Stimmloser palataler Frikativ

De stimmlosi palatali Frikativ (au „ich-Luut“) isch e Konsonant vo de mänschliche Sprooch. Er isch als Phonem relativ sälte, ùn chùnt nùmme in öbe 5% vo allene Sprooche vor^[1]. Als Allophon vo [x] oder [j] isch er wyter verbreitet. S Zeiche im IPA defür isch [ç], ùn in dr Teuthonista es grosses X. In ere strängi Usslegig vo dr Dieth-Schryybig schryybt mer defür ĉh.

Stimmlose palatale Frikativ
IPA-Nummere	138
IPA-Zeiche	ç
IPA-Bildli
Teuthonista	X
X-SAMPA	C
Kirshenbaum	C
Hörbiispiilⓘ/?

Artikulation

• Es isch en Frikativ; es wird e Engi im Muul bildet, wo de Lùftstrom duredrùggt wird.
• De Artikulationsort isch palatal; d Zùng bildet mitem harte Gaume e Engi.
• D Phonation isch stimmlos; derwyylscht er produziert wird, vibriere d Stimmbänder nit.
• Es isch en orale Konsonant; d Lùft goot dur s Muul usse.
• Es isch en egressive Konsonant; er wird allei dur s Usstoosse vo Lùft mit de Lunge ùn em Zwerchfell erzüügt, wie die meischte mänschliche Sproochluut.

Verbreitig

Sprooch		Wort	IPA-Transkription	Bedütig	Bemerkig
Alemannisch	Oberelsässisch	d' Milch	[tmɪlç]	‚d Milch‘
	Liachtaschtänerisch (Trisabärg)	Èicha	[ˈaɪ̯çɐ]	‚Eiche‘
	Deil vùm Oberrhyynalemannisch[2]	ich	[ɪç]	‚ich‘
	Oberschwäbisch	Kicha	[ˈkʰɪçɐ]	‚Chùchi‘
	Ùnterelsässisch	s Bächel	[spæçl̩]	‚s Bächli‘
	Walliserdütsch	chennu	?	‚kenne‘
Hochdütsch		dicht	[dɪçt]	‚dicht‘
Frankoprovenzalisch	Greyerzerisch	la hyà	[laçɑ]	‚dr Raam‘
Änglisch		huge	[çuːdʒ]	‚riisig‘	Allophon vo /h/; in mangi Dialäkt im Oschte vo de USA au abgfalle.
Assamesisch		সীমা/xima	[çima]	‚Gränz‘
Aserbaidschanisch[3]	mangi Dialäkt	çörək	[tʃœˈɾæç]	‚Broot‘	Allophon vo /c/.
Dänisch	Standard	pjaske	[ˈpçæsɡ̊ə]	‚spritze‘	Cha au [ɕ] sy.Basbøll (2005:65–66)
Finnisch		vihko	[ˈʋiçko̞]	‚Heftli‘	Allophon vo /h/.
Haida		xíl	[çɪ́l]	‚Blatt‘
Isländisch		hérna	[çɛrtna]	‚do‘
Irisch-Gälisch		a Sheáin	[ə çaːnʲ]	‚Johann (vokativ)‘
Japanisch[4]		Kanji:人/hito	[çito]	‚Person‘	Allophon vo /h/ vor /i/.
Kabylisch		ḵil	[çil]	‚abmässe‘
Koreanisch		Hangul:힘/him	[çim]	‚Sterchi‘	Allophon vo /h/.
Neugriechisch		χιόνι}	[ˈço̞ni]	‚Schnee‘
Niiderländisch	Standard Northern	wiegje	[ˈʋiçjə]	‚Wiege‘	Allophon vo /x/ vor [j] für mangi Sprecher.[5]
Norwegisch	städtischs Oscht-Norwegisch	kjekk	[çe̞kː]	‚hübsch‘	Cha au [ɕ] sy; bi jüngre Sprecher viilmool mit [ʂ] verschmùlze.[6]
Paschtunisch	Ghilzai ùn Wardak Dialäkt[7]	پښه	[pça]	‚Fuess‘
Rumänisch	Walachischi Dialäkt(Muntenisch)	fir	[çir]	‚Faade‘	Allophon vo /f/ vor [i].[8] [f] im Standardrumänische.
Russisch	Standard[9]	твёрдый/tvjordyj	[ˈt̪ʋʲɵrd̪ɨ̞ç]	‚hard‘	Ei mööglichi Ussprooch vo /j/.
Schottisch-Gälisch[10]		eich	[eç]	'Rösser'
Spanisch	Chilenisch[11]	mujer	[muˈçe̞ɾ]	Frau	Allophon vo /x/ vor Vorderzùngevokal.
Ungarisch[12]		kapj	[ˈkɒpç]	‚übecho (Imperativ)‘	Allophon vo /j/ zwüsche eme stimmlose Obstruent en ere Wortgränz.
Wallonisch		texhe	[tɛç]	‚lisme‘
Walisisch		hiaith	[çaɪ̯θ]	‚Sprooch‘	Chùnt in Wörter vor, wo en /h/ zur Hiatustilgig vor /j/ vorchùnt. So wird uss jaɪ̯θ iaith ‚Sprooch‘ ei hiaith ‚ihri Sprooch‘.[13]

Fuessnote

1. Ladefoged, Peter; Maddieson, Ian, The Sounds of the World's Languages, Oxford: Blackwell, ISBN 0-631-19815-6. pp.167–68
2. Am Kaiserstuehl sin Wyhl un Saschbe d'nördlichschte Dörfer, wo kei [ç] hen, lueg doo; Syte 197
3. Damirchizadeh, A (1972), Modern Azerbaijani Language: Phonetics, Orthoepy and Orthography, Maarif Publ. pp.96
4. Okada, Hideo (1991), "Phonetic Representation:Japanese", Journal of the International Phonetic Association 21 (2): 94–97
5. Collins & Mees (2003:191)
6. Kristoffersen (2000:23)
7. Michael M.T. Henderson, Four Varieties of Pashto
8. Pop (1938:30)
9. Yanushevskaya & Bunčić (2015:223)
10. Oftedal, M. (1956) The Gaelic of Leurbost. Olso. Norsk Tidskrift for Sprogvidenskap.
11. Palatal phenomena in Spanish phonology (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv) Vorlage:Toter Link/etd.fcla.edu Page 113
12. Siptár, Péter; Törkenczy, Miklós (2007), The Phonology of Hungarian, The Phonology of the World's Languages, Oxford University Press
13. Ball & Watkins (1993:300–301)

Konsonante	Lueg au: IPA, Vokale
Bilabial Labiodental Dental Alveolar Postalv. Retroflex Alveolopalatal Palatal Velar Uvular Pharyngal Epiglottal Glottal Nasal m ɱ n̪ n ɳ ɲ ŋ ɴ Plosive p b t̪ d̪ t d ʈ ɖ c ɟ k ɡ q ɢ ʡ ʔ  Schnalzluut  ʘ ǀ ǃ ǂ ǁ ǃ˞ Affrikat pɸ bβ p̪f b̪v tθ dð ts dz tʃ dʒ ʈʂ ɖʐ tɕ dʑ cç ɟʝ kx ɡɣ qχ ɢʁ  Implo­siv  ɓ ɗ ᶑ ʄ ɠ ʛ Frikativ ɸ β f v θ ð s z ʃ ʒ ʂ ʐ ɕ ʑ ç ʝ x ɣ χ ʁ ħ ʕ ʜ ʢ h ɦ  Ejektiv  pʼ tʼ ʈʼ cʼ kʼ qʼ ʂʼ q͡χʼ    Approximante    ʋ ɹ ɻ j ɰ fʼ θʼ sʼ ɬ’ ʃʼ ɕʼ xʼ χ’ Vibrante ʙ r ɽr ʀ t͡θʼ t͡sʼ t͡ɬʼ t͡ʃʼ ʈ͡ʂʼ c͡ʎ̝̥ʼ k͡xʼ k͡ʟ̝̊ʼ Flap/Tap ѵ ɾ ɽ co-artikulierti Frikativ  ʍ w ɥ ɫ lat. Frikativ ɬ ɮ co-artikulierti Plosiv  k͡p ɡ͡b ŋ͡m lat. Approximante l ɭ ʎ ʟ
Bi de Spalte wo grau sin, goot mer devo uss, dass si nit artikuliert werde chönne; wysi Spalte, ùn Zeiche, wo nit verlinkt sin, hen kei offiziels IPA-Zeiche un/oder sin uss keinere Sprooch bekannt.