Xrisipp

Xrisippus (yun. Χρύσιππος, e.ə. 281^[1][2], Soli, Mersin ili^[3][1] – e.ə. 208^[1][2], Afina^[1]) – ellinizm dövrünün filosofu, stoa məktəbinin ardıcılı, Zenonun tanınmış öyrəncilərindən biri. Onun fəaliyyəti nəticəsində stoaçılıq sistemləşmiş bir təlim kimi ortaya çıxmışdır^[4]. Ona görə Xrisippusu stoa məktəbinin ikinci yaradıcısı sayırlar. Xrisippus çoxlu kitablar yazsa da, bizim zamanımıza onlardan bəzi fraqmentlər gəlib çatmışdır.

Xrisipp
q.yun. Χρύσιππος ὁ Σολεύς
Doğum tarixi	e.ə. 281[1][2]
Doğum yeri	Soli, Mersin ili, Türkiyə[3][1]
Vəfat tarixi	e.ə. 208[1][2]
Vəfat yeri	Afina[1]
Vəfat səbəbi	güm.
Fəaliyyəti	filosof, yazıçı, riyaziyyatçı
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Antik fəlsəfə

Yunan fəlsəfəöncəsi dövrü (e. ə. VII yüzilliyə qədər) Orfizm  • Homer  • Hesiod  • Ferekid  • Yeddi yunan müdriki  • Epixarm

Qədim yunan fəlsəfəsi (e. ə. VII–IV yüzilliklər) Milet məktəbi Fales  • Anaksimandr  • Anaksimen Elea məktəbi Ksenofan  • Parmenid  • Eleyalı Zenon  • Melissus Müstəqil filosoflar Heraklit  • Anaksaqor  • Empedokl Pifaqorçular Pifaqor  • Filolaus  • Hippas  • Arxitas  • Alkmeon Qədim yunan atomçuları Levkipp  • Demokrit Sofistlər "Böyük" sofistlər → Protaqor  • Prodikus  • Qorqias  • Hippias "Kiçik" sofistlər → Trasimaxus  • Likofron  • Kritius  • Alkidamas Klassik yunan fəlsəfəsi 1. Sokrat və sokratçılar: Kiniklər → Antisfen  • Diogen  • Bion Boristenes  • Kerkidas  • Kratet və Hipparxia Kirenaçılar → Aristipp  • Hegesias  • Annikeris  • Teodorus  • Evhemerus Meqaraçılar → Evklides  • Stilpon  • Evbulides  • Diodorus Kronus Eretriyaçılar → Elidalı Fedon  • Eretriyalı Menedem 2. Platon və erkən platonçular: Spevsippus  • Ksenokrates  • Polemon  • Krates  • Heraklides  • Eudoksus  • Arkesilaus 3. Aristotel və erkən peripatetiklər: Teofrastus  • Evdemus  • Straton  • Dikearxus  • Aristarxus  • Demetri  • Aristoksenus

Ellinizm dövrünün fəlsəfəsi (e. ə. IV–I yüzilliklər) Skeptisizm Pirron  • Enesidemus  • Aqrippa Epikürçülük Epikür  • Lukretius Peripatetizm Rodoslu Andronikus Platonizm Karneades  • Kliptomaxus  • Filon Larissalı 'Stoaçılıq' Erkən dövr → Kitiyalı Zenon  • Xrisippus  • Kleantes Orta dövr → Panetius  • Posidonius

Qədim Roma dövrünün fəlsəfəsi I–V yüzilliklər Skeptisizm Sekst Empirik Stoaçılıq Seneka  • Epiktet  • Mark Avreli  • Siseron Peripatetizm Afrodisialı Aleksandr Orta platonizm Alkinous  • Apuleyus  • Qalen  • Plutarx  • Maksim  • Filon  • Selsus  • Teon Neoplatonizm Roma məktəbi → Ammonius Sakkas  • Plotin  • Porfirius  • Amelius Apameya məktəbi → Yamblix  • Sopater Perqama məktəbi → Sallustius  • Yulian Avqust Afina məktəbi → Afinalı Plutarx  • Proklus  • Marinus  • Simplikius  • Damaskius İskəndəriyyə məktəbi → Hierokles  • Hipatiya  • İoann Filoponus Antik dini təlimlər Qnostisizm  • Hermetizm  • Mitraizm Neopifaqorçuluq → Apollonius  • Nikomaxus  • Numenius  • Moderatus Erkən Xristian fəlsəfəsi Klement  • Origen  • Avqustin Avrelius  • Boesius  • Saxta Dionisius Areopagit

Fəlsəfəsi

Xrisippus daha çox məntiqi məsələlərə önəm vermişdir. O, başqa stoaçılar kimi hesab edirdi ki, fəlsəfənin üç istiqaməti vardır: məntiq, fizika və etika. Məntiq ritorika (söz ustalığı) və dialektikadan (mübahisə bacarığı) ibarətdir. Dialektika isə məna və səsə bölünür. Mənalar təsəvvürlər və onlara əsaslanan mülahizələrdən, cins və növlərdən, eləcə də sofizmlərdən ibarətdir. Səslər isə deyilən sözlər, cümlələrdir.^[5]

Dünyada hər şey səbəb və nəticə qanununa tabedir. Ona görə də mülahizələr sadə və mürəkkəb olur. Sadələrdə şeyləri keyfiyyətlərə görə təsnif edib, onlara dəqiq təriflər verirlər. Sadə mülahizələrin örnəkləri kimi "o gəzir", "günəş göydədir" sözlərini misal gətirmək mümkündür.

Mürəkkəb mülahizələri Xrisippus şərtilərə ("günortadırsa, onda hava işıqlıdır"), birləşdiricilərə ("həm günortadır, həm də işıqlıdır"), müqayisəlilərə ("gün gecədən uzundur") və s. bölürdü. Bunlardan ən önəmlisi şərti olan mürəkkəb mülahizələrdir^[6]. Orada sonrakı iddia öncəkiyə zidd olmamalıdır. Məsələn, "günortadırsa, onda hava işıqlıdır" cümləsini təhlil etsək, onun həqiqəti əks etdirdiyini görərik. Çünki "hava qaranlıqdır" desək, bu "günortadır" iddiasına zidd olar. Mülahizələrdən çıxan nəticə yalnız onda həqiqi sayılır ki, o həqiqi önərmələrə (iddialara) söykənsin.^[5]

Mənbə

Aydın Əlizadə. Antik fəlsəfə tarixi (PDF). 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC. 2016. s. 167-168. ISBN 5-89968-061-X. 2016 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-08-16.

Ədəbiyyat

• Aydın Əlizadə. Antik fəlsəfə tarixi (PDF). 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC. 2016. s. 167-168. ISBN 5-89968-061-X. 2016 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-08-16.
• Susanne Bobzien, (1999), Chrysippus' Theory of Causes. In K. Ierodiakonou (ed.), Topics in Stoic Philosophy, Oxford: OUP, 196–242.
• Фрагменты ранних стоиков. Пер. и комм. А. А. Столярова. М.: Греко-латинский кабинет. Т. 2(1): Хрисипп из Сол. Логические и физические фрагменты (1999). Т. 2(2): Хрисипп из Сол. Физические фрагменты (2002).

Həmçinin bax

• Stoaçılıq

İstinadlar

1. Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
2. Encyclopædia Universalis (fr.). Encyclopædia Britannica, 1968.
3. Gould J. B. The Philosophy of Chrysippus: Peasants, Provincials, and Folklore in the 1937 Paris World's Fair (ing.). 1970. P. 7. 222 p. ISBN 978-0-87395-064-0
4. Diogenes Laertius. Lives and Opinions of Eminent Philosophers / Translated by C. D. Yonge. London: Georg Bell & Sons, 1915 (VII. 183).
5. Хрисипп // Н овейший философский словарь Arxivləşdirilib 2016-03-12 at the Wayback Machine. Сост. Грицанов А. А. Минск, 1998.
6. Gould, Josiah (1970), The Philosophy of Chrysippus Arxivləşdirilib 2021-12-08 at the Wayback Machine, SUNY, p. 71.