Aristarxus Samoslu

Samoslu Aristarxus (yun. Ἀρίσταρχος ὁ Σάμιος, təq. e.ə. 310^[1], Samos, Şimali Egey adaları^[1] – təq. e.ə. 230^[1], İsgəndəriyyə) — qədim yunan riyaziyyatçısısı, astronomu və filosofu. Peripatetik məktəbin təmsilçisi, Stratonun ən tanınmış öyrəncilərindən biri idi. İlk dəfə yerin günəşin ətrafında fırlandığını iddia etmiş, yerdən günəşlə aya qədər məsafəni ölçməyə cəhd etmişdir.

Aristarxus Samoslu
q.yun. Ἀρίσταρχος ὁ Σάμιος
Doğum tarixi	təq. e.ə. 310[1]
Doğum yeri	Samos, Şimali Egey adaları, Yunanıstan[1]
Vəfat tarixi	təq. e.ə. 230[1]
Vəfat yeri	İsgəndəriyyə
Elm sahələri	astronomiya, riyaziyyat
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Antik fəlsəfə

Yunan fəlsəfəöncəsi dövrü (e. ə. VII yüzilliyə qədər) Orfizm  • Homer  • Hesiod  • Ferekid  • Yeddi yunan müdriki  • Epixarm

Qədim yunan fəlsəfəsi (e. ə. VII–IV yüzilliklər) Milet məktəbi Fales  • Anaksimandr  • Anaksimen Elea məktəbi Ksenofan  • Parmenid  • Eleyalı Zenon  • Melissus Müstəqil filosoflar Heraklit  • Anaksaqor  • Empedokl Pifaqorçular Pifaqor  • Filolaus  • Hippas  • Arxitas  • Alkmeon Qədim yunan atomçuları Levkipp  • Demokrit Sofistlər "Böyük" sofistlər → Protaqor  • Prodikus  • Qorqias  • Hippias "Kiçik" sofistlər → Trasimaxus  • Likofron  • Kritius  • Alkidamas Klassik yunan fəlsəfəsi 1. Sokrat və sokratçılar: Kiniklər → Antisfen  • Diogen  • Bion Boristenes  • Kerkidas  • Kratet və Hipparxia Kirenaçılar → Aristipp  • Hegesias  • Annikeris  • Teodorus  • Evhemerus Meqaraçılar → Evklides  • Stilpon  • Evbulides  • Diodorus Kronus Eretriyaçılar → Elidalı Fedon  • Eretriyalı Menedem 2. Platon və erkən platonçular: Spevsippus  • Ksenokrates  • Polemon  • Krates  • Heraklides  • Eudoksus  • Arkesilaus 3. Aristotel və erkən peripatetiklər: Teofrastus  • Evdemus  • Straton  • Dikearxus  • Aristarxus  • Demetri  • Aristoksenus

Ellinizm dövrünün fəlsəfəsi (e. ə. IV–I yüzilliklər) Skeptisizm Pirron  • Enesidemus  • Aqrippa Epikürçülük Epikür  • Lukretius Peripatetizm Rodoslu Andronikus Platonizm Karneades  • Kliptomaxus  • Filon Larissalı 'Stoaçılıq' Erkən dövr → Kitiyalı Zenon  • Xrisippus  • Kleantes Orta dövr → Panetius  • Posidonius

Qədim Roma dövrünün fəlsəfəsi I–V yüzilliklər Skeptisizm Sekst Empirik Stoaçılıq Seneka  • Epiktet  • Mark Avreli  • Siseron Peripatetizm Afrodisialı Aleksandr Orta platonizm Alkinous  • Apuleyus  • Qalen  • Plutarx  • Maksim  • Filon  • Selsus  • Teon Neoplatonizm Roma məktəbi → Ammonius Sakkas  • Plotin  • Porfirius  • Amelius Apameya məktəbi → Yamblix  • Sopater Perqama məktəbi → Sallustius  • Yulian Avqust Afina məktəbi → Afinalı Plutarx  • Proklus  • Marinus  • Simplikius  • Damaskius İskəndəriyyə məktəbi → Hierokles  • Hipatiya  • İoann Filoponus Antik dini təlimlər Qnostisizm  • Hermetizm  • Mitraizm Neopifaqorçuluq → Apollonius  • Nikomaxus  • Numenius  • Moderatus Erkən Xristian fəlsəfəsi Klement  • Origen  • Avqustin Avrelius  • Boesius  • Saxta Dionisius Areopagit

Aristarxus, İskəndəriyyədə yaşamışdır. O, astronomiya elmi ilə məşğul idi. "Günəş və ayın məsafələri və kəmiyyətləri" adlı kitabın müəllifi olmuşdur.

Astronomik araşdırmaları

Aristarxusun metodu ilə aya qədər məsafənin ölçülməsini izah edən Bizans mətni. X yüzillik

Aristarxus həndəsi yolla yerdən aya və günəşə qədər məsafəni, eləcə də kosmik cisimlərin ölçülərini ölçməyə çalışmışdır^[2]. Bunun üçün o, tamamilə doğru düşünmüşdür ki, yerdən ayın yarısı görüldükdə, o günəş və yerlə düzbucaqlı üçbucaq təşkil edir. Beləliklə, yer-günəş-ay üçbucağını həndəsi yolla izah edərək, Aristarxus belə nəticəyə gəlmişdir ki, ayın radiusu yerin radiusundan üç dəfə kiçikdir; yerdən günəşə qədər məsafə isə aya qədər olan məsafədən 18 dəfə çoxdur^[3].

Bu nəticələr onu Aristotelin yermərkəzçi (geosentrik) sisteminin inkar edilməsinə gətirib çıxartmışdır. Aristarxusun fikrincə planetlərin hərəkəti ilə bağlı bütün çətinliklər onların günəş ətrafında fırlanması nəzəriyyəsini qəbul edəndən sonra aradan qalxır. Beləliklə o, günəşmərkəzçilik (heliosentrik) sistemini əsaslandırmağa çalışmışdır^[4]. Yer isə günəş ətrafında fırlanaraq, həm də öz oxu ətrafında fırlanır^[5]. Ancaq onun bu fikirləri qədim zamanlarda qəbul olunmamışdır. Sonralar Kopernik bu nəzəriyyəni yenidən dirçəldə bilmişdir.

Bu kimi fikirlərin irəli sürməsinə görə Aristarxusu tanrılara qarşı çıxmaqda ittiham etmişlər, buna görə də o, Afinanı tərk etməyə məcbur olmuşdur^[6].

Mənbə

Aydın Əlizadə. Antik fəlsəfə tarixi (PDF). 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC. 2016. s. 116-120. ISBN 5-89968-061-X. 2016 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-08-16.

Qaynaqlar

• Аристарх Самосский. О размерах и взаимных расстояниях Солнца и Луны (русский перевод включен в статью Веселовского, 1961) (рус.). Архивировано из первоисточника 18 августа 2011.

Araşdırmalar

• Боннар А. Греческая цивилизация. Гл. XII. Александрийская наука. Астрономия. Аристарх Самосский  (рус.)
• Aristarchus of Samos (The MacTutor History of Mathematics archive) Arxivləşdirilib 2016-09-06 at the Wayback Machine  (англ.)
• The Moon’s Distance by Aristarchus  (англ.)
• Dennis Rawlins Contributions. Содержит краткое описание изысканий Денниса Роулинза о творчестве Аристарха Самосского  (англ.)
• Aristarchus and the Size of the Moon
• Gomez, A. G. (2013). Aristarchos of Samos, the Polymath. AuthorHouse. ISBN 9781496994233.
• Stahl, William (1970). "Aristarchus of Samos". Dictionary of Scientific Biography. 1. New York: Charles Scribner's Sons. pp. 246–250. ISBN 0-684-10114-9.

Həmçinin bax:

• Peripatetizm

İstinadlar

1. Biographical Encyclopedia of Astronomers. Nyu-York: Springer Science+Business Media, 2007. ISBN 978-0-387-31022-0 doi:10.1007/978-0-387-30400-7
2. Плутарх. О лике, видимом на диске луны / Перевод Г. А. Иванова // Философия природы в античности и средние века. М.: Прогресс-Традиция, 2000, s. 140.
3. Протасов В. Ю. Геометрия звездного неба Arxivləşdirilib 2022-05-11 at the Wayback Machine // «Квант» № 2, 2010.
4. B. L. van der Waerden, The heliocentric system in Greek, Persian and Hindu astronomy. Arxivləşdirilib 2016-04-03 at the Wayback Machine From deferent to equant: A Volume of Studies in the History of Science in the Ancient and Medieval Near East in Honor of E.S. Kennedy. Annals of the of Sciences, Volume 500, June 1987 pp. 525-545.
5. Плутарх. О лике, видимом на диске луны / Перевод Г. А. Иванова // Философия природы в античности и средние века. М.: Прогресс-Традиция, 2000, s. 137.
6. Аристарх Самосский // Философская Энциклопедия. В 5-х т. Arxivləşdirilib 2022-06-20 at the Wayback Machine М.: Советская энциклопедия. Под редакцией Ф. В. Константинова. 1960-1970.