диңгеҙҙә йөҙөүсе, адмирал From Wikipedia, the free encyclopedia
Иван Федорович Крузенштерн, Адам Иоганн фон Крузенштерн (нем. Adam Johann von Krusenstern; 8 (19) ноябрь 1770 йыл — 12 (24) август 1846 йыл) — 1803—1806 йылдарҙа донъяны урап үтеүгә етәкселек иткән Рәсәй диңгеҙҙә йөҙөүсеһе. Адмирал (1841), Император ғали йәнәптәре (1842) эргәһендә торған.
| Иван Фёдорович Крузенштерн | |||||||||||||
| нем. Adam Johann von Krusenstern | |||||||||||||
 Билдәһеҙ рәссам төшөргән портрет(1836 йыл тирәһе) | |||||||||||||
| Тыуған көнө | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Тыуған урыны |
Имение Хаггуд[et] (Рапла янында]]), Ревель өйәҙе, Ревель губернаһы, Рәсәй империяһы | ||||||||||||
| Вафат булған көнө |
12 (24) август 1846 (75 йәш) | ||||||||||||
| Вафат булған урыны |
Гильзенхоф, Везенберг өйәҙе, Эстляндия губернаһы | ||||||||||||
| Ил | |||||||||||||
| Эшмәкәрлеге |
- | ||||||||||||
| Тормош иптәше |
Юлиана Шарлотта фон Таубе | ||||||||||||
| Балалары |
Николай Иванович | ||||||||||||
| Наградалары һәм премиялары |
| ||||||||||||
| Автограф |
| ||||||||||||
 Крузенштерн Иван Фёдорович Викимилектә | |||||||||||||
Сығышы менән остзей дворяндарынан. Рус-швед һуғышы арҡаһында 1787 йылда Диңгеҙ кадет корпусынан ваҡытынан алда сығарыла, Г. И. Муловский етәкселегендә хеҙмәт итә. 1793—1799 йылдарҙа Ю. Лисянский менән бергә Британияның хәрби флотында оҙайлы стажировкала була, Америка Ҡушма Штаттарында (унда, ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса, Джордж Вашингтондың ҡабул итеү бүлмәһендә була), Барбадоста, Нидерланд Гвианаһында, Бермуд утрауҙарында, Калькуттала һәм Кантонда була. 1799 йылда тәүге тапҡыр Рус Америкаһының Ҡытай менән сауҙаһын үҫтереү һәм донъя буйлап экспедиция ебәреү проектын эшләй (властар иғтибарһыҙ ҡалдыра). 1803 йылда проекттың яңы варианты менән Александр I ҡыҙыҡһына, һәм Крузенштерн донъя буйлап беренсе рус экспедицияһы етәксеһе итеп тәғәйенләнә. Экспедиция Рәсәй — Америка компанияһын үҫтереү өсөн тәғәйенләнгәнлектән һәм уның тарафынан финансланғанлыҡтан, йөҙөү барышында уның вәкиле — Япониялағы илсеһе Н. П. Резанов менән конфликт килеп тыуа. Экспедиция уңышлы тамамланғандан һуң, Крузенштерн күп наградаларға лайыҡ була һәм дәүләт иҫәбенә сәйәхәттең тасуирламаһын баҫтырып сығарыу хоҡуғына эйә була; 1809 һәм 1813 йылдар араһында өс томда немец һәм урыҫ телдәрендә баҫылып сыға һәм шунда уҡ тағы ла ете телгә тәржемә ителә. 1816 йылда Швед король фәндәр академияһы ағзаһы итеп һайлана (218-се урын).
1811 йылда Крузенштерн Диңгеҙ кадет корпусы кластары инспекторы итеп тәғәйенләнә. 1814 йылда Коцебу экспедицияһы буйынса фәнни инструкцияның төп авторы була, фәнни ҡорамалдар һатып алыу өсөн Бөйөк Британияға ебәрелә. Артабан фундаменталь "Көньяҡ диңгеҙе атласы"н (1823—1826, өс томлыҡ тикшеренеү һәм 1835—1836 йылдарҙа өҫтәлә) әҙерләү өсөн отпуск ала; 1836 йылда бының өсөн Демидов премияһына лайыҡ була. 1827 йылда хеҙмәткә ҡайта һәм Диңгеҙ кадет корпусы директоры һәм Адмиралтейство советы ағзаһы итеп тәғәйенләнә, был вазифаны ул 16 йыл биләй. Һуңғы тапҡыр сәйәхәткә Германияға 1840 йылда бара. Таллиндың Домской соборында ерләнә.
1597 йылда Айслебенда тыуған Филип Крузиус (Philip Crusius) Крузенштерндар нәҫеленә нигеҙ һалыусы булып тора; уның ғаиләһендә лютеран руханиҙары була. Эстляндия менән сауҙа итеү менән шөғөлләнгәндә, ул карап һәләкәтенә осрай, әммә уға Ревель советнигы Мюллен ярҙам итә. Ғаилә легендаһы буйынса, 1630-сы йылдарҙа Крузиус дипломатик бурыстар үтәй: Эстляндияла гольштейн резиденты була, батша Михаил Федоровичҡа һәм Фарсы шаһына миссияларға ебәрелә. 1644 йылда Ф. Крузиус Швеция гражданлығын ҡабул итә; 1649 йылдың 9 мартында батшабикә Кристинаның von Krusenstiern фамилияһы аҫтында дворянлыҡ титулы бирергә тигән указы менән шәхси герб тапшырыла. 1659 йылда ул Эстляндияның иң бәләкәй һәм ярлыһы тип иҫәпләнгән Хаггуд имениеһын һатып ала. Ғүмеренең аҙағына (1676 йылда) Ревель бург-герихы асессорына тиклем күтәрелә һәм хатта Эстляндияның наместнигы була; Эстляндия дворянлығы китабын һәм ер кадастрын аныҡлай. Уның улы һәм вариҫы Эверт Филипп швед ғәскәрендә офицер була һәм Төньяҡ һуғышы ваҡытында рус әсирлегенә эләгә, Рәсәйҙә (шул иҫәптән Себерҙә лә) 22 йыл самаһы тора. 1721 йылдан Рәсәй губернияһына әүерелгән, емерек Эстляндияға кире ҡайтҡас, өлкән йәштә өйләнә һәм ғүмерен ғаилә имениеһын тергеҙеүгә арнай. Улы Карл фон Крузенштерн ғаилә имениеһын мираҫ итеп ала һәм ике никахта кәм тигәндә 22 балаһы, шул иҫәптән туғыҙ улы була[1][2][3].
Крузенштерндарҙың усадьбаһының матди хәле бик үк яҡшы булмай: ғаилә башлығы башҡа усадьбалар менән идара итеү өсөн ялланырға мәжбүр була. 1770-се йылдар уртаһында Иоганн Фридрих ике тапҡыр өйәҙ манн-герихы (мировой судьяһы) итеп һайлана[4]. 12 йәшенә тиклем Адам Иоганнды өйҙә тәрбиәләйҙәр, ә атаһы, аҙ килем алыуына ҡарамаҫтан, балаларына белем биреүгә аҡса йәлләмәй: балаларға уҡытыусы (Германиянан фәҡир дини студенттар) яллайҙар. Брауншвейгтан уҡытыусы Георг Фридрих фон Кальм Иоганн Крузенштерндың ҡыҙы Еленаға өйләнә. Шулай уҡ француз гувернанты яллайҙар, сөнки мәғрифәтселек дәүерендә француз теле юғары мәҙәниәттә абруйлы була. Ағалы-ҡустылы Чарльз һәм Адамды 1782 йылда Ревел соборы ҡарамағындағы дворян Домский мәктәбенә бирәләр, унда улар ике йыл уҡый[5][6].
Немец дворяндарының кесе улдары өсөн хәрби хеҙмәтте һайлау тәбиғи була, асылда, ул ғәскәр төрөн һайлауға ҡайтып ҡала. Карл фон Крузенштерн 1784 йылда Император Паж корпусына ҡабул ителә. Адамдың Диңгеҙ кадет корпусына инеүе (1785 йылдың ғинуарында)[7] ул ваҡыт өсөн ғәҙәти булмай, сөнки XVIII быуатта Балтик буйынан сыҡҡандар унда булмай тиерлек. Крузенштерн, бәлки, был ваҡытта Диңгеҙ корпусында уҡыған берҙән-бер остзей немецы булғандыр. Хәрби-диңгеҙ флотында уҡыу — ауыр, ә карьера перспективалары ҡатмарлыраҡ була, һәм был хәл Рәсәйҙә генә булмай. 1771 йылдағы янғындан һуң Диңгеҙ кадет корпусы бинаһы Кронштадтҡа, «Итальян һарайына» күсерелә, унда уҡыу йорто оҙаҡ йылдар һаҡлана. Эше күп булыуы арҡаһында корпус начальнигы адмирал Голенищев-Кутузов Санкт-Петербургта ҡала һәм Кронштадтҡа һирәк килә. Шул арҡала кадеттарҙы уҡытыу һәм тәрбиәләү ауырлаша, ә уларҙың йәшәү шарттары насар була. Дәрестәр ике блокҡа бүленә: иртәнге (иртәнге 7-нән сәғәт 11-гә тиклем, математика һәм навигация индереп) һәм кис (14 сәғәттән 18 сәғәткә тиклем), сит телдәргә арналған. Шәмбе һайын киске дәрестәр урынына тәрбиәләнеүселәрҙең бер аҙналыҡ уңыштарын тикшереү ойошторола, уларға ярашлы рәүештә яза һәм тән язаһы бирелә[8][9][10].
Адам Иоганн фон Крузенштерн Диңгеҙ кадет корпусына ингәс, ул синыфташтарының күпселегенән ике йәшкә олораҡ була. Шул уҡ ваҡытта ул үҙенең исемен урыҫлаштыра һәм шул ваҡыттан алып уны «Иван Федорович» тип атайҙар. Ул, үҙенән йәш йәш булһа ла, Юрий Лисянский менән дуҫ була. Уның хәтирәләре буйынса, Крузенштерн «иғтибарлы, етди, йомоҡ, һөйләшмәүсән, тапҡыр» булған һәм буш ваҡытын иптәштәре менән бик һирәк үткәрә. Кадеттарҙың китаптары әҙ була. Лисянский үҙенең уҡытыусыларының береһенең шәхси китапханаһындағы китаптар менән файҙаланған.
Кадет корпусында уҡыу Иван Крузенштерн өсөн алты йыл ярым дауам итә: 1787 йылдың майында 142 курсант, урыҫ-төрөк һуғышы башланыу сәбәпле, ваҡытынан алда гардемарин дәрәжәһенә бирелә, артабан Балтик буйында Швеция менән һуғыш башлана. Тиҙҙән Иван мичман дәрәжәһенә күтәрелә һәм Г. И. Муловский етәкселегендәге 74 орудиелы «Мстислав» карабына ебәрелә. Ул 1787 йылдың октябренә донъя буйлап сәйәхәткә тулыһынса әҙер була. Муловский Круженштерн менән ҡыҙыҡһына һәм уның менән алыҫ океанға сәйәхәт ҡылыу буйынса фекер алыша[11].
1788 йылдың 10 июлендә Кронштадт эскадраһы диңгеҙгә сыға, әммә һауа торошоноң тыныс булыуы арҡаһында оҙаҡҡа һуҙыла. 17 июлдә Хогланд янындағы алышта «Мстислав» етди зыян күрә. 17 йәшлек Иван Крузенштерн алышта орудие экипажының береһе менән командалыҡ итә, ә һуңынан командующий уны төрлө хәрби частарға бойороҡ таратыу өсөн тәғәйенләй. 1788 йылдың икенсе яртыһында бәрелештәр булмай тиерлек, флоттың бер өлөшө өсөн база итеп Ревель тәғәйенләнә, был Крузенштернға өйҙә булырға мөмкинлек бирә. Тәүге алыштан һуң теүәл бер йыл үткәс, (1789 йылдың 17 июле), Иван Фёдорович Эланд һуғышында ҡатнаша; был юлы Муловский туп йәҙрәһенән үлә. Карап менән командалыҡ итеүҙе артабан Отто фон Эссен ҡабул итә. 1790 йылдың 13 майындағы Ревель һуғышында урыҫтар Выборгта швед флотын ҡамауға ала. Крузенштерн Красная Горка һәм Выборг ҡултығындағы диңгеҙ алыштарында ҡатнаша. 3 июлдә 19 йәшлек мичман Крузенштернға дошман судноһынан адмирал Лейонанкерҙы флаг менән ағып сығырға бойороҡ бирелә. Хәрби ҡаҙаныштары өсөн Иван Федорович лейтенант дәрәжәһенә күтәрелә[12][13][14].
1791 һәм 1792 йылдарҙа Крузенштерн Ревелдә һәм Кронштадтта була; "Мстислав"ты портта ремонтлайҙар. Бында үҙ аллы белем ала, шул иҫәптән инглиз һәм француз телдәрен камиллаштыра, латин телен өйрәнә. Бер үк ваҡытта Иван Фёдорович астрономия һәм география менән әүҙем шөғөлләнә. Хеҙмәттәштәренән ул Ю. Лисянский һәм Якоб Беринг — диңгеҙҙә йөҙөүсенең ейәне — менән тығыҙ бәйләнештә була. 1791 йылдың 30 авгусында атаһы Иоганн Фридрих фон Крузенштерн мәрхүм була, ул хәлле була алмай һәм 10 йылға Хаггудтағы имениеһын аманат һалырға мәжбүр була. Ағаһы Карл төрөк фронтында һуғыша һәм усадьбаны мираҫ итеп алырға тейеш була. Төп финанс ярҙамын Иван Крузенштерн күсемһеҙ милек менән алыш-бирештә байыған ағаһы Карл Адольфтан ала[15].
1793 йылдың мартында рус-инглиз килешеүе ғәмәлгә индерелә, уға ярашлы Король хәрби-диңгеҙ флоты судноларында рус офицерҙарын уҡытыу ҡарала. Тәүҙә 12 стажер ебәреү планлаштырыла, әммә һуңынан төркөм 16 кешегә тиклем киңәйтелә. Төркөмдә дүрт дуҫ була: 23 йәшлек Крузенштерн, Юрий Лисянский, Якоб Беринг һәм йәш офицер Баскаков[16]. Улар Кронштадттан 1793 йылдың 1 ноябрендә «Фанни Лондон» карабында сыға. Стажёрҙар дилижанс менән Лондонға дүрт көн (22 — 26 ноябрҙә) килә. Баш ҡалала уларҙы Рәсәй илсеһе граф С. Р. Воронцов ҡабул итә. Ул стажерҙарға инглиз теле, иле һәм халҡы менән танышыу өсөн биш ай ваҡыт бар, тип белдерә. Тәрбиәһе буйынса европалы булған һәм телдә яҡшыраҡ аралашҡан Крузенштерн файҙалы таныштар таба ала. Уға хеҙмәт урыны һайлау мөмкинлеге бирелә; 1794 йылдың 4 майында Крузенштерн Портсмутҡа «Тетис» фрегатына юллана. 21 майҙа диңгеҙгә сығып, 13 июлдә фрегат Канада ярҙарына етә. Крузенштерн берҙән-бер бортта француз телен иркен белгән кеше була. Приз аҡсаһына ул 100 фунт стерлинг йыя, уны ябай матростарға тарата. Инглиз һәм рус хеҙмәтендәге артабанғы тәртибенә ҡарап, был характер һыҙаттарының сағылышы була[17].
Фрегат 1794 йылдың аҙағында һайға ултыра һәм оҙайлы ремонт ваҡытында Крузенштерн Америка Ҡушма Штаттарының тормошо менән таныша. Джон Куинси Адамстың 1810 йылдың 3 майындағы көндәлегенән күренеүенсә, Филадельфия Крузенштерн президент Джордж Вашингтон менән осраша һәм был осрашыу икеһендә лә тәьҫир ҡалдыра. Әммә уларҙың аралашыуы тураһында башҡа бер ниндәй ҙә дәлилдәр юҡ[18]. Кейәүе һәм ҡыҙы әйтеүенсә, Крузенштерн шулай уҡ Барбадоста, Нидерландта, Гвианала һәм Бермуд утрауҙарында булған[19][20]. 1796 йылдың 12 сентябрендә Клеопатра фрегаты бортында Крузенштерн һәм Лисянский, Азияға сәйәхәт итеү маҡсаты менән, кире Англияға йөҙәләр. Ирландия яры буйында фрегат француз карабы менән осраша, әммә алыш булмай; 1797 йылдың ғинуарында урыҫ моряктары метрополияға имен-аман килер етә. Әммә илсе Воронцов ҡурсалауына ҡарамаҫтан, Һиндостанға эшкә урынлаша алмай. 1797 йылдың 16 мартында Крузенштерн, Лисянский һәм Баскаков (Беринг шул ваҡытҡа ауырыуҙан вафат була) Ост-Һиндостан компанияһының конвойына ялланалар. Ысынлап та, Лисянскийҙы Көньяҡ Африкала трофей фрегатына тәғәйенләйҙәр, әммә ул баш тарта, һәм Крузенштерн уның урынын ала. Уларҙың юлдары оҙаҡҡа айырыла: Лисянский 1799 йылда Һиндостанда була, әммә өлкән иптәше менән осрашмай[21][22].
Калькуттаға килеп еткәс, Oiseauдың ныҡ зыян күреүе асыҡлана. Иван Федорович Бенгал ҡултығындағы икенсе фрегатта өс ай хеҙмәт итә. Көндәлектәрен бер ҡасан да һаҡламағанға, хаттарҙы аҙ яҙғанға күрә, тормошоноң был осоро тураһында мәғлүмәттәр бик аҙ һаҡланып ҡалған. Билдәле булыуынса, Калькуттала Крузенштерн ике ватандашы менән осраша. Беренсенән, ул Бенгалияла оҙаҡ йылдар йәшәгән, Һиндостандың күренекле белгесе Герасим Лебедев менән аралаша, икенсенән, үҙенең яҡташы — Ревель сауҙагәре Торклер менән осраша, ул үҙенә ҡараған сит ил (атап әйткәндә, француз) караптарында бер нисә тапҡыр донъя буйлап һәм Камчатка һәм Аляскаға тиклем экспедициялар яһай. Иван Фёдорович, Рәсәй менән Көнсығыш илдәре араһында сауҙа диңгеҙ юлы аша, күҙалланғанға ҡарағанда байтаҡҡа күберәк масштабта ойошторолорға тейеш, тигән һығымтаға килә[23][24][25].
Һиндостандан Иван Фёдорович Ҡытайға барырға теләй, әммә капитан Линдси ҡәтғи рәүештә баш тарта. Ләкин Пинангта насар ремонтлау арҡаһында Oiseau оҙаҡ тора, шуға күрә Крузенштерн отпуск ала. Малаккала ауыр сирләй, әммә аяҡҡа баҫа һәм инглиз дуҫтары арҡаһында Макаоға бара. Бында ул тәү сиратта сауҙа торошон күҙәтә һәм Алясканан 100 тонналыҡ Америка бригы килеүенә шаһит була, ул 50 000 пиастрлыҡ тире алып килә. Сәйәхәт яҡынса 5 ай дауам итә, шул уҡ ваҡытта Төньяҡ Америкала табылған Рәсәй тиреләре Ҡытай сигенә йыш ҡына ике йыл дауамында килтерелә һәм һөҙөмтәлә 600 тапҡыр өҫтәмә хаҡ эшҡыуарҙың ғүмеренә һәм һаулығына янаған хәүефте ҡапламай. Англияға ҡайтҡас, Крузенштерн үҙенең фекерҙәрен Камчаткалағы һәм Аляскалағы Рәсәй колонияларын Петербургтан диңгеҙ юлы менән тәьмин итеү проектына индерә. Крузенштерн фекеренсә, яңы сауҙа схемаһының эҙемтәһе булып аралашсыларҙан һәм Рәсәйҙең Англия, Голландия һәм Португалия менән конкуренцияһы торорға тейеш була. Бының өсөн өҙлөкһөҙ донъя буйлап сәйәхәт итергә һәм Диңгеҙ корпусын ҡырҡа киңәйтергә кәрәк[26][27].
1799 йылдың көҙөндә Кейптаун һәм Изге Елена аша Англияға килгәс, Крузенштерн яңы император Павел I инглиз хәрби-диңгеҙ флотында хеҙмәт иткән бөтә Рәсәй диңгеҙ офицерҙарын Адмиралтейство колледжы аша кире ҡайтарырға бойороҡ биргәнен белеп ҡала. Ул да 1798 йылдың 27 мартынан старшиналыҡ дәрәжәһендә капитан-лейтенантка тиклем күтәрелә. 1799 йылдың октябрендә Крузенштерн Петербургка ҡайта Ул Британия флотында алты йыл самаһы була[26][28][27].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
