Borçalı qəzası

Borçalı qəzası (rus. Борчалинский уезд, gürc. ბორჩალოს მაზრა borçalos mazra) — Rusiya imperiyası, Xüsusi Cənubi Qafqaz Komitəsi, Zaqafqaziya Komissarlığı, Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası, Gürcüstan Demokratik Respublikası və Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikası (Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikası tərkibində) dövründə inzibati-ərazi vahidi. 1880-ci ildə Tiflis quberniyasının Tiflis qəzasının ərazisində təşkil edilmişdir.^[1]

Borçalı qəzası
Борчалинский уезд
Quberniyanın gerbi
Ölkə	Rusiya İmperiyası
Quberniya	Tiflis quberniyası
Mərkəzi	Şüləver
Yaradılıb	1880
Ləğv edilib	1929
Sahəsi	5 938,5
Əhalisi	128 587 (1897)
Xəritə
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tarixi

Qafqaz regionunun baş xəritəsi, 1858-ci il

Qafqaz regionunun ətraflı xəritəsi, 1869-cu il

1747-ci ildə Nadir şah Əfşarın sui-qəsdlə öldürülməsi nəticəsində yaranmış yarımmüstəqil feodal dövlətlərdən biri də Borçalı sultanlığı (1747-1801) idi. Yarandığı zaman Qazax və Şəmşəddil sultanlıqları kimi Borçalı sultanlığı da Gəncə xanlığının tərkibinə daxil oldu. Bu zaman Gəncə hakimi Şahverdi xan Ziyadoğlu-Qacar (1747-1756) idi. 1752-ci ildə Şəki hakimi Hacı Çələbi xan Borçalı, Qazax və Şəmşəddil sultanlıqları və Gəncə xanlığını özündən asılı vəziyyətə saldı. 1755-ci ildə Hacı Çələbi xanın ölməsi ilə təkrar Gəncə xanlığının tabeçiliyinə keçən Borçalı sultanlığı Məhəmmədhəsən xan Ziyadoğlu-Qacarın (1756-1778) hakimiyyəti zamanı Gəncə xanlığının tərkibində qalmışdır. Məhəmmədhəsən xan Ziyadoğlu-Qacarın ölümü ilə Borçalı, Qazax və Şəmşəddil sultanlıqları Kartli-Kaxeti çarı II İrakli tərəfindən işğal olundu. 1795-ci ildə Ağa Məhəmməd şah Qacarın Tiflisə yürüşündə iştirak edən Cavad xan Qacar Borçalı, Qazax və Şəmşəddil sultanlıqlarını Gəncə xanlığının tabeliyinə qaytardı. 30 yanvar 1801-ci ildə Rusiya İmperiyasının himayəsinə girən Kartli-Kaxeti çarı XII David rus ordusunun köməyi ilə Borçalı, Qazax, Şəmşəddil sultanlıqlarını işğal etdi. 1802-ci ildə Rusiya İmperatoru I Aleksandrın əmri ilə Kartli-Kaxeti çarlığı ləğv olundu. Onun ərazisində 5 qəzanı (уезд) əhatə edən Gürcü quberniyası təşkil edildi. Həmçinin yeni işğal edilmiş üç tatar sultanlığı da ləğv edilmiş və onların yerində üç tatar distansiyası yaradılaraq mərkəzi Tiflis şəhəri olan Gürcü quberniyasının tərkibinə verilmişdi. 10 aprel 1840-cı ildə Gürcüstan quberniyası ləğv edildi, onun yerində Gürcüstan-İmeretiya quberniyası yaradıldı. Bu zaman Borçalı distansiyası da ləğv edilərək torpaqları ərazisi genişləndirilimiş Tiflis qəzasının tərkibnə daxil edilmişdir. 14 dekabr 1846-ci ildə Gürcüstan-İmeretiya quberniyası ləğv edilərək onun ərazisinin bir hissəsində Kutais quberniyası, digər hissəsində isə Tiflis quberniyası yaradıldı. Borçalı ərazisi 1880-ci ilədək Tiflis quberniyasının Tiflis qəzasının tərkibində qalmışdır.

Coğrafiya

Borçalı qəzası yaradılmışdır . Qəza Lori, Borçalı, Trialeti və Yekaterinenfeld nahiyələrindən ibarət olmuş

Ərazisi

• 1835-ci ilə aid məlumata əsasən Gürcüstan quberniyasının Borçalı distansiyasının ərazisi 6.000 verst² idi.^[2] Bu ümumi ərazisi 40.000^[2] verst² olan Gürcüstan quberniyası ərazisinin təxminən 15 %-nə bərabər idi.
• 1 yanvar 1915-ci il tarixinə Borçalı qəzası 6036.96 verst² ərazini əhatə edirdi.^[3] Bu göstərici Tiflis quberniyasının 35904.14^[3] verst² olan ümumi ərazisnin təxminən 17 %-nə bərabər idi.
• 1 yanvar 1926-cı il tarixinə olan məlumata əsasən Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikasının tərkib hissəsi olan Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikasının Borçalı qəzası 2.348 km² ərazini əhatə edirdi.^[4] Bu göstərici Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikasının 51.739^[4] km² olan ümumi ərazisinin 4.54 %-nə bərabər idi. BSE-nin I nəşri, VII cildində verilən məlumata əsasən isə Borçalı qəzası 2.970 km² ərazini əhatə edirdi.^[5]

Əhali

• 1804-cü ildə rus ordusunun apardığı kameral siyahıyaalmaya əsasən Rusiya İmperiyası himayəsində olan Kartli-Kaxeti çarlığının Borçalı distansiyasında 17.759 nəfər (9.396 nəfəri kişilər, 8.363 nəfəri qadınlar) əhali yaşayırdı.^[6] Onların 16.195 nəfərini (7.832 nəfəri kişilər, 8.363 nəfəri qadınlar) qara papaq turkleri (azərbaycanlılar) təşkil edirdi.^[7]
• 1835-ci ilə olan məlumata əsasən Borçalı distansiyasında hər iki cinsdən toplam 25 min nəfər əhali yaşayırdı.^[2]

Etnik tərkib

1886-cı il

Şöbə - İcma - Kənd			Əhali				Azərbaycanlılar
Şöbə	İcma	Kənd	Ailə	Kişilər	Qadınlar	Hər iki cins	Ailə	Kişilər	Qadınlar	Hər iki cins	Nisbəti
Borçalı			3 022	10 955	8 154	19 109	2 046	7 150	5 227	12 377	64.77%
	Baydar		295	1 001	858	1 859	294	1 000	858	1 858	99.95%
		Baydar	55	218	192	410	54	217	192	409	99.76%
		Böyük Bəylər	18	39	21	60	18	39	21	60	100%
		Bala Bəylər	12	28	40	68	12	28	40	68	100%
		Gültəpəli	21	49	46	95	21	49	46	95	100%
		Qurdlar	77	309	258	567	77	309	258	567	100%
		Lecbəddin	42	152	148	300	42	152	148	300	100%
		Böyük Muğanlı	52	152	109	261	52	152	109	261	100%
		Qırıxlı Muğanlı	18	54	44	98	18	54	44	98	100%
	Görarxı		296	1 153	940	2 093	296	1 153	940	2 093	100%
		Görarxı	231	894	741	1 635	231	894	741	1 635	100%
		İvanbəyli	65	259	199	458	65	259	199	458	100%
	Dəmirçihəsənli		451	1 738	1 201	2 939	451	1 738	1 201	2 939	100%

1897-ci il

1897-ci il sa., Borçalı qəzası əhlisinin ana dilinə görə bölgüsü^[8]

Ana dili	Kişilər	Qadınlar	Toplam	Nisbəti
toplam	70 501	58 086	128 587	100 %
ermənicə	24 986	22 437	47 423	36.88 %
azerbaycan turkcesi	20 779	16 963	37 742	29.51 %
yunanca	11 074	10 319	21 393	16.64 %
rusca	4 465	3 624	8 089	6.29 %
gürcücə	4 771	3 069	7 840	6.10 %
almanca	1 231	1 265	2 496	1.94 %
ukrayınca	996	245	1 241	*
osetincə	616	12	628	*
avar-andi	240	...	240	*
türkcə	143	19	162	*
yəhudicə	125	28	153	*
talışca	151	...	151	*
farsca	120	1	121	*
kürdcə	61	47	108	*
italyanca	86	20	106	*
kürəcə	101	1	102	*
litovca	53	1	54	*
qazı-qumuxca və d.l.l.	53	...	53	*
dargicə	27	...	27	*
belorusca	19	...	19	*
aysor (siro-xaldey)	19	...	19	*
imereti	16	1	17	*
çeçencə	8	...	8	*
fransızca	4	3	7	*
meqrelcə	5	1	6	*
çuvaşca	4	...	4	*
latışca	4	...	4	*
moldavca və rumınca	...	3	3	*
çexcə	...	1	1	*
digər	102	4	106	2.64 %*

1908-ci il

1915-ci il

1 yanvar 1915-ci il tarixinə Borçalı qəzası əhalisi^[9]

Etnik qrup	Kişilər	Qadınlar	Toplam	Nisbəti
toplam	98 736	79 827	178 563	100 %
erməni	41 960	34 287	76 247	42.7 %
tatar	31 676	22 918	54 594	30.57 %
urum	15 036	14 187	29 223	16.37 %
rus	6 247	4 951	11 198	6.27 %
polyak, alman və digər[10]	2 096	1 970	4 066	2.28 %
kartvel	1 447	1 353	2 800	1.57 %
yəhudi	179	151	330	0.18 %
qafqaz dağlısı	95	10	105	0.06 %

Kəndləri

• Avranlı
• Aydar bəy
• Allahverdi
• Trialeti
• Hamamlı (Başkeçid)
• Ərcivan-Sarvan
• Arıxlı
• Axnat
• Aşqala
• Baydar (Sarvan)
• Barmaqsız
• Başköy (Barmaqsız)
• Başkeçid
• Beşdaşen
• Kəpənəkçi (Sarvan)
• Vorontsovka
• Gür Arx
• Qomareti
• Güney Qala
• Güləkərək
• Darbaz (Borçalı)
• Cəlaloğlu
• Güləkərək
• Dəmirçi Həsənli
• Disix
• Dmanisi
• Yekaterinenfeld
• Qəmərli (Başkeçid)
• Qaçağan (Sarvan)
• Kveşi
• Kirpili (Borçalı)
• Qızılhacılı (Marneuli)
• Qırıxlı (Sarvan)
• Qurtan
• Qoçulu (Borçalı)
• Maqart
• Nardevan
• Nikolayevka
• Novo-Pokrovka
• Orpeti
• Privolnoye (Loru)
• Sadaxlı
• Yuxarı Saral
• Saraçlı (Borçalı)
• Sarvan (kənd)
• Uzunlar (Loru)
• Faxralı
• Çoçkan
• Şahnəzər
• Şınıx (Borçalı)
• Şüləver
• Dağ Arıxlı

Mənbə

• Энциклопедический словарь, под редакцией профессора Ивана Ефимовича Андреевского. Томь IV. Битбург — Босха. Издатели: Фридрих Арнольд Брокгаузь (Лейпцигь), Илья Абрамович Ефронь (Санкт-Петербургь). Санкт-Петербургь, Типо-Литография (И.А. Ефрона), Прачешный переулок № 6, 1891, стр. 451-452
• Халăддин Ибраḣимли. "Азербайджанцы Грузии: историко-этнографический и социально-политический комментарий". Издательство "Европа", 2006. стр 156
• "Qarabağ dünən, bu gün və sabah" - IX elmi-əməli konfransının materialları (2010-cu il): Loğman Nəsibli: Borçalı türk mədəniyyəti və əxlaqının beşiyidir Arxivləşdirilib 2012-03-27 at the Wayback Machine
• Большая советская энциклопедия: Борчалинский уезд^{[ölü keçid]}
• Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа: Борчалинский уезд (1926 г.)
• Tarix. — Azərbaycan 1920–91–ci illərdə, səhifə 305–306. // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə. Məsul katib akademik T. M. Nağıyev. "Azərbaycan" cildi. Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi, 2007, 884 səhifə. ISBN 9789952441017

İstinadlar

1. Словари и энциклопедии на Академике: Массальский В. М.^[rus.]. Борчалинский уезд  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
2. Статистическое описание Закавказского края. В двух частях одной книгой с присовокуплением статьи "Политическое состояние Закавказского края в исходе XVIII века и сравнение онаго с нынешним". Составитель Орест Евецкий. Напечатано в Типографии Штаба отдельного Корпуса Внутренне стражи, Санкт-Петербург, 1835 г.: Часть 2.Статистическое описание провинций составляющий край Закавказский. Глава I. Грузия, 126.Пространство и население, стр. 130
3. Тифлис, Канцелярии Наместника Кавказского. 1915. "Кавказский календарь на 1916 год"./Оглавление: Глава — Отдел статистики: Пространство и население Кавказского края к 1-му января 1915 г., стр. 42
4. Народный Комиссариат Внутренних дел. Статистический отдел. Москва. 1926. Территориальное и административное деление Союза ССР на 1 января 1926 года.,стр. 196
5. Большая Советская Энциклопедия. Первое издание. Том седьмой. Больница - Буковина. Москва, 31 августа 1927 года, стр. 200

   Orijinal mətn  (rus.)  

   БОРЧАЛИНСКИЙ УЕЗД, Грузинской ССР, центр—г. Люксембург (б. Екатериненфельд). Площадь 2.970 км²; 86.494 ж. (1926).
6. Тифлис, Канцелярии Наместника Кавказского. 1850. "Кавказский календарь на 1851 год", стр. 82
7. Адольф Петрович Берже. Акты, собранные Кавказской Археографической комиссией.
8. Демоскоп Weekly (еженедельная демографическая газета. Электронная версия): Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России-Борчалинский уезд - вес Arxivləşdirilib 2012-08-29 at the Wayback Machine-Источник: Первая Всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Таблица XIII. Распределение населения по родному языку. (Губернские итоги). Т.Т.51-89. С.-Петербург: 1903-1905
9. Тифлис, Канцелярии Наместника Кавказского. 1915. "Кавказский календарь на 1916 год"./Оглавление: Глава — Отдел статистики: Пространство и население Кавказского края к 1-му января 1915 г., 42-45 стр.
10. digər Avropa xalqları

Həmçinin bax

• Tiflis quberniyası
• Borçalı distansiyası
• Borçalı xanlığı
• Borçalı

	Tiflis quberniyasının qəzaları
Tiflis • Borçalı • Qori • Zaqatala • Duşeti • Telavi • Sığnaq • Tionet • Axalkələk • Axalsıx