 йылдан 2012 йылға тиклем Мәскәү ҡалаһы уставындағы үҙгәрештәргә бәйле мэр туранан-тура һайлауҙарҙа һайланмай, мэр президент күрһәтеүе буйынса тәғәйенләнә. Тәүге туранан-тура һайлауҙар булған 2003 йылғы тауыш биреүҙән һуң ғәмәлдәге ҡала начальнигының мөҙҙәте тамамланғандан һуң 2015 йылда туранан-тура һайлауҙар булырға тейеш ине[56], әммә, ул саҡтағы ҡала начальнигының үҙ теләге менән отставкаға китеүе менән бәйле[57], һайлауҙар 2013 йылдың сентябрендә үк булып үтә[58].
Мәскәү райондарын территориаль билдә буйынса административ округтарға берләштергән ун бер префектура һәм 125 район управалары урындағы идараны ғәмәлгә ашыра. «Мәскәү ҡалаһында урындағы үҙидараны ойоштороу тураһындағы» законға ярашлы[59], 2003 йылдың башынан муниципалитеттар урындағы үҙидараның башҡарма органдары, муниципаль йыйылыштар вәкәләтле органдары булып тора (ағзалары Ҡала эсендәге муниципаль берәмектәр уставына ярашлы һайлана).
Ҡалала Мәскәү власының закондар сығарыу һәм башҡарма органдарының, шулай уҡ урындағы үҙидара органдарының эшләү принциптары Мәскәү ҡалаһы уставы һәм ҡаланың башҡа норматив акттары менән билдәләнелә.
Властың федераль органдары
РФ Конституцияһы тарафынан баш ҡала функциялары йөкмәтелгән ҡала булараҡ, Мәскәүҙә ил власының закондар сығарыу, башҡарма һәм федераль суд органдары урынлаша, был ҡағиҙә РФ Конституция судына ғына ҡағылмай, ул 2008 йылдан Санкт-Петербургта урынлаша[60].
Властың юғары башҡарма органы — Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәте — Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәте Йорто Мәскәү үҙәгендә Краснопреснен районының яр буйында урынлашҡан. Дәүләт думаһы үҙенең ултырыштарын Охотный Рядта үткәрә. Федерация Советы Ҙур Дмитровкалағы бинала эшләй. Рәсәй Федерацияһының Юғары суды шулай уҡ Мәскәүҙә урынлашҡан.
Бынан тыш Мәскәү Кремле — Рәсәй Федерацияһы Президентының рәсми резиденцияһы. Президенттың Кремлдәге эш резиденцияһы Сенат һарайы бинаһында урынлашҡан.
Шулай уҡ ҡарағыҙ: Мәскәү территорияһында урынлашҡан тораҡ пункттарының исемлеге һәм Мәскәү агломерацияһы
Ҡалып:Административные округа Москвы
Ҡаланың хоҡуҡи акттары менән нығытылған исеме һәм сиктәре билдәләнгән райондары, тораҡ пункттары һәм округтары Мәскәүҙең территориаль беррәмектәре булып тора. Ҡалып:Территориальные единицы Москвы
- Административ округ — Мәскәү ҡалаһының территориаль берәмеге, ул бүленгән территория менән административ идаралыҡ итеүҙе ғәмәлгә ашырыу өсөн булдырыла һәм Мәскәүҙең бер нисә районын йәки тораҡ пункттарын үҙ эсенә ала. Административ округ сиктәре райондар һәм тораҡ пункттары сиктәрен үтә алмай.
- Район — тарихын, географик урынын, ярашлы территорияларҙың ҡала төҙөлөшө үҙенсәлектәрен, халыҡ һанын, социаль-иҡтисади характеристикаларҙы, транспортх коммуникацияларының урынлашыуын, инженер инфраструктураларының булыуын һәм территорияның башҡа үҙенсәлектәрен иҫәпкә алып булдырыла.
- Тораҡ пункты — 2012 йылдың 1 июленән уның территорияһын киңәйтеү буйынса проектты ғәмәлгә ашырыу барышында Мәскәү составына индерелгән территорияларҙа хасил булған территориаль берәмектәр.
Райондарҙы һәм тораҡ пункттарын ойоштороу, үҙгәртеп ҡороу һәм бөтөрөү, уларға исем биреү, уларҙың сиктәрен билдәләү һәм үлсәүҙе Мәскәү мэры тәҡдим итеүе буйынса Мәскәү ҡала думаһы ғәмәлгә ашыра, ә административ округтарҙа был эштәр Мәскәү мэрына йөкмәтелгән.
2012 йылдың 1 июленә тиклем Мәскәүҙә 125 район һәм 10 административх округ була. 2012 йылдың 1 июленән, Мәскәү территорияһы киңәйтелгәндән һуң, 2 яңы административ округ (Яңы Мәскәү һәм Троицкий) ойошторола, уларҙы составына 21 тораҡ пункты инә.
Мәскәү 12 административ округҡа бүленгән: Үҙәк, Төньяҡ, Төньяҡ-көнсығыш, Көнсығыш, Көньяҡ-көнсығыш, Көньяҡ, Көньяҡ-көнбайыш, Көнбайыш, Төньяҡ-көнбайыш, Зеленоград, Яңы Мәскәү, Троицкий округтары. Һуңғы өсөүһе тулыһынса Мәскәү ҡулса автомобиль юлынан һуң урынлашҡан.
Зеленоград административ округы эксклав булып тора: ул Мәскәү өлкәһе территорияһы менән уратып алынған, көньяҡ-көнсығышта Химки ҡала округы, башҡа йүнәлештәрҙә — Мәскәү өлкәһенең Солнечногорский районы менән сиктәш.
Үҙ сиратында, Мәскәү округтары (Яңы Мәскәү һәм Троицкий округтарынан тыш) райондарға бүленә, Мәскәүҙә бөтәһе 125 район бар. Мәскәүҙең бер нисә районы эксклавтар булып тораи. Округтарға округ префектуралары, райондарға район управалары идара итә.
Яңы Мәскәү һәм Троицкий округтары Мәскәүҙең тораҡ пункты кеүек яңы территориаль берәмектәрҙән тора. Был тораҡ пункттарында тораҡ пункты һәм ҡала округы кеүек ҡала эсендәге муниципаль берәмектәр булдырылған. Округтарға дөйөм префектура идара итә.
Герб, флаг һәм Мәскәү гимны — ҡаланың рәсми рәүештә раҫланған символдары.
Мәскәүҙең гербы һәм флагы — ҡара-ҡыҙыл геральдика ҡалҡаны һәм һыбайлы — Изге Георгий Еңеүсенең ҡара Йыланды һөңгөһө менән ҡаҙаған һүрәте төшөрөлгән дүрт тура мөйөшлө туҡыма[61]. Мәскәү ҡалаһының гимны — Марк Самойлович Лисянский һәм Сергей Иванович Агранян шиғырына Исаак Осипович Дунаевскийҙың «Минең Мәскәүем» йыры нигеҙендә тыуған музыкаль-шиғри әҫәр[62].
Мәскәү ҡалаһында дәүләт һәм дәүләттеке булмаған юғары уҡыу йорттары эшләп килә. Беренсеһе бер нисә төркөмгә бүленә: университеттар, академиялар, иниституттар, консерваториялар, Оборона министрлығы, Эске эштәр министрлығы уҡыу йорттары бар.
- 1-се Мәскәү дәүләт медицина университеты
- М. В. Ломоносов исемендәге Мәскәү дәүләт университеты
- Мәскәү дәүләт геодезия һәм картография университеты
- Мәскәү дәүләт төҙөлөш университеты
- Мәскәү дәүләт Халыҡ-ара мөнәсәбәттәр институты
- Рәсәй дәүләт нефть һәм газ университеты
- Рәсәй халыҡтар дуҫлығы университеты
- Мәскәү ҡорос һәм иретмәләр институты
- Г. В. Плеханов исемендәге Рәсәй иҡтисад университеты[63]
- Мәскәү дәүләт бәйләнеш юлдар университеты
- Мәскәү дәүләт юридик академияһы
- Рәсәй Хөкүмәте янындағы Финанс Университеты
- Рәсәй дәүләт социаль университеты
- Рәсәй Президенты ҡарамағындағы Халыҡ хужалығы һәм дәүләт хеҙмәте Рәсәй академияһы(РАНХиГС).
- В. И. Суриков исемендәге Мәскәү дәүләт академия рәсем институты
Мәскәүҙең административ округтары:
1. Үҙәк
2. Төньяк административ округы
3. Төньяк-Көнсығыш административ округы
4. Көнсығыш административ округы
5. Көньяк-Көнсығыш административ округы
6. Көньяк административ округы
7. Көньяк-Көнбайыш административ округы
8. Көнбайыш административ округы
9. Төньяк-Көнбайыш административ округы
10. Зеленоград административ округы
11. Новомосковский административ округы
12. Троицк
1. Үҙәк
2. Төньяк административ округы
3. Төньяк-Көнсығыш административ округы
4. Көнсығыш административ округы
5. Көньяк-Көнсығыш административ округы
6. Көньяк административ округы
7. Көньяк-Көнбайыш административ округы
8. Көнбайыш административ округы
9. Төньяк-Көнбайыш административ округы
10. Зеленоград административ округы
11. Новомосковский административ округы
12. Троицк
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Мәскәү иҡтисады Рәсәй төбәктәре араһында иӊ ҡеүәтле иҡтисад.[64] Мәскәүҙен Эске тулайым продукт 2014 йылда 12,809 трлн һум тәшкил итте (РФ-ӊ Эске тулайым продуктыныӊ 21,5 %).[64]
PricewaterhouseCoopers прогнозы буйынса 2020 йылда Мәскәү донъя ҡалалары араһында 23-сө урында буласаҡ һәм уныӊ ЭТП $325 млрд булыр. 2020 йылға тиклем иҡтисад үсеше 4 %, Һатып алыу мөмкинлеге паритеты буйынса бер кешенеӊ килеме йылына $17 меӊдән (1 млн. һум) $29,8 меӊғә (1,8 млн. Һум) тиклем артыр (сағыштырыу өсөн, 2020 йылда бер кешенеӊ килеме йылына: Сан-Францискола — $91,1 меӊ (5,4 млн.һум), Лондонда — $82,3 меӊ (4,9 млн.һум), Нью-Йоркта — $76,9 меӊ, Мадридта — $49 меӊ, Токиола — $45,1 меӊ, Стамбулда — $24,3 меӊ).[65]
Ҡалала хәрби ойошмалар байтак:
- М. В. Хруничев исемендәге Дәүләт космос ғилми-етештереү үҙәге
- МиГ, Рәсәйҙә 30 % истребителдәр етештерә
- ПВО Алмаз-Антей концерны предприятиялары: Алмаз, «Альтаир», «Авангард»)
- Тушино машиналар төҙөү заводы
- Ракеталар етештереүсе МКБ «Вымпел»
- В. В. Чернышёв исемендәге машиналар төҙөү заводы
Эре граждан сәнәғәте предприятиялар:
- Мәскәү нефть эшкәртеү заводы
- Автофрамос — Renault автомобилдәре етештереүсе
- Электрозавод —электротрансформаторҙар һәм и реакторҙар етештереүсе
- Мосэлектрощит — Электр распределитель йығаҙ етештереүсе
- Карачаров механик заводы — төҙөлөш һәм күтәреү йығаҙ етештереүсе
- «Москабель»
- Мәскәү нефтемайзаводы
- Трёхгорная мануфактура
- Мәскәү карап төҙөү заводы
- Н. А. Семашко исемендәге Мосхимфармпрепараты
- Красный Октябрь (кондитер фабрикаһы)
Мәскәү — эре инженер үҙәге. Бында авиация, космос, ядер һәм ҡорал байтак проектлана. Унда етештереүсе технологиялар һәм материадар өйрәнелә. Проект ойошмалар:
- КБ Сухой
- КБ Туполев
- С. В. Ильюшин исемендәге авиация комплексы
- Яковлев исемендәге авиация комплексы
- КБ Транспортного машиностроения
- Теплотехника институты
- Гидропроект
- Н. П. Мельников исемендәге ЦНИИПСК
Сауҙа селтәре:
| Исем | Магазиндар һаны |
|---|---|
| «Седьмой континент» | 110[66] |
| «Рамстор» | 55[67] |
| «Ашан» | 17[68] |
| «Патэрсон» | 66[69] |
| «12 месяцев» | 13² |
| «Spar» | 6² |
| «Пятерочка» | более 100 |
| «Петровский» | 17² |
| «Копейка» | более 100 |
| «Квартал» | 79[70] |
| «Дёшево» | 20² |
| «Авоська» | 14² |
| «Азбука вкуса» | 4² |
| «Столица» | 11² |
| «ПродМак» | 15² |
| «АБК» | 36² |
| «Геркулес» | 13² |
| «Metro» | 10[71] |
| «БИН» | 4² |
| «Дикси» | 12² |
| «Самохвал» | 60² |
| «Утконос» | 18[72] |
- «Царицыно» дәүләт тарихи-архитектура, художество һәм ландшафт музей-ҡурсаулығы — Мәскәү ҡалаһы музейҙарының береһе һәм Мәскәүҙең иң эре ҡурсаулығы. Ул биналарҙы, пейзаж һәм ландшафт паркын үҙ эсенә ала. Царицын исемен Екатерина II ҡушҡан. Музей Царицыно һәм «Орехово» станциялары эргәһендә тора.
- Йәһүд музейы һәм толерантлыҡ үҙәге — йәһүд тарихы, мәҙәниәте музейы. Музейҙа Йәһүҙилек, йәһүдтәрҙең Рәсәйҙә таралыуы, йәшәү тарихы һүрәтләнгән. Рәсәйҙәге иң ҙур милли-мәҙәни үҙәктәрҙең береһе. Бахметьев гаражы архитектура һәйкәле йортонда урынлашҡан. Марьина Роща, Достоевская, Менделеевская, Новослободская метро станциялары янында.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
