S Rätoromanisch (au Bündnerromanisch oder eifach Romanisch; rm. rumantsch, oder rumauntsch) isch e romanischi Sprooch, wo im Kanton Graubünde, em sognannte „Romanischbünde“ (rm. il Grischun romontsch), gschwätzt wird. Es isch syt 1938 di vierti offizielli Nationalsprooch vo de Schwyz. In de Schwyzer Volchzäälig vo 2000 isch es für 35'095 Mensche die Sprooch gsi, „wo si am beschte hen chönne“. Insgsamt hen öbe 60'000 Lüt aagee, dass si in de Familie oder im Alldaag Romanisch schwätze.[2] Es isch demit mit öbe 0,5 % die Amtssprooch vo de Schwyz, wo em wenigschte Sprecher het.
| Rätoromanisch (rumantsch/romontsch/rumauntsch) | ||
|---|---|---|
| Verbreitig: |  Schwiz | |
| Sprecher: | öbe. 60'000 (Volchszäälig 2000)[1] | |
| Linguistischi Klassifikation: |
| |
| Unterteilige: |
| |
| Schriftsyschtem: | Latiinischs Alphabet | |
| Offizieller Status | ||
| Amtssprooch vo: | Schwiz (Bund)
| |
| Sproochchürzel | ||
| ISO 639-1 |
rm | |
| ISO 639-2 |
roh | |
| ISO 639-3 | ||
 | ||
Im wytere Sinn meint mer mit Rätoromanisch au die romanische Sprooche, wo im Nordoschte vo Italie gschwätzt werde (Furlanisch un Dolomiteladinisch), sich aber dütlich vo de norditalienische Dialäkt unterscheide. Es isch hüt no umstritte, ob die Sprooche e engi Verwandtschaft mit em Bündnerromanische hen (Questione Ladina).
Bezeichnig
D Eigebezeichnig vo de Sprecher isch je nooch Dialäkt Romontsch (im Surselvische), Rumauntsch (im Putèr) oder Rumantsch (im Vallader un Surmiran). Für d Engadiner Idiom Putèr und Vallader gits au d Bezeichnig ladin. Im Dütsche schwätzt mer allgemein vo „Romanisch“ oder „Rätoromanisch“. Au in de Schwyzer Bundesverfassig schrybt mer vo „Rätoromanisch“. In de romanische Sproochwüsseschaft werde die Begriff au bruucht, aber mangmool meint mer mit Rätoromanisch au e Sproochfamilie, wo au no s Furlanisch un Dolomiteladinisch in Italie dezueghöre. D Existenz vo dere Sproochfamilie isch zwar umstritte, einewäg wird vo Linguischte viilmool de eidütig Begriff „Bündnerromanisch“ bruucht.[3] Historisch isch au d Bezeichnig „Churwelsch“ bruucht worde. In däm Artikel wird d Sprooch eifach als Romanisch bezeichnet.
Sproochwüsseschaftlichi Yyordnig
S Bündnerromanisch ghört zu de romanische Sprooche, wo uff d Umgangssprooch vum römische Ryych, s Vulgärlatiin, zruggön. Es ghört in dere Sproochfamilie zue de galloromanische Sprooche, wie z. B. au s Französisch, s Okzitanisch un di norditalienische Dialäkt wie s Lombardisch. Es zeichnet sich innerhalb vo dere Sproochfamilie dur syni Randlag uss, wo sich z. B. dur Archaisme zeigt, un dur de Kontakt mit em Dütsche.
Zeige duet sich d Yyordnig als galloromanischi Sprooch zum Byspil dur d Palatalisierig vo lat. u zue /y/: lat. muru ‚Muur‘ > Engadinisch mür (wie au Französisch mur) bzw. surselvisch mir. Wichtigschti Abgränzigsmerchmool zue de Oberitalienische Mundarte sin:
- D Palatalisierig vo lat. /k/ un /g/ vor /a/, wo aber je nooch Idiom verschide ussprägt isch. Im Engadinische isch si am hüüfigschte, im Surselvische dergäge am sältenschte: lat. cane ‚Hund‘ > surs. tgaun, surm. tgang, vall. chaun (de Unterschid <tg> vs. <ch> isch numme e unterschidlichi Schrybig) aber surs. casa un vall. chasa ‚Huus‘.
- De Erhalt vum -s im Ussluut: z. B. surselvisch buns cavals bzw. engadinisch buns chavals ‚gueti Rösser‘ aber italienisch buoni cavalli.
- De Erhalt vum /l/ nooch /p b k g f/: latiinisch Clavem ‚Schlüssel‘ > clav aber italienisch chiave.[4]
Ob s Bündnerromanisch mit de nit-italienische romanische Sprooche vo Norditalie, em Furlanisch un em Dolomiteladinisch, e gmeinsami Sproochgrupp bildet, isch in de romanische Sproochwüsseschaft bis hüt umstritte; die Frog wird als questione ladina bezeichnet. So wird d Bezeichnig „Rätoromanisch“ mangmool au bruucht, zum die Sprooche zämmezfasse. Ei Position isch, dass die Sprooche e genetischi Eiheit bilde, sich also uss enere gmeinsame Sprooch entwigglet hen, wo deno mit de Ussbreitig vum Dütsche un Italienische geographisch uffgspalte worde wär. De Befürwörter vo dere Meinig sait mer „Ascolianer“, nooch em italienische Romanist Graziadio Ascoli, wo die These 1873 uffgstellt het.[5] Die zweiti Position meint, dass d Gmeinsamkeite zwüsche dene Sprooche mit ihrer Randlag innerhalb vo de romanische Sprooche z erkläre sin, wo dezue gfiert hät, dass sproochlichi Innovatione sich dört nit duregsetzt hen. Di norditalienischi Dialäkt syge dergege für sproochlichi Yflüss uss em Süde offener gsi.[6] De Befürworter vo dere Meinig sait mer „Battistianer“, nooch em Trentiner Dialektolog Carlo Battisti (1882–1977). Brisant isch die Froog vorallem worde, wyl italienischi Nationalischte d Position vo de Battistianer so verstande hen, dass s Bünderromanisch, Furlanisch un Ladinisch kei eigeständigi Sprooche wäre, sundern Deil vo de italienische Dialäkt. Des hen italienischi Irredentiste welle als Rächtfertigung nee, Romanischbünde als Deil vo Italie z beaspruche. Einig isch mer sich über die Froog bis hüt no nit.[7] Uss ere soziolinguistische Perspektiv aber isch d Antwort irrelevant, wyl d Sprecher vo denne Sprooche sich ganz klar nit als Sprecher vum Italienische identifiziere, un e eiges Sproochbewusstsy hen.[8]
Verbreitig
Ursprüngli sin romanischi Mundarte im ganze hütige Kanton Graubünde (usser denne Gegende, wo sich italienischi Dialäkt bildet hen) un wyt über d Kantonsgränze usse verbreitet gsi. Scho im 8. Joorhundert het aber d Germanisierig vum romanische Sproochbiet aagfange. Im 16. Joorhundert het sich deno e Sproochgränz bildet, wo bis zum Aafang vum 19. Joorhundert stabil blibe isch.[9]
De Jean-Jaques Furer bezeichnet die Gegende, wo um die Zit romanischsproochig gsi sin, als „traditionells rätoromanischs Sproochbiet“ (TR). Dezue ghöre bi synrer Definition alli Ortschafte, wo bi eine vo de vier erschte Volchszäälige zwüsche 1860 un 1888, e romanischi Mehrheit gha hen. Usserdäm zäält er Fürstenau dezue. Des sin dertemool 121 Gmeie gsi (die entspreche wäge Fusione 116 hütige Gmeie.[10]) In de Gmeie Samnaun, Sils im Domleschg, Masein, un Urmein, wo im 17. Joorhundert no zum TR ghört hen, het d Germanisierig scho friener yygsetzt, un 1860 het es dört numme no e chlyni romanischi Minderheit gee. Die sproochhistorischi Definition vum Furer findet sich in viile Publikatione, vum Bundesamt für Statistik wird s romanischi Sproochbiet aber zum Byspil allei dur d Mehrheitsverhältniss definiert. Die Entscheidig, was s Sproochbiet vum Romanische isch, het debi durchuss au e politischi Dimension.
Im Joor 2000 hen no 66 Ortschafte e romanischi Mehrheit gha, un in 32 wytre isch s Romanisch no für mindeschtens 20 % d Haupt- oder Umgangssprooch gsi.[11] Insgsamt isch s Romanisch nooch de Volchszäälig vo 2000 im TR für 24'016 Persone d Sprooch gsi, wo si am beschte hen chönne; des sin 32,8 %.[12] Im Verglyych hen im Joor 1880 35'742 Lüt ihri Muettersprooch als Romanisch aagee, des sin 85,9 % vo de Bevölcherig vum TR gsi.[9] De Aadeil vo Romanischsprecher isch aber regional arg verschide. So isch es im Inn un in de Surselva no für 73,7 % bzw. 70,1 % d Umgangssprooch, im Hinterrhy aber numme für 24,2 %.[13] Innerhalb vo denne Bezirk gits deno wiider groossi Unterschid.
Hüt sin praktisch alli Romanischsproochige zweisproochig; eisproochigi Romane, wo es um 1900 no viili gee het, git es hüt fascht nümm, usser unter Chinder im Vorschuelalter.[14] D Bärner Romanischtin Ricarda Liver schrybt dezue:
„Während vor fünfzig Jahren das Cliché des bärtigen, strümpfestrickenden Alphirten, der nur rätoromanisch spricht und versteht, noch da und dort Realität sein mochte, gibt es heute keine erwachsenen Rätoromanen mehr, die nicht über eine bilinguale Sprachkompetenz verfügten.[15]“
De Bernard Cathomas, de ehemooligi Sekretär vo de Lia Rumantscha, meint dezue:
„Die rätoromanische Zukunft ist die Zweisprachigkeit: Zweisprachigkeit setzt aber eine einigermassen positive Einstellung zu beiden Sprachen voraus. Zweisprachigkeit ist auf Dauer nur zu erhalten, wenn die schwächere der Sprachen besonders intensiv gefördert und unterstützt wird. Anderenfalls gleitet Zweisprachigkeit in Einsprachigkeit ab, und im Falle des Rätoromanischen würde dies bedeuten, dass das Deutsche bzw. das Schwyzerdütsch übrigbleibt...Versuche, das Schwyzerdütsch zu verketzern und das Romanische zu verherrlichen, sind kontraproduktiv.[16]“
Die sproochlichi Situation isch hüt e komplizierti, meefachi Diglossi, wyl es im Romanische sälber scho e funktionali Verdeilig git zwüschem gsprochene Ortsdialäkt, em gschribene Schriftidiom un inzwüsche zuesätzlich em Rumantsch Grischun, un s Dütsch au in zwoo Varietäte, em Schwyzerdütsch un em Hochdütsch, bherscht wird.[15] Im Münstertal chunt no s Tiroler Bairisch als Zweitsprooch dezue. Näbem Dütsch schwätze viili Romane deno wytri Fremdsprooche, wie Änglisch, Italienisch oder Französisch, wo in de Schuel glehrt werde.
Usserhalb vum traditionelle romanische Sproochbiet isch d Sprooch au in de sognannte „romanische Diaspora“ im Rescht vo Graubünde un de Schwyz verbreitet. Die Gruppe, wo usserhalb vo Graubünde läbt, macht öbe en Drittel vo de Lüt uss, wo s Romanisch als Umgangssprooch bruuche[17] un öbe 20 % vo denne, wo Romanisch als Hauptsprooch (= die wo si am beschte chönne) hen.
s Romanisch als Huushaltssprooch im Joor 1860
s Romanisch als regelmässig gschwätzi Sprooch im Joor 2000
s Romanisch als Sprooch, wommer am beschte cha, im Joor 2000
s Romanisch als Sprooch, wommer am beschte cha, im Joor 2000 un im ganze Kanton
s Romanisch als verstandeni Sprooch im Joor 2003
Dialäkt
S Romanisch wird in fümf Dialäkt (viilmool au als „Idiom“ bezeichnet) yydeilt: Surselvisch (rm. ), Sutselvisch (rm. sutsilvan), Surmeirisch (rm. surmiran), Oberengadinisch (rm. putèr) un Unterengadinisch (rm. vallader). Die Idiom hen alli eigni Schriftsprooche entwigglet. Zuesätzlich isch 1982 di gmeinsami Standardsprooch Rumantsch Grischun („Bündner Romanisch“) gschaffe worde. E Verständigung zwüsche de Sprecher vo de Idiom isch nit immer sofort mögli, bi de Idiom wie em Engadinische un Surselvische, wo wyt ussenanderlönn, uff Anhieb meischt gar nit[18]. Wäge däm schwätze viili Romane deno lieber Schwyzerdütsch mitenand, au wenn es prinzipiell lycht fällt, sich an e andres Idiom z gwööne. Die Sprecher vo de verschidene Idiom identifiziere sich in de Regel zerscht mit em Heimetort un de Dorfmundart, deno mit de Region un em Idiom, un deno als Bündner oder Schwyzer. Usserhalb vo intellektuele Chreis isch e gmeinsami romanischi Identität praktisch nit vorhande, was sich aber inzwüsche bi de jüngre Generatione ändre duet[19].
- Surselvisch (vo sur ‚oberhalb‘ un selva ‚Wald‘) wird im Vorderrhytal un syne Sytetäler, vum Oberalppass bis zum Zämmefluss vum Vorder- mit em Hinterrhy, gschwätzt. Des Idiom het syt em Aafang vum 17. Joorhundert e eigni Schriftsprooch. Innerhalb vum Surselvische nimmt de Dialäkt vo de Täler Tavetsch un Medel e Sunderstellig yy.
- Sutselvisch (vo sut ‚unterhalb‘ un selva ‚Wald‘) wird im Hinterrhytal gschwätzt. Es isch s letscht Idiom, wo e Schriftsprooch übercho het, was 1944 de Fall gsi isch. Devor isch scho 1916 de Dialäkt vum Schamsertal verschriftet worde.
- Surmeirisch (vo sur ‚oberhalb‘ un meir ‚Muur‘) wird im Oberhalbstei un im Albulatal (Underhalbstei) gschwätzt. Di erschte Schriftstügg uff Surmeirisch stamme ussem frie 18. Joorhundert.
- Oberengadinisch bzw. Putèr (warschynts vo put ‚Bappe‘, also „d Bappefresser“[20].) wird im Oberengadin weschtlich vo Zernez gschwätzt. Im Oberengadin het sich ab de erschti Hälft vum 16. Joorhundert e Schriftsprooch aafange entwiggle.
- Unterengadinisch bzw. Vallader (vo val ‚Tal‘) wird im Unterengadin gschwätzt. De Dialäkt vum Münstertal isch eng verwandt mit em Vallader, un wird als Jauer (vum Personalpronom jau ‚ich‘) bezeichnet. D Schriftsprooch im Münstertal isch aber s Vallader. D Schriftsprooch vum Unterengadin git es syt em 16. Joorhundert.
Die Idiom bilde e Kontinuum, gönn also inenand über ohni scharfi Trennlinie. Am vitalschte vo de fümf Idiom sin s Surselvisch un s Vallader, wääred s Putèr un s Sutselvisch bsunders starch vum Ruggang vum Romanische betroffe sin. Im Biet vum Vallader hen bi de Volchszäälig vo 2000 6'448 Lüt s Romanisch als Umgangssprooch aagee (79,2 % vo de Bevölcherig vo dere Gegend), im Surselvische sin es 17'897 Lüt gsi (54,8 %), Putèr hen 5'497 Lüt gschwätzt (30 %) un im Biet vum Sutselvische hen 1'111 Lüt (15,4 %) s Romanisch aagee[21]. Dur des isch s Dialektkontinuum inzwüsche dur s Dütschi zerrisse.
Gliidert werde die Idiom mangmool in s Surselvisch ganz im Weschte, un s Engadinisch (rm. ladin) mit em Putèr un Vallader ganz im Oschte. Derzwüsche bildet s Mittelbündnerisch (rm. Grischun central) mit em Sutselvische un em Surmeirische e Übergangsbiet. Des isch d Yydeilig wo zum Byspil vum Dicziunari rumantsch grischun vorgno wird[22]. Je nooch däm het bsunders s Surmeirisch aber mool mee Gmeinsamkeite mit em Surselvische, un mool mit em Engadinische.
Eine vo de Hauptunterschid isch, dass es im Engadinische di grundete Vordervokal /y/ un /ø/ (in de Schrift ü un ö) git. In de andre Idiom sin die Vokal zue /i/ un /e/ entrundet worde: Engadinisch mür, surs. mir ‚Muur‘ un eng. ögl, sur. egl ‚Aug‘. Usserdäm chunt d Palatalisierig vo lat. /k/ un /g/ im Putèr un Vallader am hüüfigschte vor. In de sunschtige Idiom chunt d Palatalisierig entweder numme in betonte Silbe, oder gar nit vor. So zum Byspil Engadinisch chasa, surs. casa ‚Huus‘. Näbe dänne Merchmool unterscheide sich d Idiom dur wytri luutlichi, morphologischi, un syntaktischi Unterschid.
Sproochstruktur
In däm Absatz wird vorallem d Struktur vum Surselvische beschrybe, wo in de linguistische Literatur am beschte beschrybe isch. Wänn andri Idiom bhandlet werde, no wird's gsait.
Orthographi
S Romanische wird mit em latiinische Alphabet gschribe, un s Schriftbild isch in de Regel sehr nooch aa de Ussprooch. D Orthographi isch debi e Mischig uss de romanische un dütsche Schrybtradition, wo mer z. B. am Bruuch vo c statt k aber defür au tsch erkennt. D Buechstabe k, y, w un x chömme numme in Lehnwörter vor. D Schrybig unterscheidet sich je nooch Idiom lycht. So wird de Luut /c/ im Surselvische mit tg gschribe, im Engadinische dergäge mit ch un im Rumantsch Grischun chunt e Kompromisslösig vor.
Bi de Konsonante werde b, d, f, j, l, m, n, ng, p, q, t, tsch un z wie im Dütsche ussgsproche (für di reschtliche Buechstabe, lueg in de Tabelle unte). D Vokal werde in de Regel au wie im Dütsche ussgsproche: a = [a] (
clav(info) ‚Schlüssel‘), i = [i] ( ti(info) ‚du‘), ü = [y], ö = [ø], u = [u] ( tut(info) ‚alles‘), o je nooch Dialäkt = [o] oder [ɔ] ( comba(info) ‚Bai‘), e je nooch Dialäkt un Wort [e] ( tegia(info) ‚Hütte‘) oder [ɛ] ( lev(info) ‚lyycht‘), é = [e] ( pér(info) ‚Birn‘) un è = [ɛ] ( pèr(info) ‚Paar‘). D Betonig isch meischt uff de vorletschte Silbe oder uff de letschte. In unbetonti Silbe werde d Vokal meischt zumene Schwa.
D Diphthong werde in de Regel so ussgsproche, wie si gschribe werde, regional git's aber starchi Abweichige. Im Surselvische het's zum Byspil d Diphthong ai ( grusaida(info) ‚Alperöösli‘), au ( paun(info) ‚Brot‘), ei ( treis(info) ‚drüü‘), eu ( glieud(info) ‚Lüt‘), ia ( siat(info) ‚sibe‘), ie ( caschiel(info) ‚Chääs‘), iu ( vendiu(info) ‚verchauft‘), ua ( qual(info) ‚weller‘), ue ( quel(info) ‚de‘) un uo ( buob(info) ‚Bueb‘), un d Triphthong iau ( cumiau(info) ‚Abschid‘), ieu ( jeu(info) ‚Ich‘), uei ( quei(info) ‚des‘) un uau ( uaul(info) ‚Wald‘).
| Buechstab | Ussprooch | Audiobyspil |
|---|---|---|
| c | vor a, o, u als /k/ vor i un e als /t͡s/ |
canzun(info) - ‚Lied‘ december(info) - ‚Dezämber‘ |
| ch | vor i un e als /k/ | zucher(info) - ‚Zucker‘ |
| g | als /g/ vor i un e als /ɟ/ (s i blybt stumm) |
grischun(info) - ‚Graubünde‘ baselgia(info) - ‚Chilch‘ |
| gh | /g/ | schenghegiar(info) - ‚schenke‘ |
| gl | /ʎ/ vor a, u, o, e un in mangi Lehnwörter als /gl/ |
egl(info) - ‚Aug‘ Glaruna(info) - ‚Glarus‘ |
| gn | /ɲ/ | bogn(info) - ‚Bad‘ |
| h | in de Regel stumm usser in Lehnwörter |
habitaziun(info) - ‚Behuusig‘ haluncs(info) - ‚Halunke‘ |
| r | je nooch Sozioläkt Zungespitze- oder Zäpfli-r |
raps(info) - ‚Rappen‘, ‚Gäld‘ |
| s | /s/ /z/ vor c, p, t, tg /ʃ/ vor g, b, d /ʒ/ |
sulegl(info) - ‚Sun‘ casa(info) - ‚Huus‘ finiastra(info) - ‚Fenschter‘ sbagl(info) - ‚Fääler‘ |
| sch | /ʃ/ /ʒ/ |
cudisch(info) - ‚Buech‘ pischada(info) - ‚Anke‘ |
| tg | /c/ | turitg(info) - ‚Züri‘ |
| v | /v/ | luvrar(info) - ‚schaffe‘ |
Phonologi
- chunt numme in dütschi Lehnwörter wie halunc vor.
De Luut /ŋ/ chunt numme im Surmeirische am Wortänd in Wörter wie paung ‚Brot‘ vor. D Ussprooch vum /r/ isch je nooch Dialäkt en Zungespitze-r oder en Zäpfli-r. Luut, wo typisch für s Romanisch sin, sin d Affrikat [c] un [ɟ] (inere enge Transkription [tɕ] un [dʑ]), wo für Dütschsproochigi viilmool mit [tʃ] verweggslet werde. Es sin aber verschideni Luut, wie mer bi Wörter wie cametg ‚Blitz‘ vs. cametsch ‚schwiel‘ gseet. Di stimmlosi Plosiv /p t c k/ sin nit behuucht un /b d ɟ g/ sin vollständig stimmhaft. Im Romanische git es e Ussluutverhärtig, so dass di stimmhafte Plosiv un Frikativ am Änd vumene Wort stimmlos wärde: grev ‚schwer‘ > [grɛf], bab ‚Vater‘ > [bap].
D Vokal /y/ un /ø/ (in de Schrift <ü> un <ö>) chömme numme im Engadinische vor. In de übrige Dialäkt sin die Vokal zue /i/ un /e/ entrundet worde, un chömme höggschtens in dütschi Lehnwörter vor. De Vokal /ʊ/ (z. B. cudisch ‚Buech‘) isch im Surselvische änder marginal, un wird vo mangi Sproochwüsseschaftler nit als e eiges Phonem aagluegt[23]. D Betonig isch meischt uff de letschte, sunscht au uff de vorletschte Silbe. In nit-betonti Silbe wärde d Vokal /a/, /ɛ/ un /e/ zumene Schwa abgschwächt (z. B. in casa ‚Huus)‘, wo als [ə] oder [ɐ] ussgsproche wird.
Im Surselvische git's usserdäm d Diphthong [aɪ], [au], [ɛɪ], [ɛu], [iə], [ɪu], [uɪ], [uɔ], [ɪa], [ɪu], [uɛ], [ua] un d Triphthong [ɪau], [ɪɛu], [uau] un [uɛi]. Die Diphthong unterscheide sich aber je nooch Dialäkt sehr starch. Bsunders usstande dien die „verhärtete Diphthong“ im Surmeirische, wo de zweit Vokal imene fallende Diphthong als [k] ussgsproche wird: strousch ‚chuum‘ > [ʃtrokʃ].
Für Byspilswörter un Audiouffnaame vo all denne Luut, lueg unter Orthographi.
Morphosyntax
Die Beschrybig bhandlet vorallem s Surselvisch. Bsunders s Engadinisch wyycht zum Deil arg devo ab. Si basiert vorallem uff de Abhandlig vo de Ricarda Liver vo 2010, au d Byspil stamme vo dört.
Substantiv
Substantiv werde im Romanische nit flektiert; di grammatischi Kategorie wird dur d Wortstellig ussdruggt. Wie au sunscht die romanische Sprooche, het s Bündnerromanisch zwei grammatischi Gschlechter (Genera), männlich un wyyblich. Es git bstimmti (m. il bzw. igl vor Vokal; w. la) un nit-bestimmti Artikel (m. in; w. ina). De Plural wird im Regelfall mit eme -s Suffix bildet. Bi männlichi Substantiv git es defür aber mehreri Ussnaame, wo sich de Stammvokal verändre duet:
- il mir ‚d Muur‘ – ils mirs ‚d Muure‘
- la casa ‚s Huus‘ – las casas ‚d Hüüser‘
- unregelmässig: igl iev ‚s Ei‘ – ils ovs ‚d Eier‘
E Bsunderheit vum Bündnerromanische isch de „kollektivi Plural“:
- il crap ‚de Stei‘ – ils craps ‚d Steiner‘
- kollektiv: la crappa ‚s Gstei‘
Adjektiv un Partizipie
D Adjektiv werde nooch Gschlächt un Zaal flektiert, wobi di wyybliche Forme immer regelmässig sin, derwyyl sich bi de männliche zum Deil de Vokal verändre duet: bien (sg.) – buns (pl.) ‚guet‘. Im Surselvische wird usserdäm zwüsche ere attributive un prädikative Form vum Adjektiv unterschide, des aber numme im Singular:
- Attributiv: in bien carstgaun ‚en guete Mensch‘
- Prädikativ: il carstgaun ei buns ‚de Mensch isch guet‘
Bi de Personalpronomina git's im Surselvische drei Persone Singular un Plural:
| sg. | pl. | |
|---|---|---|
| 1. Ps. | jeu | nus |
| 2. Ps. | ti | vus |
| 3. Ps. | el/ella/ei(igl) | els/ellas/ei |
Im direkte Objekt unterscheidet sich di 1. un 2. Person Singular: mei un tei bzw. mi un ti nooch de Präposition a: dai a mi tiu codisch ‚gib mer dyn Buech‘
D Reflexivi Pronome werde mit se- bildet, wo ursprüngli numme di dritti Person gsi isch:
- jeu selavel ‚ich wasch mi‘
- ti selaves ‚du wäsch di‘
- el/ella selava ‚er/si wäscht sich‘
- nus selavein ‚mir wasche üs‘ usw.
D Possesivpronima hen e pränominali un e prädikativi Form, wo aber numme in de männlichi Form verschidi sin:
- miu tgaun ‚myn Hund‘ – il tgaun ei mes ‚de Hund isch (ghört) mir‘
- vies problem ‚euer Problem‘ – quei Problem ei vos ‚des isch euer Problem‘
aber wyyblich: sia casa ‚syn/ihr Huus‘ – quella casa ei sia ‚des Huus isch syns/ihrs‘
Bi de Demonstrativa unterscheidet mer im Surselvische drei Forme: quel, tschel un lez: A quel fidel jeu, a tschel buc ‚däm vertrau i, sällem nit‘ un Ed il bab, tgei vegn lez a dir? ‚un de Vater, was wird de säge?‘.
Verb
S Verbalsystem vum Surselvische gliidret sich in synthetischi Forme (em Präsens un Imperfekt) un Verbalperiphrase (Perfekt, Plusquamperfekt, Futur, Passiv) mit de Modi Indikativ, Konjunktiv, Konditional un Imperativ. Di wichtigschte Forme sin:
| Tempora | Byspil | Übersetzig |
|---|---|---|
| Indikativ Präsens | jeu sun da Trun | ‚ich bin vo Trun‘ |
| Indikativ Perfekt | jeu sun staus en vacanzas | ‚ich bin in de Ferie gsi‘ |
| Imperfekt | da quei savevel jeu nuot | dt. ‚davon wusste ich nichts‘ |
| Futurum | els vegnan a dir | ‚si (werde) sage‘ |
| Imperativ | cantei! | ‚singet!‘ |
| Konditional | jeu durmess | ‚ich dät schloofe‘ |
Syntax
D Syntax vum Bündnerromanische isch bis hüt wenig erforscht. In mehreri Fäll wyycht s Surselvisch uffällig vo de reschtliche Romanische Sprooche ab. Di normali Satzstellig isch Subjekt-Verb-Objekt, in mehreri Fäll tritt aber e Inversion uff, wo s Verb aa de Aafang stellt:
- Froogesatz: Eis el aunc cheu? ‚Isch er no doo?‘
- Ussagesätz, wo nit mit em Subjekt aafange: Damaun mein nus en vacanzas ‚Morn gönn mer in Ferie‘
- De Hauptsatz an zweiter Stell: Cura ch'el ei entraus, ein tuts stai sin peis ‚wonner yyträtte isch, sin alli uffgstande‘
- Usserdäm bstimmti stilistischi Abwyychige.
Des glyycht de Inversion im Dütsche, isch aber friener au in andri romanischi Sprooche verbreitet gsi.
D Verneinig wird im Surselvische mit em Partikel buc bildet:
- Jeu ai buc fatg quei ‚Ich ha des nit gmacht‘
- El vegn buc ‚Er chunt nit‘
Des entspricht de Verneinig im Französische mit pas.
Im Engadinische findet sich usserdäm e Form, wo e direkts Objekt mit de Präposition a yygleitet wird: hest vis a Peider? ‚hesch de Peter gsee?‘. Die Form isch sunscht au ussem Spanische bekannt.
Wortschatz
E systematischi Beschrybig vum Romanische Wortschatz git es bis jetz nonit[24]. Die Arbete wo's git, bschäftige sich in de Regel mit ere historische Beschrybig, mit vor-römischi Wörter, mit Archaisme oder mit Lehnwörter ussem Dütsche. Gsammlet wird de Wortschatz im Dicziunari Rumantsch Grischun, wo de Wortschatz vo allene Mundarte un ältri Sproochstufe dokumentiert. Des Wörterbuech wird syt 1938 vo de Società Retorumantscha ussegee. Zurzit isch de 14. Band in Bearbeitig.
D Sprooch vo de Völcher, wo vor de Romanisierig z Graubünde gschwätzt worde sin, het sich usser in Fluer- un Ortsname, au in e paar wenigi Wörter erhalte, wo in de Regel mit de alpine Tier- un Pflanzewält, Geländemerchmool un Alpwirtschaft zämmehänge[25]. Dezue ghöre zum Byspil camutsch ‚Gemse‘, tschéss ‚Adler‘, urlaun ‚Schneehuen‘, grusaida ‚Alperöösli‘, panaglia ‚Stosschüübel‘, tegia ‚Hütte‘, grep ‚Fels‘, grava ‚Gröllhalde‘[26], signun ‚Senn‘ oder tschigrun ‚Ziger‘[27].
Mit Archaisme sin Wörter ussem Latiinische gmeint, wo in de andre romanische Sprooche nümm bruucht werde. Dezue ghört zum Byspil d Wörter baselgia ‚Chilch‘, urar ‚bäte‘ oder scheiver ‚Fasnet‘[28], wo in keinere andre romanische Sprooch mee erhalte sin. Im Surselvische isch s latiinische Verb INCIPARE als entscheiver ‚aafange‘ erhalte, wo mer sunscht numme no im Rumänische începe findet. Di andre romanische Sprooche un au s Engadinisch hen e Verb, wo uff *CUMINITIARE zruggoot: Engadinisch cumanzar, ital. cominciare, frz. commencer. E wytres Byspil isch memia ‚z'viil‘ vo latiinisch *NIMIA, wo sunscht numme ussem Altprovenzalische bekannt isch[29].
E wytres Merchmool, wo de Wortschatz vum Bündnerromanische vo de übrige romanische Sprooche abhebt, isch de starchi Yyfluss vum Dütsche. Lueg dezue uff de Abschnitt Sproochkontakt.
Sproochkontakt
S Romanisch stoot scho syt Joorhunderte im Kontakt mit alemannische un Tiroler Mundarte, wo Spure im Romanische hinterlo het.
Im Wortschatz finde sich Wörter, wo scho ganz frie uss em Dütsche entlehnt worde sin. E Byspil defür isch s Wort glieud ‚Lüt‘, wo vo ahd. Liut chunt. E wytres Byspil isch s Verb ‚schaffe‘, surselvisch scaffir, engadinisch s-chaffir, wo vo germ. skafjan chunt. Im Surselvische finde sich als wytri Byspil malegiar ‚moole‘, schenghegiar ‚schenke‘ oder schazegiar ‚schätze‘[30]. Bsunders im Sursilvan sin Wörter wie schon, aber oder halt Deil vum Alldagswortschatz. Für viili Germanisme finde sich au Ableitige devo. So gits näbem Wort buob ‚Bueb‘ un pur ‚Buur‘ au buoba ‚Maidli‘ un pura ‚Büürin‘, oder Verchlynerigsforme wie buobet, puret oder puranchel. Ussem Adjektiv flissi ‚fliisig‘ isch flissiadad ‚Fliis‘ bildet worde. S Wort für „Buur“ isch im Vallader in de bairische Form paur überno worde, im übrige Romanische aber in de alemannische Form als pur.
Usser im Wortschatz loot sich de dütsch Yfluss au in grammatischi Konstruktione noochwyse, wo mangmool em Dütsche Muschter folge. So isch s Bündnerromanisch di einzig romanischi Sprooch, wo d indirekti Rede mit Konjunktiv bildet. E Byspil defür isch de Satz El di ch'el seigi malsauns ‚Er sait, dass er chrank syg‘ uff Surselvisch. D Ricarda Liver vermuetet dass des en Yfluss uss em Dütsche isch[31]. Bsunders im Surselvische werde neui Verbe viilmool eifach ussem Dütsche übersetzt (Lehnübersetzig). E Byspil defür isch s Verb mirar suenter, wo e direkti Übersetzige vum Dütsche „noochluege“ isch oder far cun für „mitmache“.
De Yyfluss vum Romanische uff s Dütsche isch weniger erforscht. Näbe Ortsname im ganze ehemoolige Rätoromanische Biet sin numme wenigi Wörter in s allgemeini Alemannisch un Dütsch yygflosse. Dezue ghöre zum Byspil „Gletscher“ oder „Murmeli“ (vo rm. murmunt) oder kulinarischi Bsunderheite wie Maluns oder Capuns. De Grund, dass romanischi Lehnwörter im Dütsche sältener sin wie umgcheert, lait wohl in de Grössi vum dütsche Sproochruum, wo so Wörter änder wiider zruggdrängt het. Im Bündnerdütsch isch de Yyfluss stercher: im luutliche wird mangmool vermuetet dass d Ussprooch vo Khind un bahe, statt Chind un bache, uff s Romanisch zruggoot. Des isch aber umstritte, es isch au en Yyfluss vum Seealemannisch mögli. Im Morphosyntaktische wird de Bruuch vo kho als Hilfsverb in Sätz wie „leg di warm a, sunscht khunscht krank“, mangmool uff s Romanisch zruggfiert. S glych gilt für s Fääle vunere Unterscheidig zwüsche Akkusativ un Dativ in bstimmti Bündner Mundarte, oder d Satzstellig in Sätz wie „i tet froge jemand wu waiss“. Usserdäm hen Wörter, wo im Dütsche sunscht e neutrals Gschlächt hen, mangmool e männlichs Gschlächt: „der Brot“ oder „der Gäld“[32]. Im Wortschatz finde sich usserdäm Wörter wie „Schaffa“ (vo rm. scaffa ‚Chuchichänschterli‘), „Spus/Spüslig“ un „Spusa“ ‚Bräutigam un Bruut‘ oder „Banitsch“ ‚Chare für de Mischt‘ un „Ponz“ ‚Gfäss uss Holz‘. In Gegende, wo s Romanisch no gschwätzt wird oder ersch vor churzem verschwunde isch, finde sich natürli mee Wörter.
Wyl bsunders syt em spööte 19. Joorhundert all mee neui Gegeständ un so au neui Wörter uffcho sin, hen Sproochschützer welle neui romanischi Wörter bilde, demit nit luuter dütschi Wörter überno werde. D Verbreitig vo so Neologisme in d Alldaagssprooch isch aber nit immer erfolgrych. Derwyyl Wörter wie la viafer für d Yysebaan bzw. il tren statt friener il zug, il runal für de Skilift oder il ballapei für de Fuessball sich yybürgeret hen, hen sich für viili andri Sache di dütsche Wörter duregsetzt: la schlagbohrmaschina, il schalter, il hebel oder au far il fahren für d „di praktischi Fahrpriefig mache“[33].
Die Germanisme werde vo viile Sproochschützer un Purischte viilmool als Bedrohig vum Romanische wahrgno. Die Meinig het bis in d Zit noochem zweite Wältchrieg vorgherscht; Sproochkontakt un Fremdwörter sin fascht numme negativ bewertet worde, un als „Verschmutzig“ un „Korruption“ vum „reine“ Romanisch aagluegt worde bzw. als e „Chrankheit“ wo s Romanisch „infiziere“ dät. Andri dergege wyse druff hi, dass so Phänomen völlig normal syge un e Sprooch wo kei „fremdi“ Element enthält e Illusion wär[34], un au als Berycherig vo de Sprooch aagluegt werde chönnte[35]. Zue Verträter vo derre Position ghöre zum Byspil de Bernard Cathomas un de Iso Camartin. Bsunders für Autore uss de Surselva ghöre Germanisme zum moderne Romanisch dezue. Im Buech Sez Ner vum Arno Camenisch, wo vumene Sommer uff de Alp handlet, findet sich zum Byspil de Satz:
„Il Giachen ha raquintau la dumengia, il signun che hagi avon varga quendisch onns caschau si cheu, eri in larifari, in miserabel malvuliu, e siu caschiel brüchic eri gie ina zuamuatic, hagies gie buca astgau vender cun buna cunscienzia.“
„Der Giachen hat am Sonntag erzählt, der Senn, der davor am Stück beinahe fünfzehn Jahre auf der Alp gewesen sei, sei ein Larifari gewesen, ein elender, und sein brüchiger Käse sei eine Zumutung gewesen, habe man ja nicht mit gutem Gewissen verkaufen können.[36]“
In däm Satz sin d Germanisme brüchic un zuamuatic normali Wörter in de Alltagssprooch vo de Älpler.
Gschicht
Ursprüng un Mittelalter
S Bündnerromanisch goot uff s Latiin zrugg wo wääred de Römerzit vo Soldate, Händler un Beamte in s Land brocht worde isch. Devor isch dört vorallem Keltisch un Rätisch gsproche worde. S Rätisch isch aber schynts numme im Unterengadin verbreitet gsi. Spure vo denne Sprooche finde sich vorallem in de Topographi (Fluer- un Ortsname) un in ganz chlynem Raame au im Wortschatz (für Byspil, lueg uff de Abschnitt Wortschaftz). Wyl mer über s Keltisch numme ganz wenig, un über s Rätisch fascht gar nyt weiss, werde die Spure meischt eifach als „vorrömisch“ bezeichnet, un keinere gnaue Sprooch zuegordnet. En Grossdeil vo de Ortsnäme wie zum Byspil Tschlin, Scuol, Savognin, Glion, Breil/Brigels, Brienz/Brinzauls, Purtenza oder Trun stamme uss ere vorrömische Sprooch.
Erobret worde isch s hütigi Graubünde vo de Römer im Joor 15 vor Chrischtus bim grosse Alpechrieg under em Chaiser Augustus. Es isch nit klar, wie schnäll s hütigi Graubünde deno romanisiert worde isch. Wääred mangi Forscher meine, d Gegend syg schnäll romanisiert worde, meine andri, d Romanisierig syg ersch im 4. oder 5. Joorhundet abgschlosse gsi, wo romanisierti Kelte ussem Norde vor de Germaneyfäll gflohe sin[37]. Uff jede Fall isch im 5.–6. Joorhundert, wo Rätie zum Rych vo de Oschtgote ghört het, di ganz Gegend romanisiert gsi. Öbe im Joor 537 hen d Oschtgote d Provinz Raetia Prima aa d Franke abträtte. Für zweihundert Joor isch s sognannti Churrätie deno vo yyheimische Romane verwaltet worde. Wo aber de letscht Viktorid, de Bischof Tello, um 765 gstorbe isch, het de Charl de Gross en germanische Groof als Verwalter yygsetzt. Usserdäm isch 843 s Bischtum Chur vum Erzbischtum Mailand aa s Erzbischtum Mainz übergange. Des het dezue gfiert dass sich Rätie kulturell mee am Norde orientiert het, un vorallem dass d Oberschicht jetz vo Dütschsproochige gstellt worde isch[38].
Dertemool het sich de romanisch Sproochruum no viil wyter in de Norde, in di hütige Kantön Glarus un St. Galle, ussdännt. Im Nordweschte isch s Romanisch bis zum Walesee gange, im Nordoschte bis uff Rüthi im St. Galler Rhytal, un im Oschte sin Deil vo Vorarlberg romanischsproochig gsi (Arlbergromanisch). Noochwyse cha mer des vorallem durch romanischi Orts- un Fluername, wo au nooch de Germanisierig erhalte blibe sin. Unterrätie isch e zitlang zweisproochig gsi, un im 12. Joorhundert ganz dütschsproochig worde[39]. Ab em 15. Joorhundert isch s St. Galler Rhytal un d Gegend um de Walesee ganz dütschsproochig[38]. Ussglööst worde isch des durch de sproochlichi Yfluss vo de dütschsproochige Oberschicht un vo de Zuewandrer ussem Norde. De Sproochweggsel isch debi en langsame, graduelle Prozess gsi; s Dütsch het sich vo eim regionale Zentrum zum näggschte ussbreitet, un weniger zentrali Gegende übersprunge. D Ortschafte um die Zentre ume sin lenger romanisch blibe, un in denne Kontaktzone het no lang e Zweisproochigkeit gherscht. Usserdäm het sich s Dütsch je nooch Bevölcherigsschicht verschide schnäll duregsetzt[40].
Ab öbe 1270 het usserdäm d Walserkolonisation aagfange. D Walser hen in Gegende wo nit oder numme dünn bewohnt gsi sin, ihri Siidlige gründet, un so sin mehreri dütschsproochigi Insle im romanische Chernland entstande. Eso sin zum Byspil ab em 14. Joorhundert Davos, s Schanfigg un s Prättigau dütschsproochig worde[41]. Vo de ursprüngliche Siidlige het sich s Walserdütsch deno mangmool in romanischi Biet ussbreitet, zum Byspil im Schams oder z Valendas. In einzelni Fäll sin Walsersiidlige romanisiert worde, so zum Byspil im Oberhalbstein oder Medel un Tujetsch im Oberland[42].
Bsunders langfrischtigi Folge het d Germanisierig vo Chur gha. Z Chur isch zwar d Umgangssprooch no bis in s 15. Joorhundert Romanisch gsi, aber es isch scho lang devor kei romanischs Kulturzentrum mee gsi[43]. Wo d Stadt deno 1465 fascht ganz abebrännt isch, sin viili dütschsproochigi Handwercher noochem Wiideruffbau dört blybe, was d Mehrheitsverhältniss zugunschte vum Dütsche verändret het. In ere Chronik vo 1571/1572 schrybt de Durich Chiampell, dass mer vor hundert Joor z Chur no Romanisch gschwätzt het, wo aber syt däm rasch vum Dütsche verdrängt worde wär[38]. De Verluscht vo Chur für s Romanetum isch luut de Sylvia Osswald grad zunere Zit cho, wo „durch die Verbreitung der Buchdruckkunst das damalige Churer Stadt-Romanisch zur verbindlichen Schriftsprache hätte avancieren können[44]“. Un so hen sich statt däm im 16. Joorhundert verschidni regionali Schriftzentre bildet, wo kei Eiheit bildet hen. De Jachen Curdin Arquint meint dergege: „Man spielt bei diesem Gedankengang mit der wohl dem Geist der Romantik und des Nationalismus zuzordnenden Vermutung, der romanische Dialekt der Hauptstadt hätte den anderen gegenüber die Überhand gewonnen. Die Idee ist verführerisch, doch bleibt die Frage, ob die stolzen Regionen nicht trotzdem ihre eigene Schreibsprache hervorgebracht und gepflegt hätten. Der Polyzentrismus ist von Anfang an unverkennbar und wirksam[45]“.
Im 16. Joorhundert het sich deno e Sproochgränz bildet, wo bis zum Aafang vum 19. Joorhundert stabil blibe isch[9]. Däm Sproochbiet sait mer „traditionells rätoromanischs Sproochbiet“. Vum 16. bis 19. Joorhundert sin numme einzelni Biet germanisiert worde. Dezue ghöre Sils im Domleschg, Masein, Urmein un Samnaun. Im Fall vo Samnaun isch d Germanisierig vo Tirol uss gange, so dass Samnaun hüt de einzig Ort in de Schwyz isch, wo e bairischi Mundart gschwätzt wird. De Vinschgau z Südtirol isch im 17. Joorhundert vollständig zum Dütsche übergange, wo s Romanisch vo de Gegereformation als „protestantischi Sprooch“ bekämpft worde isch.
Entwigglig vo de bünderromanische Schriftsprooche
Bis in s 13. Joorhundert isch d Schriftsprooch z Graubünde numme Latiinisch gsi, spööter au Dütsch. Schriftlichi Spure vum Romanische sin numme fragmentarisch erhalte. So chunt in de sognannte „Würzburger Federprobe“, wo im 10. oder 11. Joorhundert warschynts z St. Galle enstande isch, en vulgärlatiinische Satz vor, wo möglicherwys e friei Form vum Romanische isch. De Satz luutet: Diderros ne habe diege muscha. Als Übersetzige sin „Diderros het kei zää Mugge“ oder „Didderos het devo zää Mugge“ vorgschlo worde. Warschynts isch demit gmeint dass de Verfasser vo synrer Tätigkeit als Schryber kei grosse Gwinn het[46]. E wytres Züügniss isch e Übersetzig vo ere Predigt ussem 11. Joorhundert in eme Eisidler Codex, wo 14 Zyle lang isch. Schliessli isch ussem Joor 1389 e Züügeussag über d Weiderächt vum Chloschter Müstair erhalte. In däm latiinische Teggscht isch d Züügeussag uff Engadinerisch uffgschribe: Introekk in sum la vall de Favergatscha et introekk eintt la vall da Vafergatscha; la e vcinn faitt una puntt chun dis punt alta e chun dis eintt feder Vinayr. Übersetzig: „bis zoberscht in d Vall Favergatscha un bis ine in d Val Favergatscha. Dört wird e Brugg baut wo mer punt alta sait, un dört wo mer eintt feder Vinayr dezue sait“.
E rycheri romanischi Schrifttradition fängt deno im 16. Joorhundert im Engadin aa. S erschti Werch isch s Epos Chianzun dalla guerra dagl Chiaste da Müs, wo 1527 enstande isch. De Verfasser isch de Gian Travers vo Zuoz im Oberengadin. In däm Epos beschrybt de Travers de sognannte 1. Müsserchrieg zwüsche de Bündner un eme Gfolgsmaa vum Herzog vo Mailand, de Misserfolg vo ere Bündner Gsandschaft zum Herzog vo Mailand, wonner sälber dezueghört het, un ihri Gfangeschaft dur de Herrn vo Musso bis zue ihrer Freilassig nooch eme halbe Joor. Es isch warschynts enstande, wyl de Gsandschaft in Spotlieder vorgworfe worde isch, si wäre aa ihrer Gfangeschaft wäge Unvorsichtigkeit sälber schuld gsi[47].
Näbem Chianzun da Müs sin vum Travers au mehreri romanischi Übersetzige vo Drame mit biblischem Inhalt überliefret. Ussem 16. Joorhundert sin ussem Engadin mehreri romanischi Theaterstügg bekannt, wo meischt en religiöse Inhalt hen. Es sin aber au Theaterstugg mit weltlichem Inhalt bekannt, wo zum Byspil d Histoargia dauart la mur dalg chiaualyr Valentin et Eaglantina. Vo eme Deil devo isch de Teggscht erhalte, vo andri numme de Titel.
Wytri engadinischi Schrifte ussem 16. Joorhundert stamme vum Jurischt Giachem Bifrun vo Samedan im Oberengadin. Im Joor 1560 het er syni Bibelübersetzig L'g Nuof Sainc Testamaint da nos Signer Jesu Christ drugge lo. Scho 1552 het er en Katechismus un so öbis wie e Fibel verfasst gha; do drüber het dr Zürcher Filoloog Jakob Ulrich Änds 19. Joorhundert gforschet. Au im 16. Joorhundert het de Durich Chiampel es Buech mit romanische Chilchelieder verfasst, de Cudesch da Psalms, wo 1562 erschiene isch.
Die Werch sin sproochlig sehr ussgfeilt un zeige en umfangryche romanische Wortschatz vo de Verfasser. Näbe de humanistische Bildig im Latiinische, Italienische un Dütsche, meint d Ricarda Liver, dass au e romanischi vorliterarischi Sproochtradition zue däm bytrage het. Andersch syg es nit z erkläre, dass d Schriftsprooch im Engadin so schnäll het chönne enstoo. So isch bekannt dass zum Byspil d Gerichtsverhandlige in de Volchssprooche gfiert worde sin, d Protokoll aber uff Latiinisch ghalte worde sin. Es het also warschynts e mündlichi Tradition vo romanische Rächts- un Chilcheterminus gee, wo aber schriftlich nit erhalte isch[48]. Im Vorwort vo ihrene Wercher thematisiere d Autore viilmool d Neuheit vo ere romanische Schriftlichkeit. Si setze sich mit em Vorurteil usenand, dass mer di romanischi Sprooch gar nit chönnt schrybe, wyl si defür nit gschaffe syg[49].
Im Rhytal fängt d Schrifttradition vum Surselvische un Sutselvische im 17. Joorhundert aa. D Schriftlichkeit het wie im Engadin meischt en religiöse Hintergrund, wo vo de geischtige Ussenandersetzige zwüsche de Reformation un de Gägereformation prägt isch. So isch au di surselvisch Schriftsprooch vo Aafang aa in e protestantischi mit em Schriftzentrum Ilanz, un e katholischi Varietät mit em Chloschter Disentis als Zentrum, gspalte gsi. S erschti druggti Werch isch de Curt mussameint dels principals punctgs della Christianevla Religiun, e Katechismus wo im Joor 1601 erschiene isch. De Verfasser isch de Reformiert Daniel Bonifaci, wo im Sutselvische Dialäkt gschribe het. Scho in de zweite Ufflag vo 1615 het er sich aber em Surselvische aagnööcheret. 1611 isch z Basel Ilg Vêr Sulaz da pievel giuvan uff Surselvisch erschiene. Es isch e Sammlig vo religiöse Unterweisige. Verfasser isch en Engadiner, de Reformiert Steffan Gabriel. En katholische Katechismus, de Curt Mussament isch bal druf, im Joor 1615 erschiene. Verfasser isch de Italiener Gion Antoni Calvenzano gsi. Di erschti Übersetzig vum neue Teschtament uff Surselvisch isch deno im Joor 1648 erschiene, in ere Version vum Sohn vum Steffan Gabriel, em Luci Gabriel. Di erschti kompleti Bibelübersetzig uff Surselvisch, d Bibla da Cuera, isch deno 1717–1719 erschiine. Dr Truker Pieder Moron het dorzmol verschideni romanischi Büecher useprocht.
Für di näggscht Joorhundert het es z Graubünde also vier romanischi Schriftsprooche gee: e katholischi Varietät vum Surselvische mit Disentis als Schriftzentrum, s protestantisch Surselvisch vo Ilanz, Putèr im Oberengadin un Vallader im Unterengadin. Die beide Surselvische Varietäte sin bis in s 19. Joorhundert au als Churwelsch bezeichnet worde, die engadinische als Ladin un beidi sin zum Deil als verschidene Sprooche aagluegt worde[50]. Z Mittelbünde isch zum Deil au Surselvisch gschribe worde, in de Regel aber numme Dütsch. Im Surmeir het sich am Aafang vum 18. Joorhundert mit em Katechismus vo 1703 e Schriftsprooch aafange bilde. Die Schrybwyys isch aber vum Surselvische beyflusst gsi. Ersch 1896/97 sin vum Gion Candreia orthographischi Norme gschaffe worde, wo bis 1938 d Grundlag vo de Schuelbiecher gsi sin. 1939 isch die Schrybig deno vum Mena Grisch un em Giachen Battaglia no emool reformiert worde. 1970 isch schliessli en Wörterbuech uff Surmeirisch erschiene[51]
E sutselvischi Schriftsprooch het sich dergege ersch wiider im 20. Joorhundert aafange entwiggle[52]. 1916 het mer aagfange de Dialäkt vum Schamsertal z verschrifte, un 1944 isch vum Italiener Giuseppe Gangale e gmeinsami Schriftsprooch für s Sutselvisch gschaffe worde, wo alli sutselvischi Dialäkt beruggsichtigt het[53]. Derwyyl sin die beide Varietäte vum Surselvische nooch un nooch bis 1927 vereinigt worde.
S Romanisch im 19. un 20. Joorhundert
Graubünde het im Joor 1803 e Bevölcherig vo öbe 73'000 Ywohner gha. Vo denne hen öbe 36'600 Romanisch gschwätz, wo usserdäm gschlosse in de romanische Täler gläbt hen, un wo viilmool au numme Romanisch gschwätzt hen[54]. Noochdäm d Sproochgränz syt em 16. Joorhundert relativ stabil blibe isch, het am Aafang vum 19. Joorhundert d Germanisierig wiider aagfange. Gründ für de Ruggang vum Romanische ab 1800 gits mehreri. Ei wichtige Faktor isch de Bytritt vo Graubünde zur Eidgnosseschaft im Joor 1803 gsi. Dur de Bytritt zur Schwyz sin d Romane in sterchere Kontakt mit em Rescht vo de Schwyz groote, wo s Dütsch notwändig defür gsi isch. Usserdäm isch di hööcheri Verwaltig vo de drei Bünd immer dütschsproochig gsi, im Gägesatz zur Lokalverwaltig, wo in de Regel in de Lokalsprooch gsi isch. Wyl d Zentralverwaltig immer stercher worde isch, isch s Dütschi all mee in de Alldag vo de Romane vordrunge[9]. E wytre Faktor isch d Usswandrig vo Romane ussem romanischsproochige Biet, un spööter d Zuewandrig vo Dütschsproochige, gsi. Un schliessli hen wirtschaftlichi Verändrige dezue gfiert, dass di romanischsproochige Buuredörfer, wo devor zum grööschte Deil Sälbschtversorger gsi sin, all mee in sterchere Usstuusch mit de dütschsproochige Noochberschaft groote sin. Glychzitig isch des dur di verchehrstechnisch Erschliessig vum Kanton erlyychert worde[55].
Dur all des isch es für d Romane immer notwändiger gsi, au Dütsch z chönne. D Kenntniss vum Dütsche isch debi nit als Bedrohig empfunde worde, sundern als wichtigi Fähigkeit zum Usstuusch usserhalb vo de eigne Region. De Pater Basilius Veith vo Disentis schrybt zum Byspil im Vorwort für e Dütschlehrmittel vo 1805:
„Die Lage unseres Bünder Oberlandes verlangt unwiderruflich, dass ein guter in der Öffentlichkeit nützlicher Bürger die deutsche Sprache verstehe, nicht nur um sich viele schöne Bücher zu nutze machen zu können, sondern besonders weil alles das, was mit unseren Nachbarn verhandelt wird, deutsch ist. Deshalb ist dieses Buch zum Vorteil der Jugend erschienen.“[56]“
D Bevölcherig het wäge däm sogar besseri Möglichkeite gforderet, Dütsch z lehre[9]. Bi de Yfierig vo de Schuelpflicht ab 1846 hen viili Gmeie, bsunders z Mittelbünde, deno grad Dütsch als Unterrichtssprooch ygfiert. E Byspil isch Ilanz, wo im Joor 1833 d Schuelsprooch Dütsch worde isch, glychwool dass dertemool z Ilanz no vorallem Romanisch gschwätzt worde isch. Im Schamsertal het öber wo in de Schuel Romanisch gschwätzt het, bis zur Joorhundertwendi sogar e Busse übercho[57].
Es het sogar Stimme gee, wo e Ussterbe vum Romanische begriesst hen, bsunders unter de Liberale. Die Lüt hen s Romanisch als Hinderniss für d ökonomischi un geischtige Entwigglig vo de Romane aagluegt[58]. So schrybt de Pfarrer Heinrich Bansi uss Ardez im Joor 1797 dass „Am meisten steht der sittlichen und ökonomischen Verbesserung dieser Gegenden die Sprache des Volkes, das Ladin entgegen...Die deutsche Sprache lässt sich gewiss leicht ins Engadin einführen, sobald man das Volk nur einmal von den daraus entspringenden grossen Vortheilen überzeugt hätte.“[56]. Es het aber au Lüt gee, wo en ökonomische Wärt im Romanische gsänne hen, bsunders wyl d Romane es lychter hätte, andri romanischi Sprooche z lehre. Im Joor 1807 het zum Byspil de Pfarrer Mattli Conrad uss Andeer d Vor- un Noochdeil vum Romanische uffzäält. Als Hauptargumänt s Romanisch z pflege, meint er:
„Ist die Romansche Sprache ungemein vortheilhaft, um deste geschwinder die von der Lateinischen abstammenden Sprachen Frankreichs, Italiens, Spaniens etc. zu erlernen, wie wir an der Romanschen Jugend sehen, welche in jene Länder reiset, und ihre Sprachen sehr schnell erlernt....Leben wir zwischen einem Italiänischen und Deutschen Volk, wie bequem ist es nun, wenn man mit geringer Mühe die Sprachen beyder erwerben kann?“[59]“
Als Antwort uff de Bytrag het de Redaktor allerdings gmeint:
„Nach dem Zeugniß erfahrner und aufmerksamer Sprachlehrer wird es dem Romanisch Geborenen zwar leicht, jene Sprachen zu verstehen, und sich darin verständlich zu machen, aber äußerst schwer, sie richtig zu erlernen, weil er, eben wegen der Ähnlichkeit, seine Bastard-Sprache so leicht hinein mengt.[...]überhaupt aber möchten die erwähnten Erleichterungen von keinem Gewicht seyn, gegen die Nachtheile, die aus einer isolirten und ganz ungebildeten Sprache erwachsen.“[59]
Luut em Mathias Kundert isch die Antwort e Zeiche, was d Yystellig vo viilene Dütschbündner zum Romanisch gsi isch. Im Joor 1868 schrybt de G.A Bühler, dass de Wohlstand vo de romanische Täler druff zruggzfiere syg, dass s Romanisch de Handel mit em Süde ermögliche dät. Luut de Renata Coray isch des aber eini vo de wenige überlieferte Üsserig uss dere Zit, wo em Romanische au e wirtschaftlichi Bedütig zuegstoot[57].
Im spööte 19. Joorhundert isch Graubünde usserdäm vercheerstechnisch besser erschlosse worde, was zumene sterchere Kontakt mit de dütschsproochige Regione gfiert het. Schliessli het s Uffcho vum Tourismus d Kenntniss vum Dütsche in viili Gegende zunere wirtschaftliche Notwändigkeit gmacht. So isch de Ruggang vum Romanische au dört am sterchschte, wo de Tourismus am friehschte ygsetzt het. Glychzitig isch d Landwirtschaft, e Domäne wo s Romanische traditionell verankert gsi isch, weniger wichtig worde. Die Faktore hen dezue gfiert, dass z Romanischbünde d Mehrsproochigkeit e Deil vum Sproochalldag worde isch, was in viile Gegende deno zum Verschwinde vum Romanisch gfiert het. Au d Sprecher vo verschidni romanischi Idiom hen im 19. Joorhundert schynts viilmool Dütsch mitenand gschwätzt. Als Uffruef gäge die Praxis isch s Motto „Tanter Romanschs be Romansch!“ (unter Romane, numme Romanisch!) entstande, wo uff de Peider Lansel zruggoot[60].
De Mathias Kundert meint, dass es zwar nie ke geziilts Konzept zur Germanisierig vo Romanischbünde gee het, dass sich aber bsunders dütschsproochigi Chreis „durchaus eine Germanisierung des ganzen Kantons wünschten. Sie hüteten sich jedoch in der Regel, diesbezüglich drastische Massnahmen zu ergreifen.[59]“. Bsunders im Biet vum Sutselvische am Hinterrhy, hen au di meischte Romane sälber de Pfleg vum Romanische kei Wärt bygmesse, un es als Hinderniss für de Erwerb vum Dütsche gsee.
Ab de Mitti vum 19. Joorhundert het aber au e Ruggbesinnig uff d romanischi Sprooch yygsetzt, wo mer mangmool „Rätoromanischi Renaissance“ dezue sait. Des het sich zum eine in ere kulturelle Aktitivät bemerchbar gmacht, zum andre au mit de Gründig vo Verein, wo sich de Schutz vum Romanische zum Ziil gmacht hen. Im Joor 1863 isch en erschte Versuech für en gsamtbünderische Verein gmacht worde, wo deno 1885 mit de Gründig vo de Società Retorumantscha erfolgrych gsi isch[61]. 1919 isch deno als Dachverein für mehreri regionali Organisatione d Lia Rumantscha gründet worde. Au im Schuelwäse isch d Roll vum Romanische verbessret worde. In de 1830er un 1840er sin di erschte Schuelbiecher uff Romanisch erschiene. Am Aafang sin des no Übersetzige vo de dütsche Ussgabe gsi, am Änd vum 19. Joorhundert sin aber erfolgrych Lehrbiecher gforderet worde, wo d yheimischi Kultur beruggsichtige. Im Joor 1860 isch s Romanisch als Fach am Lehrerseminar ygfiert worde[61]. Usserdäm het d Bündner Verfassig vo 1880 s Romanisch als glychberächtigti Sprooch annerkannt.
In Gegende wo s Romanisch en bsunders schwere Stand gha het, het d Lia Rumantscha ab de 1940er de Versuech unterno s Romanisch mit Chindergärte z rette. In de Scoletas sin d Chinder mehreri Stunde am Daag unterbrocht gsi un hen sich sölle s Romanisch als Umgangssprooch aaeigne. Des Konzept het en gwüsse Erfolg chönne erziile: vo de 10 Gmeie am Domleschg un Heinzeberg wo e Scoleta yygrichtet worde isch, hen d Chinder in vier datsächli aagfange Romanisch mitenand z schwätze; in vier wytere hen si wenigschtens e weng Romanisch glehrt. Allerdings isch de Zweck vo de Scoletas zur Sproocherhaltig bi viilene Eltre uff Glychgültigkeit gstosse. Zwar sin d Scoletas sehr beliebt gsi, aber schynts in de Regel numme, wyl d Chinder dört für e paar Stund versorgt gsi sin, dass demit s Romanisch chönnt erhalte werde isch de Eltre viilmool glychgültig gsi[62]. Näbe de Glychgültigkeit vo de Eltre, isch de grööscht Schwachpunkt gsi dass d Chinder nooch de Scoleta praktisch kei Romanischunterricht gha hen. Zwar hen viili Gmeie ab de 1930er wiider e paar Stunde Romanisch aa de Primarschuele yygfiert, niene sin es aber mee wie drei Stund in de Wuch gsi, was nit glängt het zumme d Romanischkenntniss vo de Schieler z pflege. Schlussändli isch d Erhaltig vum Romanische dur d Scoletas gschyteret, un in de 1960er sin au di letschte gschlosse worde. Numme z Präz het es no bis 1979 e Scoleta gee[63].
De Ruggang vum Romanische zeigt sich au in Zaale. Debi muess mer aber au beruggsichtige, dass die Gegende vo Graubünde, wo s Romanisch traditionell gschwätzt wird, insgsamt e langsamers Bevölcherigswaggstum gha hen, wie de Rescht vum Kanton[64]. De Ruggang in Prozänt isch also numme zum Deil mit de Germanisierig vo de Romane z erkläre.
| Joor | rom. (absoluti Zaale) | rom. % | dt. % | it. % |
|---|---|---|---|---|
| 1803 | 36’700 | ca. 50 % | ca. 3 6% | ca. 14 % |
| 1850 | 42’439 | 47,2 % | 39,5 % | 13,3 % |
| 1880 | 37’794 | 39,8 % | 46,0 % | 13,7 % |
| 1900 | 36’472 | 34,9 % | 46,7 % | 16,8 % |
| 1920 | 39’127 | 32,7 % | 51,2 % | 14,8 % |
| 1941 | 40’187 | 31,3 % | 54,9 % | 12,8 % |
| 1960 | 38’414 | 26,1 % | 56,7 % | 16,1 % |
| 1980 | 36’017 | 21,9 % | 59,9 % | 13,5 % |
Regional isch de Ruggang arg verschide abgloffe, un bsunders z Mittelbünde un im Oberengadin stercher gsi. 1880 het s ganzi romanischi Biet no geographisch zämmeghange, ab dere Zit het sich aber die „mittelbünderischi Sproochbrugg“ aafange ufflööse[66]. Vo Thusis uss, wo scho im 16./17. Joorhundert dütschsproochig worde isch, isch bis zum Änd vum 19. Joorhundert de innere Heinzeberg un Cazis germanisiert worde. Um d Joorhundertwendi sin au Rothebrunne, Rodels, Almens un Pratval mehrheitlich dütschsproochig worde, so dass s Bündnerromanisch jetz geographisch gspalte gsi isch. In de 1920er un 1930er sin au de Rescht vo de Talgmeie am Domleschg dütschsproochig worde, so dass die Spaltig entgültig bsiiglet worde isch[67].
De Mathias Kundert fiert mehreri Gründ uff, worum s Romanisch in gwüssi Gegende vo Mittelbünde so starch verdrängt worde isch, derwyyl es in andri Gegende bis hüt als Umgangssprooch überläbt het. Ei wichtigi Grund isch de soziale Stellewärt, wo em Romanische bygmesse worde isch. Am Domleschg un Heinzeberg isch d Elite scho syt Joorhunderte dütschsproochig gsi, so dass Dütsch mit Macht, Bildig un Wohlstand in Verbindig brocht worde isch, au wenn di meischte Lüt es nit sälber gschwätzt hen. In andri Gegende wie im Oberland un im Engadin isch dergege au d Elite romanischsproochig gsi. De Kundert meint dezue „Die Muttersprache war dort also nicht nur die Sprache, die man mit Kindern und Kühen redete, sondern zugleich jene des Landammans, des Pfarrers und des Lehrers.“[68]. En wytre Grund isch gsi, dass d Primarschuel in de Surselva un im Engadin, scho lang devor yygfiert worde isch, wie dass es für di eifache Bevölcherig en Nutze gha hät, Dütsch z lehre. Wo de Dütschunterricht no schliessli yygfiert worde isch, isch s Romanisch als Schuel- un Bildigssprooch scho fescht verwurzlet gsi. Am Hinterrhy dergege isch de Dütschunterricht vo Aafang aa en zentrale Deil vo de Schuel gsi, un bis 1900 isch de gsamti Unterricht uff Dütsch umgstellt worde. Bis in d 1930er isch s Romanisch aa de Schuele deilwys sogar ussdrüggli verbote gsi, un ersch vo 1934 bis in d 1960er sin wiider einzelni Stunde Romanisch yygfiert worde.
De niidrige Stellewärt vum Romanische am Hinterrhy het au dezue gfiert, dass für Zuezogeni kei Aapassigsdrugg bstande het. So het es viilmool scho glängt, wenn ei dütschsproochigi Familie in s Dorf zoge isch, oder ei Frau aaghürote het, dass d Yheimische zum Dütsche gweggslet hen. Viilmool het für Zuezogeni au gar ke Mögligkeit bstande, Romanisch z lehre, wyl vo ihne erwartet worde isch, Dütsch z schwätze, oder ene numme uff Dütsch gantwortet worde isch[69]. Romanisch hen die Chinder uss gmischte Familie vorallem no uff de Stroos glehrt, un wo mer aagfange het au dört Dütsch z schwätze, het für di meischte Chinder überhaupt ke Mögligkeit mee bstande, no Romanisch z lehre. Im Engadin wo de Zuezug viil grösser gsi isch, isch de Effekt weniger starch yyträte, so dass sich s Romanisch dörte viil besser als Umgangssprooch ghalte het.
Vo viilene isch de Ruggang vum Sutselvische z Mittelbünde uff s Fääle vunere eigne Schriftsprooch zruggfiert worde. An de meischte Schuele vo Mittelbünde isch scho syt Joorzehnte kei Romanisch mee unterrichtet gsi worde, un s Surselvisch, wo em Sutselvische am nöggschte gstande isch, isch de meischte inzwüsche fremd gsi, so dass mer lieber bim Dütsche als Schriftsprooch blibe isch. Wyl sich vo de beide Varietäte vum Surselvische bis 1924 di katholischi Varietät vo Disentis duregsetzt het, isch di sproochlichi Distanz no grösser worde. Im Joor 1944 het deno de Italiener Giuseppe Gangale e gmeinsami Schriftsprooch für s Sutselvisch gschaffe, wo möglichscht uff de Gmeinsamkeite vo de Dialäkt vum Schams, Heinzeberg un em Domleschg uffbaut het un in de Joor druff au akzeptiert worde isch[53].
Insgsamt meint de Kundert, dass numme d Kombination uss geographischer Nöchi zum Dütsche, ringi Wärtschätzig vum Romanische vo de Sprächer sälber (wo zum Byspil zur rasche Yyfierig vo de dütsche Schuel gfiert het), grööseri Mobilität un Zuewandrig s Romanisch hen chönne so rasch verschwinde loo[70]. Im Oberengadin zum Byspil, wo Faktore wie Mobilität un Zuewandrig no stercher uffträte sin, hen d Romane e engeri Bindig un Wärtschätzig vo ihrer Sprooch gha, so dass de Ruggang dört viil langsamer abgloffe isch.
Hütigi Verbreitig vum Romanische
D sproochlichi Situation vum Romanische isch rächt guet erforscht. Statistisch isch d Aazaal vo Sprecher dur d Volchszäälige belait, wo di aktuellst ussem Joor 2000 stammt. In de Volchszäälige isch detailiert noochem Sproochbruuch gfroogt worde. Als Ergänzig git es au Zaale wo vo de SRG bzw. vo de Radio e Televisiun Rumantscha in Umfrooge unter ihrene Hörer erhobe worde sin. Die Statistike sin vum Jean-Jacques Furer detailiert zämmegfasst worde, un 2005 im Artikel Die aktuelle Lage des Romanischen veröffentlicht worde. Zuesätzlich zue denne Zaale het d Regula Cathomas de Sproochbruuch au in einzelni Ortschafte mit Interviews un Froogeböge erhobe. Die Untersuechig zum Sproochalldaag isch 2008 unter em Titel Sprachgebrauch im Alltag: Die Verwendung des Rätoromanischen in verschiedenen Domänen veröffentlicht worde.
Aazaal vo Sprecher
Bi de Volchszäälig vo 1980 hen in de gsamte Schwyz 51'128 Lüt s Romanisch als Muettersprooch aagee. Syt de Volchszäälig vo 1990 wird nümmi nooch de Muettersprooch gfroogt, sundern nooch de „Sprooch wo am beschte bherscht wird“. Usserdäm isch nooch de Familiesprooch, de Bruefs- un de Schuelsprooch gfroogt worde. Als beschbherschti Sprooch isch es 1990 vo 39'632 Lüt aagee worde, was zum Deil mit de neue Froogestellig erklärt wird. 2000 het sich de Ruggang mit 35'095 aber klar fortgsetzt. Als Familiesprooch isch s Romanisch (1990: 55'707 Antworte; 2000: 49'134) stercher. Als Bruefs- (1990: 17'753; 2000: 20'327) un Schuelsprooch (1990: 5'331; 2000: 6'411) het es sogar zueglait. Insgsamt hen 2000 60'561 Lüt aagee, dass si s Romanisch irgetwie bruuche. Des sin 0,83 % vo de Schwyzer Bevölcherig[71]. In de Schwyz stoot s Romanisch als beschtbherschti Sprooch mit 0,74 % aa 10. Stell nooch em Düütsche, Französische, Italienische, un de nit-nationale Sprooche Serbokroatisch, Albanisch, Portugiesisch, Spanisch, Änglisch un Türkisch.
Im gsamte Kanton Graubünde isch es di beschtbherschti Sprooch vo öbe 1/6 (1990: 29'679; 2000: 27'038). Als Familiesprooch isch es 1990 vo 36'722 Lüt (21,7 %) un 2000 vo 33'707 (19,46 %) aagee worde. Beruefssprooch isch es 1990 vo 13'178 Lüt (16,27 %) un 2000 vo 15'715 Lüt (17,26 %) gsi. Schuelssprooch isch es 1990 vo 4'731 (22,46 %) un 2000 vo 5'940 (23,33 %) gsi. Insgsamt isch es 2000 z Graubünde vo 40'168 (21,4 7%) in mindeschtens einere vo denne Kategorie aagee worde, im Verglych zue 41'067 (23,62 %) im Joor 1990[72].
Bsunders relevant isch d Situation im traditionelle rätoromanische Sproochbiet (TR), wo de Jean-Jaques Furer alli Ortschafte dezuezäält, wo bi eine vo de vier erschte Volchszäälige zwüsche 1860 un 1888, e romanischi Mehrheit gha hen + Fürstenau. Des sin ursprüngli 120 Gmeie gsi, wo in 66 s Romanisch hüt no d Mehrheitssprooch isch. Vo de Insgsamt 60'561 Lüt wo 2000 Romanisch aagee hen, hen 33'991 im TR gläbt (56,1 %), 6'177 (10,2 %) im übrige Graubünde un im Rescht vo de Schwyz 20'393 (33,7 %).
| 1990 | % | 2000 | % | |
|---|---|---|---|---|
| Insgsamt | 34'274 | 51,32 % | 33'991 | 46,44 % |
| Beschtbherschti Sprooch | 25'894 | 38,78 % | 24'016 | 32,81 % |
| Familiesprooch | 30'985 | 47,68 % | 28'712 | 42,50 % |
| Beruefssprooch | 11'655 | 37,92 % | 13'734 | 38,14 % |
| Schuelsprooch | 4'479 | 54,44 % | 5'645 | 54,91 % |
D Verdeilig isch regional arg verschide; in gwüssi Gegende isch s Romanisch no d Sprooch vo fascht de gsamte Bevölcherig, in andri isch es numme no dur romanischi Zuzügler uss andri Gegende überhaupt presänt. In de Surselva betrait de Aadeil vum Romanische als Umgangssprooch 78,5 % (66 % als beschtbherschti Sprooch), de chlynscht Aadeil als Umgangssprooch findet mer z Ilanz mit 51,4 % (29,9 % als beschtbherschti Sprooch), wääred es in chlynri Ortschafte mangmool bis zue 100 % als Umgangssprooch bruuche. In de Cadi un de Lumnezia gönn sogar 78,1 % bzw. 82 % s Romanisch als beschtbherschti Sprooch aa, wääred es in de Gruob numme 49,6 % sin. Im Imbode dergäge het es als Umgangssprooch numme no en Aadeil vo 22 %, un sogar numme 9,9 % als beschtbherschti Sprooch. Als Umgangssprooch erreicht es z Trin no 41,3 %, z. B. z Bonaduz numme no 11,8 %.[74]. Im Biet vum Sutselvische am Hinterrhy isch es in viili Gegende ganz verschwunde. Im Schamsertal isch es no am wyteschte verbreitet, mit 35,8 % als Umgangssprooch, un 20,1 % als beschtbherschti Sprooch. Am Schamserberg het es sogar no e Mehrheit, mit 53,8 % als beschtbherschti un 76,1 % als Umgangssprooch. Im Surmeirische isch es im Oberhalbstein no wyt verbreitet, im Albulatal dergege arg zruggdrängt. De chylnscht Aadeil het Obervaz mit 18,9 % als Umgangssprooch, de höggscht het Salouf mit 86,3 %[75].
Im Oberengadin mit em Idiom Putèr isch es no für 30,8 % d Umgangssprooch un für 13 % d Sprooch wo si am beschte chönne. Di einzig Gmei mit ere romanische Mehrheit isch S-chanf mit 67,9 % als Umgangssprooch un 51,8 % als beschtbherschti Sprooch. In mangi Gmeie isch es zwar numme no für e chlyni Minderheit d Sprooch, wo si am beschte chönne, aber einewäg no d Umgangssprooch für viili. E Byspil defür isch Samedan mit numme als 16,7 % als beschtbherschti Sprooch, aber 42,2 % als Umgangssprooch.
Im Unterengadin het s Romanisch fascht überall no e Mehrheit mit insgsamt 60,4 % als beschtbherschti Sprooch, un 77,4 % als Umgangssprooch. Einzigi Ussnaam isch Scuol mit 49,4 % als beschtbherschti, aber 70,3 % als Umgangssprooch. Als Umgangssprooch het es in de meischte Ortschafte no über 80 %. Z Tarasp isch es au als Umgangssprooch in de Minderheit (46,6 %), wo uff e dütschsproochigs Internat im Ort zruggoot, wo aber kei gsellschaftlichi Bezug zum Ort het. Im Münstertal isch de romanisch Aadeil no grösser; 86,4 % hen Romanisch als Umgangssprooch, un 74,1 % als beschtbherschti Sprooch[74].
Als Ergänzig zur Volchszäälig het dr SRG/RTR im Joor 2003 Umfrooge bi synene Hörer duregfiert. In dere Umfroog hen 42 % vo de Bevölcherig vum dütsch- un romanischsproochige Deil vo Graubünde aagee dass si Romanisch verstöön, 35 % hen aagee dass si es chönnte schwätze, 24 % hen es als ihri Muettersprooch bezeichnet, 21 % als d Familiesprooch un für 15 % isch es d Sprooch gsi wo si am beschte hen chönne schwätze. Wemmer numme Romanischbünde beruggsichtigt no verstönn es 71 %, 64 % chönne es schwätze, für 47 % isch es d Muettersprooch, für 42 % d Familiesprooch un für 32 % die Sprooch wo si am beschte chönne[76]. S Romanisch isch in dere Umfroog also wyter verbreitet, wie mer bi de Zaale vo de Volchszäälig chönnt meine.
De Jean-Jacques Furer meint uffgrund vo all denne Date, dass sich s Sproochbiet vum Romanische wyter ufflööse duet, e Prozess wo aber je nooch Region verschide fortgschritte isch. Glychzitig betont er dass s Romanisch einewäg no e lebändigi Sprooch isch, was in denne Gegende, wo es no starch verträte isch, offesichtlig isch. Es isch ebefalls sicher, dass s Romanisch no für mehreri Generatione wird wytergee werde, au wenn di näggschte Generatione mee un mee au im Dütsche verwurzlet werde sy. Insgsamt meint er aber, dass de Strumpfprozess vum Romanische sich fortsetze wird, wenn sich aa de Situation vo de Romane nyt äänderet. Als bsunders wichtig gseet er debi de romanische Schuelunterricht. Glychzitig wäre aber no gnue Sprecher vorhande, dass d Möglichkeit bestoot, dass s Romanisch in gwüssi Gegende langfrischtig überläbt[77].
- s Romanisch als Huushaltssprooch im Joor 1860
- s Romanisch als Umgangssprooch im Joor 2000
- s Romanisch als Sprooch wo me am beschte bherscht im Joor 2000
- s Romanisch als verstandeni Sprooch im Joor 2003
De Sproochbruuch im Alldaag
Die Informatione, wo folge, stamme uss enere Untersuechig vo de Regula Cathomas (im Buech Das Funktionieren der Dreisprachigkeit im Kanton Graubünden). In ihrer Untersuechig zum Sproochalldaag het d Regula Cathomas verschideni Ortschafte untersuecht. Des sin drüü Ort mit starcher Presänz vum Romanische (Lumbrein, Ramosch un Müstair), drüü Ort mit mittlerer bis schwacher Presänz (Laax, Samedan un Sils) un zwee Ort mit geringer Presänz (Surava un Andeer).
In de Ort mit starcher Presänz schwätze es zwüsche 87 % (Müstair) un 93 % (Ramosch) jede Daag. Am Mittagsdisch wird vo 68 % (Müstair) bis 72 % (Lumbrein & Ramosch) numme Romanisch gschwätzt, 14 % (Lumbrein) bis 19 % (Ramosch) schwätze Romanisch un Dütsch, un numme Dütsch schwätze z Lumbrein 14 %, z Ramosch 6 % un s Müstair niemer. Mit Dütsch isch meischt Schwyzerdütsch gmeint, z Müstair wird in viile gmischtsproochige Familie aber au Tiroler Dialäkt gschwätzt. In de Zaale zur Paarsprooch un de Sprooch zwüsche Eltre un Chinder isch d Verdeilig äänlig. Unter de Jugendliche isch d Sprooch zwüsche Gschwischter bi 87 % vo de Befroogte numme Romanisch gsi; bi 13 % Romanisch un Dütsch. Im Fründeschreis schwätze 57 % numme Romanisch un 32 % Romanisch un Dütsch. Di sproochlichi Aapassig vo Zuezogene verlauft je nooch Ort unterschidli: z Ramosch un Müstair hen 7 vo 9 Zuezogeni mindeschtens e gueti aktivi Kompetenz erreicht, z Lumbrein dergege niemer. Passiv, also als verstandeni Sprooch, hen es dergege alli Zuezogeni erworbe. Au wenn in denne Ortschafte d Zuezogeni bereit sin, Romanisch z lehre, hen si viilmool nit gnue Kontakt mit de Sprooch, z. B. wyl sich d Romane sproochlig aapasse. Z Müstair gälte Südtiroler/Inne als erfolgrycheri Romanischlerner wie Dütschschwyzer. In denne Ortschafte wird uff Zuezogeni viilmool vo zwoo Syte Drugg ussgiebt, Romanisch z lehre: vo romanischsproochige Familieaaghörige oder de Chinder, un vo de örtliche Gmeinschaft, wyl sich s gsellschaftlichi un politischi Läbe uff Romanisch abspiilt. Vo de Yyheimische wird de Zuezogene meischt e gwüssi Zit zuegstande, wo mer sich ene sproochlig aapasst, nooch dere Zit cha mer ohni Romanischkenntniss in de Regel nit am gsellschaftliche Läbe teilnee. Uff d Froog nooch de Wichtigkeit vo Sproochkenntniss, gsänne zwüsche 58 % (Lumbrein) un 81 % (Ramosch) vo de Befroogte Romanischkenntniss als sehr wichtig aa, Standarddütsch wird vo 69 % (Lumbrein) bis 81 % (Müstair) als sehr wichtig aagluegt, un Schwyzerdütsch vo 51 % (Ramosch un Müstair) bis 62 % (Lumbrein). Usserdäm bezeichne 85 % vo de Befroogte s Romanisch als die Sprooch, wo si am liebschte schwätze.
In de Gmeinde mit mittlerer Presänz wird s Romanisch dääglich vo zwüsche 64 % (Sils/Segl) un 76 % (Laax) gschwätzt. Bim Sproochbruuch nooch Domäne zeigt sich en Unterschid zwüsche Laax un Samedan un Sils/Segl. Z Laax wird es öbe glych oft am Mittagsdisch (62 %) wie bi de Arbet oder de Schuel (72 %) gschwätzt, derwyyl es in de beide andre Ort änder bi de Arbet/Schuel (56 %), wie am Mittagsdisch (34 %) gschwätzt wird. S Romanisch wird in dene Ortschafte also änder dur d Schuel als dur d Familie vermittlet. In de Familie wird vorallem ei Sprooch gschwätz. Z Laax isch es vorallem Romanisch (45 % am Mittagsdisch, 45 % zwüsche Chinder un Eltre). Beidi Sprooche werde am Mittagsdisch vo 26 %, un mit de Chinder vo 30 % gschwätzt. Z Samedan un Sils dergege isch es vorallem Dütsch. Z Samedan schwätze numme 4 % am Mittagsdisch numme Romanisch, 26 % schwätze beids un 57 % numme Dütsch, mit de Chinder schwätze 21 % numme Romanisch, 37 % beids un 42 % numme Dütsch. Z Sils sin es 23 % wo am Mittagsdisch numme Romanisch schwätze (11 % beidi Sprooche, 43 % numme Dütsch) un 30 % mit de Chinder (10 % beedi Sprooche, 50 % numme Dütsch). Die Paarsprooch isch mehrheitlich Dütsch (vo 65 % z Laax bis 70 % z Samedan), Romanisch isch es in 11 % (Samedan) bis 33 % (Laax) vo de Fäll. Beidi Sprooche duet fascht kei Paar mitenand schwätze. Im Fründeschreis werde dergege viilmool beidi Sprooche bruucht (vo 42 % z Laax bis 44 % z Samedan), numme Romanisch schwätze numme 2 % (Samedan), 7 % (Sils) un 33 % (Laax) vo de Befroogte. Es wird also viilmool in de Familie änder uff Dütsch, usserhalb aber in beide Sprooche kommuniziert. Uffgrund vum Tourismus schwätze Yyheimischi mit Fremde in de Regel sofort Dütsch, un blybe meischt au bim Dütsch, au wenn de Gesprööchspartner doch Romanisch cha oder es wott lehre. So cha es für Zuezogeni sehr schwierig sy, Romanisch z lehre, au wenn s Intress bestoot. Z Sils/Segl isch debi aber d Situation enstande, dass Yyheimischi oder sonigi wo lenger im Ort läbe wenn, s Romanisch als Abgränzigsmerchmool gäge Tourischte un Zuezogeni yysetze. So isch s Romanisch für de Alldaag zwar weniger wichtig, aber e Vorussetzig wemmer zue de Yyheimische ghöre wott. Bim Nutze vo de Sprooche gsänne zwüsche 31 % (Sils) un 43 % (Laax) s Romanisch als sehr wichtig, zwüsche 49 % (Sils) un 79 % (Laax) gsänne s Schwyzerdütsch als sehr wichtig, un 76 % (Sils) bis 95 % (Laax) gsänne s Standarddütsch als sehr wichtig. Z Laax isch s Romanisch für 85 % die Sprooch, wo si am liebschte schwätze, z Sils für 79 % un z Samedan für 50 %.
In de Ort mit gringer Presänz vum Romanisch hen z Surava no 51 %, un z Andeer 47 % vo de Befroogte aagee, dass si Romanisch chönne. Die Zaal, wo im Alldaag aber datsächli aktiv Romanisch schwätzt, isch chlyner, un s Schwyzerdütsch isch scho syt mehreri Joorzehnt d Hauptumgangssprooch. Am Mittagsdisch schwätze no 12 % (Andeer) bzw. 25 % (Surava) numme Romanisch, 12 % bzw. 8 % schwätze beidi Sprooche, un 69 % bzw. 67 % schwätze numme Dütsch. Mit de Chinder schwätze 18 % (Surava) bzw. 15 % (Andeer) numme Romanisch, 18 % bzw. 12 % schwätze beids, un 64 % bzw. 65 % numme Dütsch. Viili Lüt, wo guet Romanisch chönne, schwätze Dehei aber Dütsch, viilmool uss Ruggsicht uff de dütschsproochige Partner. Mit em Partner schwätze so numme 15 % (Surava) bzw. 10 % (Andeer) Romanisch. Es git also mehreri Familie, wo d Partner unterenand Dütsch, mit de Chinder aber Romanisch schwätze. D Entscheidig für s Romanisch als Familiesprooch het debi viilmool de Grund, dass s Romanisch di eigni Chindersprooch gsi isch, mangmool au dass d Chinder emool Vordeil mit Fremdsprooche hätte. De Sproocherhalt isch in de Regel kei Grund, un d Paare blybe au bim Dütsche, wo si bim Kennelehre gschwätzt hen. Vo de Zuezogeni hen numme z Andeer 2 vo 15 s Romanisch glehrt. Vo de Yyheimische wird ke Drugg ussgiebt, d Sprooch z lehre, un au aa de Schuel isch Romanisch numme e Fach, un d Unterrichtssprooch Dütsch. Zwar däte sich 52 % vo de Befroogte z Surava, un 48 % z Andeer wünsche, besser Romanisch z chönne, aber numme in Einzelfääl isch datsächli de Wille defür vorhande. Bi de Yystellig zum Romanisch schätze 20 % (Surava) bzw. (30 %) vo de Befroogte s Romanisch als wichtig y. Wemmer numme d Romane sälber beruggsichtigt, styygt de Aadeil uff 38 %. Unter de Romanischsproochige isch es für 75 % z Surava un 77 % z Andeer, die Sprooch, wo si am liebschte schwätze.
Sproochpolitik
S Romanisch isch e Amtssprooch vo de Schwyzer Bundesverwaltig, vo de Bündner Kantonalverwaltig un vo bstimmti Deil vo de Bündner Regionalverwaltig. Di offizielli Stellig isch je nooch däm verschide.
Rächtliche Status im Bund
In de erschte Bundesverfassig vo 1848 un de Revision vo 1872 wird s Romanisch nit erwäänt. De Grund isch warschynts gsi, das au d Bündner Kantonalverwaltig dertemool numme Dütsch bruucht het, das sich au d Romane sälber nit für e Anerkennig ygsetzt hen un uss praktische Spargründ. Allerdings het de Bund 1872 e Übersetzig vo de Verfassig uff Ladin un Surselvisch finanziert, mit de Aamerkig das die Übersetzige kei amtliche Charakter hen[78]. Im Joor 1938 isch s Romanisch deno per Volchsabstimmig als Nationalsprooch (aber nit als Amtssprooch) in d Verfassig uffgno worde. De Entschluss het au mit em Blick uff d Bedrohig dur Dütschland un Italie als Deil vo de geischtige Landesverteidig stattgfunde; mit de Anerkennig vum Romanische het mer de spezielle Charakter vo de Schwyz als mehrsproochigs Land un als Willensnation welle zeige. Usserdäm het es zue dere Zit Bestrebige vo italienische Nationalischte gee, s Bünderromanisch zumene italienische Dialäkt z erkläre, un so en Aaspruch uff Graubünde durezsetze[79]. Mit de Anerkennig als Nationalsprooch het mer des welle offiziel entkräfte. Di romanischi Sproochbewegig isch mit däm vorerscht z friide gsi, es isch de Lia Rumantscha vor allem um d Anerkennig vum „Heimeträcht“ vum Romanische in de Schwyz gange, un nit um e Verwändig als Amtssprooch dur de Bund[80].
.jpg)
De Status als National-, aber nit Amtssprooch het aber au gwüssi Noochdeil gha. So hen z. B. Zivilstand- oder Grundbiecher numme dürfe uff Dütsch, Französisch oder Italienisch sy. Vo de Lia Rumantscha isch des so formuliert worde das „die Rätoromanen ... nicht einmal geboren werden oder sterben konnten, ohne auf eine fremde Sprache zurückzugreifen“[81]. No 1984 isch em Kanton Graubünde vum Bundesgericht verbote worde, Yträg in syn Handelsregischter uff Rätoromanisch z mache[82]. Bi de Yfierig vo neue 10- un 20-Frankenote im Joor 1956 isch s Romanisch no nit druff gsi. Ersch syt de 6. Serie vo 1976/77 wird s Romanisch uff de Banknote beruggsichtigt.
Mit enere Volchsabstimmig am 10. März 1996 isch deno de Sproocheartikel in de Verfassig gänderet worde, so das s Romanisch als Deil-Amtssprooch anerkannt worde isch. De Artikel (Art. 70) luutet sytdäm:
- Das Deutsche, Französische, Italienische und Rätoromanische sind die Landessprachen der Schweiz.
- Bund und Kantone fördern die Verständigung und den Austausch unter den Sprachgemeinschaften.
- Der Bund unterstützt Massnahmen der Kantone Graubünden und Tessin zur Erhalt und Förderung der rätoromanischen und italienischen Sprache.
- Amtssprachen des Bundes sind Deutsch, Französisch und Italienisch. Im Verkehr mit Personen rätoromanischer Sprache ist auch das Rätoromanische Amtssprache des Bundes. Das Gesetz regelt die Einzelheiten.
Mit däm Status isch es also prinzipiel mögli, mit de Bundesbehörde uff Romanisch z kommuniziere. Glychfalls wird imene andre Artikel feschtglait, dass „Erlasse des Bundes von besonderer Tragweite“ au uff Romanisch veröffentlicht werde. Usserdäm isch es z. B. als Gerichtssprooch zuelässig, bzw. d Parteie münn d Übersetzigschoschte nit sälber träge[83].
Im Schwyzer Militär het mer ab 1988 en Versuech gstartet, vier romanischsproochigi Kompanie z bilde. Wyl s Militärdepartment aber nit gnue romanischi Unteroffizier un Offizier het chönne finde, het mer ab 1992 wiider druff verzichtet. Syt 1995 isch s Romanisch kei offizielli Militärsprooch mee[84].
Rächtliche Status im Kanton Graubünde
Im traditionelle romanische Sproochbiet vo Graubünde isch s Romanisch syt em 16. Joorhundert in viile Gmeie d Amtssprooch gsi. D Amtssprooch vo de drei Bünd isch aber bis 1794 allei Dütsch gsi. In däm Joor het d Standesversammlig d Glychberächtig vo Dütsch, Italienisch, Surselvisch un Ladin erklärt. In de Verfassige vo 1803, 1814 un 1854 wird aber kei Regelig zur Amtssprooch troffe. In de Verfassig vo 1880 heisst es deno: „Die drei Sprachen des Kanton sind als ‹Landesprachen› gewährleistet“, wobi niene erwäänt wird was die drei Sprooche sin. In de neui Kantonsverfassig vo 2004 sin Dütsch, Rätoromanisch un Italienisch deno als „glychwertigi Landes- und Amtssprooche vum Kanton“ feschtglait[85]. De Kanton het als romanischi Standardsprooche s Surselvisch un Ladin (Vallader) bruucht. 1997 isch no s Rumantsch Grischun dezuecho, wo syt 2001 di beide andre Idiom ganz abglööst het[86]. Im 2006 hät de Kantoon es Sproochegsetz usegloo, wo drin definiert wird, wie de Kanton und d Gmeie mit de drei Sprooche sölen umgoo[87].
Konkret chönne zum Byspil d Abstimmigsunterlage in jedere Sprooch aagfordret werde, alli drei Sprooche sin vor Gericht anerkannt, jeds Mitgliid vum Grosse Root derf d Sprooch frei wääle[88] oder jede Bündner het s Rächt, sich au uff Romanisch aa d Kantonalverwaltig z wände. Syt 1991 gilt e Übersetzigspflicht für offizielli Teggscht vum Grosse Root, vo de Regierig, de Kantonsverwaltig un für Aaschrifte aa öffentlichi Gebäud vum Kanton[86]. In de Praxis spiilt s Romanisch aber e untergeordneti Roll. So derf s Romanisch zum Byspil numme de als Gerichtssprooch verwändet werde, wenn alli wo am Verfaare beteiligt sin, au Romanisch verstönn. In de Theori müsst e Romanischsproochige aber au dört Romanisch dürfe schwätze. D Arbetssprooch vum Grosse Root isch ebefalls fascht numme Dütsch[89], un luut em Dagmar Richter isch es no bis in d 1980er als e Provokation aagsänne worde, wenn en Abgeordneter im Root Romanisch gschwätzt het[90]. De Gion Lechmann meint dezue „Der Rätoromane darf nicht zulassen, dass eine kantonale Behörde ... unter Berufung auf seine guten Kenntnisse der deutschen Sprache mit ihm deutsch verkehrt. Die Bescheidenheit wäre hier fehl am Platz, denn es geht nicht um eine Gefälligkeit, sondern um seine Einstellung zur Existenz der Sprachgemeinschaft...Letzten Endes ist jeder Rätoromane für den Zustand seiner Sprache mitverantwortlich.[91]“.
Im Kontext vum Schwyzer Territorialitätsprinzip, wo de offiziell Status vo de Sprooche nooch geographische Eiheite greglet isch, entscheide d Gmeie un Chreis z Graubünde sälber, was ihri Amts- un Schuelsprooch isch. Nooch Artikel 3 vo de Verfassig achte si debi aber „uff di herkömmlichi sproochlichi Zämmesetzig un nämme Ruggsicht uff di aagstammte sproochliche Minderheite“. Noch em Bündner Sproochegsetz reglet jedi Gmei in ihrer Gmeisverfassig un in ihre Gsetz, weli Sprooch reschpäktiv weles Idiom Amts- und/oder Schuelsprooch isch. Nooch dem Artikel 16 vom Gsetz sin Gmeie, wo mindischtens 40 % vo den Ywohner s aagstammt Idiom rede, amtlich eisproochig, un Gmeie, wo wenigschtens 20 % s aagstammt Idiom rede, amtlich zweisproochig.
Im Joor 2003 isch s Romanisch in 56 Gmeie di einzigi Amtssprooch gsi, un in 19 isch d Verwaltig offiziell zweisproochig gsi[92]. In de Realität isch es au in denne Gmeie, wo offiziell numme romanischsproochig sin, jederzit mögli uff Dütsch mit de Verwaltig z kommuniziere bzw. es isch gar nit mögli, d Verwaltig numme uff Romanisch z halte. Dezue meint de Jean-Jacques Furer: „In diesem Sinne gibt es keine einsprachig romanischen Gemeinden, sondern höchstens Gemeinden, wo das Romanische den Vorrang hat und auch mehr als das Deutsche gebraucht wird.“[93].
Romanisch in de Schuel
Dunkelblau: Romanisch
Hellblau: Zweisproochig Dütsch-Romanisch
Hellgrien: Dütsch mit Romanisch als Fach
Dunkelgrien: Dütsch ohni Romanisch
Grundsätzlig unterscheidet mer zwüsche de romanische Schuel, de zweisproochige Schuel un de dütsche Schuel mit Romanisch als Fach. Di romanisch Schuel gseet s Romanisch als Unterrichtssprooch in de erschte 3–6 Schueljoor vo de 9 Joor vo de obligatorische Schuelzit, un s Dütsch als Schuelsprooch in de letschte 3–6 Schueljoor vor. Die datsächlichi Stundezaal uff Romanisch isch je nooch Ort sehr verschide (zwüsche de Hälfti un 4/5 vo de gsamte Schuelzit[94]) un hängt devo ab, wie viili romanischsproochigi Lehrchräft vorhande sin. Wäge däm wird de Schueltyp viilmool au als „sogenannte romanische Schule“ bezeichnet. De Schueltyp gits in 82 Gmeie. In drei Gmeie (Samedan, Pontresina un Chur) wird e zweisproochigi Schuel gfiert. Syt 1983 isch s Romanisch au Maturitätsfach im Kanton Graubünde.
35 Gmeie im traditionell romanische Sprochbiet hen Dütsch als einzigi Unterrichtssprooch. Vo denne hen im Joor 2001 16 s Romanisch als Fach aabotte; in 17 wird überhaupt ke Romanisch in de Schuel glehrt[95].
Syt Oktober 2006 isch e neus Sproochgsetzt in Chraft, wo zur Förderig un Erhalt vum Romanische un Italienische bytrage söll. Syt däm gilt jedi Gmei, wo mindeschtens 40 % romanisch- bzw. italienischsproochig isch, als eisproochig. Gmeie mit mindeschtens 20 % gälte als mehrsproochig un e Gmei mit 10 % muess d Minderheitssprooch als Schuelfach aabiete. Einewäg cha e Gmei e andri Regelig träffe, wenn 2/3 vo de Stimmbürger vo de Gmei zuestimme[86].
Usserhalb vo Romanischbünde fiert au no Chur syt em Schueljoor 2000/2001 e zweisproochig dütsch-romanischi Schuel[96]. Uff de Hochschuelebeni bietet d Universität Fryburg/Schwyz Bachelor- un Masterstudiegäng für rätoromanischi Sprooch- un Literaturwüsseschaft aa. De Lehrstuel für Rätoromanisch z Fryburg git's syt 1991. Z Züri hen d Universität Züri un ETH syt 1985 gmeinsam en Viertel-Lehrstuel für Rätoromanisch.
Di eiheitlichi Schriftsprooch Rumantsch Grischun
- Hauptartikel: Rumantsch Grischun
Vorgschicht un Entwigglig vum Rumantsch Grischun
De erschti Entwurf für e gmeinsami Schriftsprooch isch s Romonsch fusionau vum Gion Antoni Bühler ussem Joor 1867. Usser ihm sälber isch de Entwurf aber vo praktisch niemerm gschribe worde[97]. En zweite Versuech e eiheitlichi Schriftsprooch z schaffe, het im Joor 1958 de Leza Uffer unterno. Syn Entwurf isch als Interrumantsch bekannt worde, un het uffeme modifizierte Surmeirisch basiert. Au de Entwurf het aber praktisch kei Akzeptanz gfunde. D Renata Coray gseet mehreri Parallele zwüschem Romonsch fusionau un em Interrumantsch. So wäre z. B. beed Sprooche vo „Einzelkämpfer“ entworfe worde, wo sich starch an eim bstimmte Idiom orientiert hätte un wo di einzige Lüt gsi wäre wo die Sproochentwurf aktiv verwändet hätte. Usserdäm hätte beidi e starch puristischi Yystellig gha, un hen welle d Sprooch vo Yyflüss uss andri Sprooche „reinige“[98].
Di romanischi Sproochbewegig het sich derwyyl mee uff de Schutz vo de regionale Idiom, un bsunders uff de Ussbau vo de Schriftidiom Surselvisch un Ladin, konzentriert. Statt enere eiheitlichi Schriftsprooch sin sogar neui Schriftsprooche für s Sutselvisch un s Surmeirisch gschaffe worde. Glychzitig isch e langsami Aanöcherig vo de verschidne Idiom propagiert worde, wo mer avischinaziun dezue gsait het[99].
Ab de 1970er sin deno wiider Stimme luut worde, wo ei Schriftsprooch für alli Romane für notwändig ghalte hen. Im Januar 1982 het de Sekretär vo d Lia Rumanschta deno e Projäkt zur Erarbeitig vunere Eiheitssprooch lanciert. Im April 1982 isch deno vum Zürcher Romanistikprofessor Heinrich Schmid en Entwurf gmacht worde, wo Rumantsch Grischun („Bündner Romanisch“) gnännt worde isch[100]. De Aasatz vum Schmid isch gsi, e Sprooch z schaffe, wo für möglichst viili Romane möglichst wenig Abweichige vum eigne Dialäkt bedütet. Mer isch also nooch em Mehrheitsprinzip gange, mer het die Form gno, wo in de Mehrzaal vo de Schriftidiom vorcho isch[101].
Yfierig un Kontroverse
D Lia Rumantscha het deno aagfange s Rumantsch Grischun in de Öffentlichkeit vorzstelle. Es isch betont worde, dass die Sprooch kei Konkuränz zu de Schriftidiom sött sy, un dass mer si vorallem in Domäne wott yfiere, wo bis jetz s Dütsch verwändet worde isch. Demit sin z. B. Formular, Plakat, Werbig u. ä. gmeint gsi. Privati Unternämme hen e grosses Intress zeigt, wääred uss de Bevölcherig wenig Meinige luut worde sin[102]. Wääred de Kanton sich no zrugghalte het, het de Bund 1986 feschtgsetzt, dass Übersetzige vum Bund immer uff Rumantsch Grischun gmacht werde.
Sid 1980 het für d Lia Rumantscha e Redakzioonsgruppe under dr Läitig vom Georges Darms agfange es Wörterbuech für s Rumantsch Grischun zämezstelle; es heisst Pledari Grond und funkzioniert hüt als online-Datebank.
Ab 1984 isch aber au d Kritik am Vorgoo vo de Lia Rumantscha luuter worde. Kritisiert worde isch, dass d Idiom uff Choschte vum Rumantsch Grischun vernoochlässigt würde, un dass mer debi wär es in Domäne vo de Schriftidiom yzfiere. 1988 isch e Umfroog unter 948 romanische „Kulturträger“ gmacht worde. Di sofortigi Yfierig vum Rumantsch Grischun als Plakat- un Uffschriftesprooch hen 77,9 % befürwortet, als Verwaltigssprooch hen sich 58,3 % für e sofortigi, un 19,6 % für e spööteri Yfierig ussgsproche. Als Sprooch in de Schuel, im Radio, em Fernseh un in de Literatur hen sich di Befroogte dergäge für e langsami, oder überhaupt kei Yfierig vum Rumantsch Grischun ussgsproche[103].
Ab 1988 hen sich deno au wichtigi Persönligkeite kritisch zum Vorgoo bi de Yfierig vum Rumantsch Grischun güüsseret. De Donat Cadruvi, wo zue dere Zit Regierigspresidänt vo Graubünde gsi isch, het kritisiert dass d Lia Rumantscha d Sprooch zwangswys wötti yfiere. Im glyche Joor het sich de Theo Candinas zum erschte Mool güüseret. In de Gasetta Romontscha het er e öffentlichi Diskussion gforderet, un s Rumantsch Grischun als Pescht un Todesstoss, un d Yfierig als „romanischi Kristallnacht“ bezeichnet[104]. D Renata Coray bezeichnet des als de Beginn vunere „jahrelange heftige und vergiftete Debatte zwischen Gegnern und Befürwortern von RG[..],deren Höhepunkte in weiteren Nazi-Vergleichen, Manifesten und Gegenmanifesten sowie in einer dem Bundesrat überreichten Petition gegen RG liegen.“[104]. Im April 1989 het de Theo Candinas d Schrift Rubadurs Garmadis veröffentlicht, wonner in de Form vumene Traum d Befürworter vum Rumantsch Grischun mit Nazischerge vergliche het, wo e romanischs Dorf überfalle, un Ahneschändig, Kulturzerstörig un Biecherverbrennige betrybe[105]. D Befürworter vum Rumantsch Grischun wiiderrum hen d Gegner z. B. „als kleine Gruppe „stockkonservativer“, engstirniger Surselver und CVP-Politiker[106]“ dargstellt. Usserdäm sin d Froogeböge vo de Volchszäälig vo 1990 in de Surselva uff Wiiderstand gstosse. D Froogeböge sin dertemool zum erschte Mool uff Rumantsch Grischun, statt uff Surselvisch oder Vallader, verdeilt worde. E Deil Gmeie hen deno sogar statt de romanische, dütschi Formular aagforderet[107].
In de Beschrybig vum Rumantsch Grischun hen Metaphre e grossi Roll gspiilt. Bsunders d Metapher vum „Retortenbaby“ oder „Retortensprache“ isch beliebt gsi. Nooch dere Argumentation isch s Rumantsch Grischun e künschtlichi Schöpfig, wo kei Seele un kei Härz hät, im Gägesatz zue de Idiom, wo natürlich gwaggse wäre. D Befürworter hen dergege argumentiert, dass au di traditionelle Schriftidiom emool künschtlich entstande wäre, dass s Rumantsch Grischun no Zit zum waggse un ryyfe brüücht, un es d Uffgab vo de Romane wär, däm „Embryo“ un „Neugeborene“ Schutz z gee un em e Seele yzhuuche. De Ursicin Derungs bezeichnet s Rumantsch Grischun 1989 sogar als e „lungatg virginal“, als e „jungfräulichi Sprooch“, wo mer jetz verfiere un zue „ina femna flurenta“, enere „Frau im Bluescht“ mache miesst[108].
Mitte 1992 het d Bündner Regierig deno aakündigt, e wüsseschaftlichi Untersuechig zur Meinig vo de romanische Bevölcherig durezfiere, wo deno d Grundlag vum wytere Vorgo sött sy. Mit dere Entscheidig het sich d Debatte wiider berueigt[109]. D Ergebniss vo dere Untersuechig isch deno im Dezämber 1995 vorgstellt worde. Vo de Lüt wo befroogt worde sin, hen sich 66 % für e eiheitlichi Schriftsprooch ussgsproche. Vo denne 66 % hen sich zwee Drittel (44 % vo allene Befroogte) für s Rumantsch Grischun, 11 % für s Surmeirisch un 11 % für e anders Idiom ussgsproche[110]. Die relativ hochi Zuestimmig isch überraschend cho. Uff de Basis vo dere Umfroog het d Regierig vum Kanton deno am 2. Juli 1996 en Regierigsbeschluss gfasst, wo vorgsänne het, dass s Rumantsch Grischun bruucht werde sött wenn alli Romane aagsproche werde. Wenn sich de Kanton aa einzelni Regione oder Gmeie wändet, chönnte wyter d Idiom bruucht werde. In de Schuele hät s Rumantsch Grischun d Idiom nit sölle ersetze, un numme passiv glehrt werde. Vo beide Syte isch de Kompromiss insgsamt akzeptiert worde. Am 17. Dezämber 1996 isch s Rumantsch Grischun deno e Amtssprooch vo Graubünde worde, un s Sursilvan un Ladin sin numme no in Ussnaamefäll vorgsänne gsi.
1999 isch deno vunere Arbetsgrupp vum Kanton e Konzept erarbeitet worde, wo als „Konzept Haltiner“ bekannt isch. Es het vorgsänne, dass d Idiom d Grundlag vum Romanische in de Schuel sötte blybe, un deno in de Mittel- un Oberstuf passivi Kenntniss vum Rumantsch Grischun vermittlet werde sötte. Des Konzept isch d Grundlag vumene Regierigsbschluss vo 1999 un wiider 2000 gsi[111].
Etablierig als kantonali Amts- un Schuelsprooch ab 2001
D Regierig vo Graubünde het s Rumantsch Grischun als Amtssprooch vum Kanton welle feschtige. Ei Hinderniss isch de Artikel 23 vo de Kantonsverfassig gsi, wo explizit s Sursilvan un s Ladin als d Sprooche vo Abstimmigsunterlage feschtglait het. De Artikel het miesse mit ere Volchsabstimmig gänderet werde. Die Änderig isch vo de Regierig so begründet worde, dass mer demit de Status vum Romanische im Kanton chönnti sterche un s Sutselvisch un Surmeirisch chönnti mee beruggsichtige[112].
Die Abstimmig het am 10. Juni 2001 schliessli stattgfunde, un isch mit 65 % aagno worde. S Abstimmigsverhalte vo de Romane wird unterschidli interpretiert. D Befürworter hen argumentiert, dass vo de 5 Sproochregione numme d Surselva un numme 4 vo de 13 romanische Chreis d Vorlag aabglännt hätte. Als Gägenargument wird vo de Renata Coray un em Matthias Grünert aagfiert, dass wemmer numme die Gmeie beruggsichtigt, wo bi de Volchszäälig vo 2000 mindeschtens 30 % Romanischsproochig gsi sin, d Vorlag mit 51 % ‚Nei‘-Stimme nit aagno worde wär. Bi Gmeie mit mindeschtens 50 % Romane styygt de Aadeil vo ‚Nei‘-Stimme uff 54,1 %, un wenn numme d Hauptsprooch beruggsichtigt wird sogar uff 57,1 %. De Matthias Gründert interpretiert des so, dass „die in den rätoromanischen Kerngebieten lebenden Rätoromanisch Sprechenden...durch die übrige Bevölkerung majorisiert wurden“[113]. Nooch de Abstimmig het d Regierig ab em 1. Juli 2001 s Rumantsch Grischun für d Abstimmigsunterlage un für s Rächtsbuech feschtgsetzt. Dass glychzitig aakündigt worde isch, mit de romanische Gmeie numme no uff Rumantsch Grischun z kommuniziere, isch vo de Gegner als Bruch vo Verspreche aagsänne worde[114].
S Konzept Haltiner vo 1999 isch vorerscht d Grundlag vo de kantonale Sproochpolitik blybe. D Lia Rumantscha het dergege uff e stercheri Verwändig vum Rumantsch Grischun in de Schuele drängt. Im Oktober 2002 het si e Grundsatzprogram verabschiedet, wo d Yyfierig ab de 1. Klass vo de Primarschuel gforderet worde isch. S Rumantsch Grischun isch als einzigi un warschynts au letschti Chance zur Sterchig vum Romanische bezeichnet worde[115].
En grosse Schub als Schuelsprooch het s Rumantsch Grischun deno dur Sparmassnaame vo de Bündner Regierig 2003 becho. Als eini vo 212 Massnaame, isch vorgschlo worde, d Lehrmittel für romanischi Schuele ab 2006 numme no uff Rumantsch Grischun ussezgee. D logischi Konsequänz vo dere Massnaam isch natürli, dass s Rumantsch Grischun d Idiom als Schuelsprooch ersetzt. De Vorschlag isch sogar bi de Lia Rumantscha uff Abläänig gstosse, wo gmeint het, dass die Massnaam de Konflikt neu provoziere dät. Einewäg het de Grossi Root de Entscheid im Auguscht 2003 aagno, un beschlosse d Lehrmittel sogar scho ab 2005 numme no in Rumantsch Grischun ussezgee.
De Entscheid isch uff enorme Wiiderstand gstosse, bsunders im Engadin, wo d Lehrerschaft über 4'300 Unterschrifte dergege gsammlet het[116]. De Grossi Root het die Petition im Februar 2004 zur Kenntniss gno, un d Regierig isch uffgforderet worde e Konzept z entwiggle. De Lehrmittelentscheid het aber nit sölle zruggno werde. Luut de Renata Coray sin fascht alli Gegner für s Rumantsch Grischun als Amtssprooch un als passivi Schuelsprooch gsi. Si sin aber gäge e Verdrängig vo de Schriftidiom dur s Rumantsch Grischun gsi, wo d Basis vum Romanische syge[117].
Im Juni 2004 isch e zweiti Petition aa de Grossroot grichtet worde, wo vo öbe 180 Persönligkeite unterzeichnet worde isch. Dezue hen au viili romanischi Intelektuelle un Kulturträger ghört, un viili wo ursprüngli Befürworter vum Rumantsch Grischun gsi sin[118]. Es isch gforderet worde, s Konzept Haltiner wiider uffzgryyfe, un de Lehrmittelentscheid zruggznee, demit nit in d Kulturautonomi vo de Gmeie yygriffe wird. D Petitionär hen gfürchtet, dass de Entscheid dezue fiert, dass statt em Rumantsch Grischun, vo de Gmeie Dütsch als Schuelsprooch yygfiert wird, un hen druff hygwyyse dass di romanischi Kultur dur d Idiom wytergee wird, un nit dur e gmeinsami romanischi Schriftsprooch wyl es kei gmeinsami romanischi Identität gäb[119]. S Rumantsch Grischun dät wäge däm s Romanisch schweche statt sterche. De Grosse Root het es aber abgläänt, de Entscheid no emool z diskutiere.
Im Dezämber 2004 isch schliessli en Regierigsbschluss zur Yyfierig vum Rumantsch Grischun als Schuelsprooch gfasst worde. Er gseet drei Etappe vor: „Rumantsch Grischun passiv“, „Rumantsch Grischun aktiv“ un „pädagogische Weiterbetreunung“. D Yyfierig söll in drei Variante erfolge: „Pionier“, „Standard“ un „Konsolidierung“. D Gmeie chönne also sälber feschtsetze, wenn si die Variante yyfiere. De Entscheid, dass ab 2005 d Lehrmittel numme no uff Rumantsch Grischun ussegee werde, isch nit gäänderet worde[120]. Bsunders d Engadiner Lehrerschaft isch empört gsi, dass ihri Meinig vo de Regierig ignoriert worde wär. D Lehrer uss Mittelbünde sin dergege z friide gsi, un in de Surselva sin wenig Reaktione luut worde, was je nooch Position als Zuestimmig oder Resignation gwertet wird[121].
Zwüsche de Schueljoor 2007/2008 un 2009/2010 hen ingsamt 40 sognannti „Pioniergemeinden“ s Rumantsch Grischun als Schuelsprooch in de 1. Klass yygfiert[122]. Die 40 Gmeie finde sich vorallem im Münstertal, z Mittelbünde un in de Gegend um Ilanz. In 41 Gmeinde im Engadin un im grööschte Deil vo de Surselva wird dergege wyterhin im Idiom unterrichtet. Was mit denne Gmeie passiert, wo s Rumantsch Grischun überhaupt nit yyfiere wenn, isch nit klar. Rächtlich isch es nit mögli, si dezue z zwinge, wyl d Waal vo de Schuelsprooch z Graubünde e Kompetenz vo de Gmeie isch.
Romanischi Literatur un Kultur
D Romane hen im Mittelalter e rychi mündlichi Überlieferig gha, wo aber usser z. B. vum Lied Canzun da Sontga Margriata, praktisch nit erhalte isch. Verschriftet worde isch s Romanisch ab em 16. Joorhundert, wo vorallem religiösi Werch entstande sin (für mee Informatione, lueg uff de Abschnitt „Entwigglig vo de bünderromanische Schriftsprooche“). E rycheri nit-religiösi Literatur isch deno ab de Mitti vum 19. Joorhundert entstande, wo mit de Ruggbesinning uff s Romanisch wääred de „romanischi Renaissance“ zämmehanget. D Literatur uss dere Zit bestoot zumene grosse Deil uss Gedicht un Erzäälige, wo di romanischi Muettersprooch preise un lobe, un wo Theme uss de ländliche Kultur vum Romanisch bhandle. Au e hüüfigs Thema isch de Uffenthalt im Ussland vo de „Randulins“. Dernäbe sin au viili Übersetzige in s Romanisch gmacht worde. Wichtigi Oberländer Dichter uss dere Zit sin zum Byspil de Théodore de Castelberg (1748–1818), de Placidus a Spescha (1752–1833) oder de Gion Antoni Huonder (1824–1867). De bekanntescht Dichter aber isch de Surselver Giachen Caspar Muoth (1844–1906) uss Brigels, wo als de sproochgwandescht romanischi Dichter überhaupt gilt. Syni Gedicht un Ballade handle viilmool vum Romanische sälber, wie syn bekanntescht Werch „Al pievel romontsch“ (em romanische Volch):
„
- Stoo uff, verteidig
- s Romanisch, dyni alti Sprooch!
- verlang Achtig,
- vor dym Gedanke!“
E andri wichtigi Persönligkeit vo de romanische Renaissance isch de Caspar Decurtins (1855–1916) uss Trun, wo volchstümlichi Sage, Ballade, Lieder un mee gsammlet het. Wytri sin de Giachen Michel Nay (1860–1920), au vo Trun, wo in syne Roman s büürlichi Läbe beschrybe het, de Alfons Tuor (1871–1904) un de Gian Fontana (1897–1935) vo Flims vo für syni Roman bekannt worde isch. Unter de Oberländer Autore isch schliessli no de Maurus Carnot (1865–1935) vo Samnaun, wo zwar sälber de romanisch Dialäkt vo sym Heimetort nümmi gschwätzt het, aber z Disentis Romanisch als Fremdsprooch glehrt het. Er het Drame, Lyrik un Erzäälige mit Bezug zum ländliche Läbe verfasst. Usserdäm de Flurin Camathias vo Laax, wo viili Übersetzige gmacht het, un usserdäm mehreri Drame, Gedicht un Epe verfasst het.
Im Surmeirische Idiom isch bsunders de Alexander Lozza uss Murmarera wichtig.
Im Engadin sin de Gian Battista Tschander uss Samedan un de Conradin de Flug (1787–1874) di erschte moderne Lyriker. Zue de Epoche vo de Romantik ghöre im Engadin bsunders de Siméon Caratsch (1826–1891) un de Gian Fadri Caderas (1830–1891), wo zum Deil au gmeinsam Werch verfasst hen, wie zum Byspil d Komödie Ils duos poets. Bsunders bekannti Lyriker un Liederdichter sin de Andrea Bezzola (1840–1897) uss Zernez wo s „Engadiner Nationallied“ Ma bella Val, mi' Engiadina verfasst het oder de Gudench Barblan (1860–1916) vo Vnà, Verfasser vum Lied a la lingua materna
„Chara lingua da la mamma,
tü sonor rumantsch ladin,
tü favella dutscha, lamma,
oh, co t’am eu sainza fin!
- Liebi Sprooch vo de Muetter,
- du Chlang vum Engadinisch,
- du siessi, weichi Sprooch,
- Oh wienni dich gern ha ohni Änd!“
D Clementina Gilli (1858–1942) vo Zuoz het mehreri grossi Werch vo de europäische Schriftsteller übersetzt, un unter em Pseudonym Clio au eigni Poesi verfasst. Wytri Engadiner Persönligkeite uss de romanischi Renaissance sin de Pfaarer Schimun Vonmoos (1868–1940) wo übersetzt het, un Gedicht un Erzäälige verfasst het, iim sini Frau Angiolina Vonmoos (1862–1955), de Gian Gianett Cloetta (1874–1965) vo Bergün oder de Eduard Bezzola (1875–1948) wo Drame, Komödie un Lieder übersetzt oder sälber verfasst het. De bekanntescht Engadiner Dichter aber isch de Peider Lansel (1863–1943). Er het sich 1906 als vermögende Maa zur Rue gsetzt un sich ganz de Dichtig gwidmet. Bekannt worde isch er nit numme in synrer Heimet sundern au international. Sälber het er öbe 200 Gedicht gschribe wo in Sammelwerch 1907 (Primulas), 1912 (La cullana d'ambras) un 1929 in sym Hauptwerch Il vegl chalamêr erschiene sin. Näbe sym eigne Werch het er au Anthologie vo romanischi Dichter veröffentlicht, wie zum Byspil La musa ladina (1910) un La musa rumantscha (postum 1950). Churz vor sym Dod 1943 het er als erschte Rätoromane de Grosse Schillerprys erhalte.
Noochem zweite Wältchrieg isch au d Veränderig vo de traditionelle romanische Umwält un d Moderne e wichtigs Thema worde. De Unterengadiner Andri Peer (1921–1985) gilt als eine vo de bedüütenschte moderne romanische Schriftsteller, wo di romanischi Literatur mit Yyflüss uss andri literarischi Strömmige ergänzt het. Mit sym neue Stil isch er debi am Aafang bi viilene uff Abläänig gstosse, un ersch spööter ganz anerkannt worde. En wytre isch de Cla Biert (1920–1981) vo Scuol, wo für syni humoristischi Erzäälige beriemt worde isch. Als Lyriker isch de Flurin Darms (1918–) vo Flond bekannt, un als Verfasser vo Erzäälige bsunders de Gion Battesta Sialm (1897–1977) un de Guglielm Gadola (1902–1961), beed vo Disentis. Ihri Erzäälige sin viilmool humoristisch un bhandle ländlichi Theme. Einer vo de bekannteschte zitgnössische Roman-Schriftsteller isch de Toni Halter (1914–1986) ussem Lugnez, wo in syne Roman historischi oder büürlichi Theme bhandlet het. Au dur Roman un Churzgschichte bekannt isch de Gion Deplazes (1918–) vo Sumvitg. De Jon Semadeni (1910–) vo Vnà isch dur syni Theaterstügg un Sketsch bekannt worde, un het usserdäm au no Prosa verfasst. Au für ihri Theaterstügg bekannt sin de Men Gaudenz, de Tista Murk (1915–1992) vo Müstair un de Carli Fry (1897–1956) vo Disentis.
In jüngster Zyt sind de Arno Camenisch (* 1978) vo Tavanasa mit sym Dütsch-Romanische Buech Sez Ner (2009) und d Leta Semadeni usem Engadin, wo ane 2011 der Pryys vo der Schwiizerische Schillerstiftig übercho het, überregional bekannt worde.
Bi de Chinder- un Jugendliteratur finde sich näbe viili Übersetzige au Orginalwerch wie d Biecher vo de Selina Chönz, em Clo Duri Bezzola (Kindels dal malom), em Göri Klainguti (Linard Lum), em Linard Bardill (Il guaffen gelg), em G. Netzer (Martin steiler, Annina, La princessa loscha), em Theo Candinas (La fuigia dil Stoffel) oder de Claudia Cadruvi (Capuns ed il stgazi dals Franzos). S Chinderbuech Uorsin vo de Selina Chönz isch als Schellenursli bis über d Gränze vo de Schwyz bekannt worde.
Organisiert sin di romanischi Schriftsteller in de Uniun per la Litteratura Rumantscha, wo syt 1990 jeds Joor die Dis da Litteratura veraastaltet. De Grossdeil vo de Schriftsteller schrybe bis hüt in de Idiom. S Rumantsch Grischun wird all mee au ygsetzt, so zum Byspil in de Übersetzige vo Chinderbiecher dur d Lia Rumantscha.
In de Musik hen Chöre im romanische Sproochbiet e langi Tradition. Näbe traditionelli Gsäng un Lieder wird s Romanisch au in moderni Musikgenre wie de Popmusik un em Hip-Hop ygsetzt, wo zum Deil überregional bekannt sin. Im Joor 1989 isch d Schwyz zum Byspil mitem romanische Lied Viver senza tei bim Grand Prix verträte gsi. Syt 2004 isch d Hip-Hop-Gruppe Liricas Analas mit ihrene romanische Teggscht au usserhalb vo Graubünde bekannt worde.
Romanisch in de Medie
E wichtige Stellig wird vo de Radio e Televisiun Rumantscha ygno, wo Radio un Fernsehsendige uff Romanisch usstraale duet. S Radio Rumantsch sändet 24 Stunde e Program, wo Informationssändige un Musikprogramm dezueghöre. D Mitarbeiter verwände in de Sändige ihr eiges Idiom, was für zum gägesytige Verständiss vo de Idiom unterenand bytrait[123]
D Televisiun Rumantscha sändet regelmässig uff SRF 1, un wird uff Dütsch untertitelt. So wird vo Mentig bis Frytig d Informationssändig Telesguard ussgstraalt. Am Samschtig bzw. Sunntig wird au s Chinderprogram Minisguard un d Magazinsändig Cuntrasts ussgstraalt. Usserdäm werde in unregelmässige Abständ d Sändige Controvers un Pled sin via un wytri Sändige produziert[124].
D romanischi Presselandschaft isch langi Zit regional uffgspalte gsi. In de Surselva isch Gasetta Romontscha erschiene, im Engadin Fögl Ladin, de Sutselva Casa Paterna/La Punt un im Surmeir La Pagina da Surmeir. Syt 1997 sin die Zitige bis uff La Pagina da Surmeir, in di überregionali Tageszitig La Quotidiana integriert, wo zue de Südoschtschwyz Mediegruppe ghört. In La Quotidiana wird in allene Idiom un uff Rumantsch Grischun publiziert. Usserdäm erschyne in de Engadiner Post zwoo Syte uff Romanisch.
Syt 1994 erschynt monatlich d Jugendzitschrift Punts.
Sproochbyspiil
D Fabel vum Fuggs un em Rabe vum Jean de La Fontaine in allene Idiom un em Rumantsch Grischun[125].
| Surselvisch |
Sutselvisch | Surmeirisch | Putèr |
Vallader | Jauer | Rumantsch Grischun | Übersetzig |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| L‘uolp era puspei inagada fomentada. Cheu ha ella viu sin in pegn in tgaper che teneva in toc caschiel en siu bec. Quei gustass a mi, ha ella tertgau, ed ha clamau al tgaper: «Tgei bi che ti eis! Sche tiu cant ei aschi bials sco tia cumparsa, lu eis ti il pli bi utschi da tuts». | La gualp eara puspe egn‘eada fumantada. Qua â ella vieu sen egn pegn egn corv ca taneva egn toc caschiel ainten sieus pecel. Quegl gustass a mei, â ella tartgieu, ed ha clamo agli corv: «Tge beal ca tei es! Scha tieus tgànt e aschi beal sco tia pareta, alura es tei igl ple beal utschi da tuts». | La golp era puspe eneda famantada. Co ò ella via sen en pegn en corv tgi tigniva en toc caschiel an sies pecal. Chegl am gustess, ò ella panso, ed ò clamo agl corv: «Tge bel tgi te ist! Schi ties cant è schi bel scu tia parentscha, alloura ist te igl pi bel utschel da tots». | La vuolp d’eira darcho üna vouta famanteda. Co ho‘la vis sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün töch chaschöl in sieu pical. Que am gustess, ho‘la penso, ed ho clamo al corv: «Chel bel cha tü est! Scha tieu chaunt es uschè bel scu tia apparentscha, alura est tü il pü bel utschè da tuots». | La vuolp d‘eira darcheu üna jada fomantada. Qua ha‘la vis sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün toc chaschöl in seis pical. Quai am gustess, ha‘la pensà, ed ha clomà al corv: «Che bel cha tü est! Scha teis chant es uschè bel sco tia apparentscha, lura est tü il plü bel utschè da tuots». | La uolp d’era darchiau üna jada fomantada. Qua ha’la vis sün ün pin ün corv chi tegnea ün toc chaschöl in ses pical. Quai ma gustess, ha’la s’impissà, ed ha clomà al corv: «Cha bel cha tü esch! Scha tes chaunt es ischè bel sco tia apparentscha, lura esch tü il pü bel utschè da tots». | La vulp era puspè ina giada fomentada. Qua ha ella vis sin in pign in corv che tegneva in toc chaschiel en ses pichel. Quai ma gustass, ha ella pensà, ed ha clamà al corv: «Tge bel che ti es! Sche tes chant è uschè bel sco tia parita, lur es ti il pli bel utschè da tuts». | De Fuggs isch wiider emool hungrig gsi. No hetter en Rabe gsee, wo uffeme Baum gsesse isch un es Möckeli Chääs im Schnabel gha het. Des dät mer guet schmegge, het de Fuggs denkt, un het zum Rabe gsait: „Wie schön du bisch! Wänn dyn Gsang eso schön isch wie dyn Gfiider, no bisch du de allerschönscht vo allene Vögel.“. |
Lueg no
Literatur
- Arquint, Jachen Curdin & Carigiet, Werner & Liver, Ricarda: Die rätoromanische Schweiz. In: Hans Bickel, Robert Schläpfer (Hrsg.): Die viersprachige Schweiz (= Reihe Sprachlandschaft. Band 25). 2., neu bearbeitete Auflage. Sauerländer, Aarau / Frankfurt am Main / Salzburg 2000, ISBN 3-7941-3696-9, S. 211–267 (Ricarda Liver: Das Bündnerromanische; Werner Carigiet: Zur Mehrsprachigkeit der Bündnerromanen; Jachen Curdin Arquint: Stationen der Standardisierung).
- Badilatti, Michele: Die altehrwürdige Sprache der Söldner und Bauern – Die Veredelung des Bündnerromanischen bei Joseph Planta (1744–1827) (= Swiss Academies Reports. Band 12 [6], 2017; zugleich Sprachen und Kulturen. Band 9). Hrsg. von der Schweizerischen Akademie der Geistes- und Sozialwissenschaften. Bern 2017, ISSN 2297-1564 und ISSN 2297-1572 (PDF).
- Billigmeier, Robert Henry: Land und Volk der Rätoromanen. Huber Frauenfeld, 1983, ISBN 3-7193-0882-0.
- Cathomas, Regula: Sprachgebrauch im Alltag – Die Verwendung des Rätoromanischen in verschiedenen Domänen: Wechselwirkungen und Einflussfaktoren. Hrsg.: Institut für Kulturforschung Graubünden. Bündner Monatsblatt, Chur 2008, ISBN 978-3-905342-42-0 (377 Seiten).
- Coray, Renata: Von der Mumma Romontscha zum Retortenbaby Rumantsch Grischun: Rätoromanische Sprachmythen. Hrsg.: Institut für Kulturforschung Graubünden ikg. Casanova Druck und Verlag AG, Chur 2008, ISBN 978-3-905342-43-7 (647 Seiten).
- Decurtins, Alexi: Rätoromanisch I: Aufsätze zur Sprach-, Kulturgeschichte und zur Kulturpolitik. Hrsg.: Società Retorumantscha. Buchdruckerei Davos AG, Chur 1993 (485 Seiten).
- Deplazes, Gion: Die Rätoromanen: Ihre Identität in der Literatur. Desertina, Chur 1991, ISBN 3-85637-199-0 (568 Seiten).
- Furer, Jean-Jacques: Eidgenössische Volkszählung 2000 – Die aktuelle Lage des Romanischen. Hrsg.: Bundesamt für Statistik. Neuchâtel 2005, ISBN 3-303-01202-4, S. 146.
- Gross, Manfred: Romanisch – Facts & Figures. Hrsg.: Lia Rumantscha. Chur 2004, ISBN 3-03900-034-9, S. 106.
- Grünert, Matthias: Rätoromanisch. In: Elvira Glaser, Johannes Kabatek, Barbara Sonnenhauser (Hrsg.): Sprachenräume der Schweiz. Band 1: Sprachen. Narr Francke Attempto, Tübingen 2024, ISBN 978-3-381-10401-7 (Download), S. 156–184.
- Grünert, Matthias. Picenoni, Mathias. Cathomas, Regula. Gadmer, Thomas.: Das Funktionieren der Dreisprachigkeit im Kanton Graubünden. In: Romanica Helvetica. Band 127. Narr Francke Attempto Verlag GmbH + Co. KG, Tübingen 2008, ISBN 978-3-7720-8303-7 (647 Seiten).
- Kraas, Frauke: Die Rätoromanen Graubündens: Peripherisierung einer Minderheit. Franz Steiner Verlag, Stuttgart 1992, ISBN 3-515-06089-8 (406 Seiten).
- Kundert, Mathias: Der Sprachwechsel im Domleschg und am Heinzenberg (19./20. Jahrhundert). In: Staatsarchiv Graubünden (Hrsg.): Quellen und Forschungen zur Bündner Geschichte. Band 18. Kommissionsverlag Desertina, Chur 2007, ISBN 978-3-85637-340-5 (193 Seiten).
- Lechmann, Gion: Rätoromanische Sprachbewegung – Die Geschichte der Lia Rumantscha von 1919-1996. In: Urs Altermatt, Universität Fribourg (Hrsg.): Studien zur Zeitgeschichte. Band 6. Verlag Huber, Frauenfeld 2004, ISBN 3-7193-1370-0 (663 Seiten).
- Mützenberg, Gabriel: Destin de la langue et de la littérature rhéto-romanes. Editions L’Age d'Homme, Lausanne 1974.
- Liver, Ricarda: Rätoromanisch. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- Liver, Ricarda: Rätoromanisch – Eine Einführung in das Bündnerromanische. Tübingen 1999. ISBN 3-8233-4973-2
- von Wartburg, Walther: Die Entstehung des Rätoromanischen und seine Geltung im Land. In: Walther von Wartburg: Von Sprache und Mensch. Gesammelte Aufsätze. Francke, Bern [1956], S. 23–44.
Weblink
Fuessnote
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
