Remove ads
Switserland (Duits: Schweiz; Frans: Suisse, [sɥis(ə)]; Italiaans: Svizzera, [ˈzviːtːsera]; Romansch: Svizra, [ˈʒviːtsrɐ] of [ˈʒviːtsʁɐ], ), amptelik die Switserse Konfederasie (Duits: Schweizerische Eidgenossenschaft; Frans: Confédération suisse; Italiaans: Confederazione Svizzera; Romansch: Confederaziun svizra, ), is 'n klein landingeslote, federale staat in Sentraal-Europa, met Duitsland, Frankryk, Italië, Oostenryk en Liechtenstein as aangrensende lande. Die laasgenoemde vorm sedert 1923 'n monetêre en doeane-unie met Switserland, en ook sy buitelandse belange word deur die Konfederasie waargeneem. Switserland het 'n lang tradisie van politieke en militêre neutraliteit, maar word nogtans dikwels vereenselwig met internasionale samewerking aangesien dit die tuiste is van baie internasionale organisasies.
| |||||
| Nasionale leuse: Unus pro omnibus, omnes pro uno (la) "Einer für alle, alle für einen" (de) "Un pour tous, tous pour un" (fr) "Uno per tutti, tutti per uno" (it) "In per tuts, tuts per in" (rm) (Afrikaans: "Een vir almal, almal vir een") | |||||
| Volkslied: Switserse Psalm | |||||
 | |||||
| Hoofstad | Geen (de jure) Bern (de facto)[1] | ||||
| Grootste stad | Zürich | ||||
| Amptelike tale | Duits (62%) Frans (23%) Italiaans (8%) Romansch (0,5%) | ||||
| Regering • Federale Raad • Federale Kanselier |
Federale multi-partye republiek met deeglike elemente van direkte demokrasie Viola Amherd (President) Karin Keller-Sutter (Adjunkpresident) Guy Parmelin Ignazio Cassis Albert Rösti Elisabeth Baume-Schneider Beat Jans Viktor Rossi | ||||
| Onafhanklikheid • Stigtingsdatum • Verdrag van Basel • Vrede van Westfalen • Restourasie • Bondstaat |
Federale Verdrag ca. 1300, gevier op 1 Augustus 1291 22 September 1499 24 Oktober 1648 7 Augustus 1815 12 September 1848 | ||||
| Oppervlakte - Totaal - Water (%) |
41 285[2] km2 (132ste) 15 940 myl2 4,34 (2015)[3] | ||||
| Bevolking - 2023-skatting - 2015-sensus - Digtheid |
8 902 308[4] (99ste) 8 327 126[5] 207 / km2 (48ste) 536,1 / myl2 | ||||
| BBP (KKP) - Totaal - Per capita |
2024-skatting | ||||
| BBP (nominaal) - Totaal - Per capita |
2024-skatting | ||||
| MOI (2021) |  0,962[7] (1ste) – baie hoog | ||||
| Gini (2022) | 31,1[8](19de) – laag | ||||
| Geldeenheid | Frank (CHF) | ||||
| Tydsone - Somertyd |
MET (UTC+1) MEST (UTC+2) | ||||
| Internet-TLD | .ch | ||||
| Skakelkode | +41 | ||||
.svg)
.svg)
Confoederatio Helvetica (CH), die Latynse weergawe van die amptelike naam, vermy 'n keuse tussen die vier amptelike tale. Die afkorting word op soortgelyke manier gebruik – onder meer as Switserland se Internet-topvlakdomein, .ch.
Die bevolking van Switserland vorm geen etniese, taalkundige of godsdienstige eenheid nie. Hul identiteit word gevorm deur hul gemeenskaplike geskiedenis, die gemeenskaplike mites, die gemeenskaplike politieke oortuigings en beginsels (wat onder meer die federalisme, direkte demokrasie en neutraliteit insluit), die geografie en klein oppervlakte en ook die oortuiging dat hulle 'n uitsondering in Europa vorm.
Remove ads
Die naam Schwyz is moontlik afgelei van Suito, 'n Alemanniese stamhoof of leërvoerder, wat hom volgens ou legendes aan die voet van die Mythenbergreeks gevestig het. Schweiz is die Nieuhoogduitse variant van die Alemanniese Schwyz.
Toe die troepe van die Switserse Konfederasie oorlog teen die Habsburgers gevoer het, het die troepe van die kanton Schwyz 'n besonder belangrike rol gespeel. Hulle het ook elders in Europa groot aftrek gekry as huursoldate. Ná die Slag van Sempach in die jaar 1386 het die naam Swiz of Sweiz legendaries geword, en die Duitse en Oostenrykse kroniekskrywers het begin om na alle inwoners van die Konfederasie as "Switsers" te verwys. Die eerste historiese bron is 'n regsdokument van koning Sigismund uit die jaar 1415 waarin na "Switsers" verwys word.
Die burgers van die Konfederasie het aanvanklik nie van hierdie naam gehou nie. In die Swabiese Oorlog van 1499 het die prentjie egter verander, en die Eedgenote het die skeldwoord "Switser" nou as 'n erenaam vir hulself gebruik, alhoewel in die amptelike taal nog steeds die voorkeur aan "Eedgenoot" gegee is.
In die 18de eeu begin die kroniekskrywer Johannes von Müller die term "Switserse Eedgenote" te gebruik, en hierdie naam is in die sogenaamde Mediasiegrondwet van die jaar 1803 vir die eerste keer ook amptelik gebruik. Die naam Helvetiese Republiek, wat deur Napoléon Bonaparte versin is, is vervang deur "Switserse Konfederasie".
Remove ads
Vroeë geskiedenis
Die vroegste menslike nedersettings in die gebied van die huidige Switserland dateer uit die vroeë Steentydperk. Maar eers na die laaste ystydperk het groter getalle mense hulle in Sentraal-Switserland gevestig, veral in die gebiede rondom mere waar nedersettings met paalhuise ontstaan het. Danksy die meer gematigde klimaat was die landskappe van Switserland deur gemengde bosse, mere en moeraslande in die sentrale dele en witdenneboom-bosse in die Alpegebied gekenmerk. Die bosse het as natuurlike habitat vir rooi wild, bere, wolwe, wilde perde en baie spesies van klein soogdiere gedien.
Vanuit die Geneefse Meer het die sogenaamde Megaliet-beskawing van Wes-Europa ook na die sentrale gebiede van Switserland uitgebrei. Hierdie kultuur is na die groot steenblokke of megaliete vernoem wat vir die bou van tafelvormige grafkamers (sogenaamde dolmens of menhirs) gebruik is. Voorbeelde hiervan het in Petit Chasseur, kanton Valais en in Auvernier in die kanton Neuchâtel bewaar gebly. 'n Tweede groep immigrante, lede van 'n agrariese beskawing, het vanuit Suid-Duitsland na Oos-Switserland gemigreer.
In die Bronstydperk (vanaf omstreeks 1800 v.C.) is koper in Valais en Groubunderland ontgin. Vanaf 1100 v.C. het talle nedersettings, wat meestal beperk was tot kleiner stamgroepe, langs die oewers van mere bestaan. Argeologiese opgrawings het duisende artefakte opgelewer waarvan talle blykbaar uit ander dele van Europa ingevoer is. Daarnaas het nedersettings ook in heuwellande en in die Alpebergreeks ontstaan.[9]
In die vroeë Ystertydperk (vanaf omstreeks 800 v.C.) het Keltiese setlaars na hierdie gebied gemigreer. Danksy belangrike argeologiese vondse naby La Tène in die kanton Neuchâtel is 'n hele periode van die Jong-Ystertydperk na daardie nedersetting vernoem. Die Keltiese bewoners het uitgebreide handelsbande met ander Europese gebiede, waaronder Griekeland, gevestig. In hierdie geskiedkundige periode het op Switserse gebied vroeë voorlopers van 'n skrifstelsel voorgekom wat egter nog geen alfabetiese karakter gehad het nie.
Keltiese en Alemanniese immigrasie
Die Keltiese Helvetiërs wat hulle omstreeks 100 v.C. in die gebied tussen Jura en Alpe gevestig het, was die naamgewers van Helvetia wat in 58 v.C. deur Gaius Iulius Caesar verower en by die Romeinse Ryk ingelyf is. In 15 v.C. het ook die Raetiërs wat die Oos-Alpegebied bewoon het, onder Romeinse bewind gekom.
In die tydperk tussen die 3de en 6de eeu n.C. het Germaanse stamme hulle in die gebied gevestig. Die Boergondiërs het omtrent 445 vanuit die suidweste van die land uitgebrei en naas Wallis 'n gebied verower wat tot by die Aare-rivier gestrek het. Hulle is deur die inheemse bevolking geassimileer. Ook gebiede soos Ticino en Groubunderland is nie deur die Germaanse migrasie geraak nie, terwyl die res van die land uiteindelik deur Alemanniese stamme verower is en sedertdien by die Germaanse taalgebied behoort. Die huidige taalgrense het min of meer in hierdie vroeë periode ontstaan.
Die Middeleeue
In die 6de eeu is die huidige staatsgebied by die Frankiese Ryk ingesluit. In 843 is die oostelike Switserland by die Heilige Romeinse Ryk ingelyf, in die 11de eeu ook die weste van die land. Desondanks het 'n aantal selfregerende geweste begin ontwikkel, terwyl twee gebiede – Uri en Schwyz – saam met enkele stedelike nedersettings die status van Ryksvryheid verwerf het.
Die legendariese stigting van die Switserse Federasie – aanvanklik 'n koalisie van drie kantons wat hulle teen die bewind van die Huis Habsburg verset het – het op 1 Augustus 1291 op die Rütli-weiveld plaasgevind, en Switserland pronk dus met 'n demokratiese regeringstelsel wat meer as 700 jaar oud is. Die eerste dag in Augustus word nog steeds as die Nasionale Dag van Switserland (Duits: Bundesfeier, Frans: Fête nationale) herdenk.
Vroeë moderne tyd
Die Switserse Konfederasie het tydens die 15de eeu tot 'n eersterangse militêre moondheid ontwikkel, wat Aargau, Thurgau en die valleie van Ticino by sy magsgebied ingelyf het. Die Switsers het in 1476 en 1477 ook militêre oorwinnings teen Karel die Stoute van Boergondië en oor keiser Maksimiliaan I behaal. Die laasgenoemde het aan Switserland 'n groot mate van selfregering verleen.
Die Konfederasie is in 1513 deur die toelating van die kantons Appenzell, Basel, Fribourg, Schaffhausen en Solothurn aansienlik vergroot. Tot en met 1798 het die Konfederasie dus uit dertien kantons bestaan. Bern het in 1536 Vaud van Savoie verower, terwyl nou politieke bande met Groubunderland, Genève, St. Gallen en ander gebiede en stede gesmee is. Met die Franse oorwinning in die Slag van Marignano gedurende die Italiaanse Oorloë het Switserland egter sy rol as beduidende faktor in die Europese politiek grotendeels ingeboet. 'n "Ewigdurende alliansie" met Frankryk en politieke neutraliteit het nou as ankerpunte van Switserland se internasionale optrede gedien. Switserse huursoldate het egter nog sowat drie eeue lank in buitelandse diens gestaan.
Reformasie en onafhanklikheid
Switserland was danksy Johannes Calvyn in Genève en Ulrich Zwingli in Zürich een van die sentrums van die Reformasie, wat die konfederasie in godsdienstige opsig verdeel en 'n periode van politieke en godsdienstige konflikte ingelui het. Die Switserse Katolieke het onder die leiding van die Vier Woudkantons 'n Protestantse leër verslaan, en die Rooms-Katolieke godsdiens van die kantons Fribourg, Luzern, Schwyz, Solothurn, Unterwalden, Uri en Zug is in die Verdrag van Kappel in 1531 erken. Ten spyte van sy godsdienstige verdeling het Switserland gedurende die Dertigjarige Oorlog sy neutraliteit bewaar. Terwyl Duitsland verwoes was, het Konfederasie 'n welvarende gebly en met die Vrede van Münster (Wesfale) in 1648 ook volle onafhanklikheid van die Heilige Romeinse Ryk verkry.
Gedurende die Franse Rewolusie het Switserland enkele jare onder Franse bewind gekom en het in 1798 'n nuwe politieke bedeling onder die naam Helvetiese Republiek gekry. Die Kongres van Wene het in 1848 Switserland se onafhanklikheid erken en sy neutraliteit gewaarborg.
Demokratiese bewegings
Reeds sedert 1838 het die demokratiese beweging van Switserland, wat hom vir 'n wysiging van die kantonale grondwette beywer het, steeds meer stukrag gekry. Die land was 'n toevlugsoord vir politieke vlugtelinge uit ander Europese lande. Vanaf 1830 is die grondwette in tien kantons, wat baie voorregte aan adellikes verleen het, deur nuwe demokratiese bedelings vervang wat voorsiening vir 'n indirekte algemene stemreg gemaak het. Republikeinse opstande in die Prinsdom van Neuchâtel was nogtans kortstondig en is maklik neergeslaan.
Terwyl 'n aantal kantons intussen ten gunste van 'n federale eenheidsstaat was, het die konserwatiewe Rooms-Katolieke kantons die voorkeur aan 'n losse konfederasie met vrywillige ooreenkomste tussen die verskillende kantons gegee. Die konflik het tot 'n aantal skermutselings en in November 1847 selfs tot 'n kortstondige burgeroorlog tussen die konserwatiewe Rooms-Katolieke (Sonderbund) en progressiewe Protestantse kantons gelei.
Die huidige Switserse bondstaat met Bern as sy administratiewe setel is ná die nederlaag van die konserwatiewe Sonderbund-kantons in 1848 gestig en bestaan tans uit 26 kantons. Die Switserse grondwet van 1848 is in baie opsigte op die model van dié van die Verenigde State geskoei – met 'n tweekamer-parlement as "Federale Vergadering" (Bundesversammlung of Assemblée fédérale) wat uit 'n Huis van Afgevaardigdes (Nationalrat of Conseil National) en 'n Raad van State (Ständerat of Conseil des États as verteenwoordiging van die kantons) bestaan. Die Federale Vergadering as wetgewende gesag verkies die Federale Raad (Bundesrat of Conseil fédéral) met sewe lede as uitvoerende gesag. 'n Federale hof het die laaste sê oor regeringsbesluite.
Switserland het sy neutraliteit in die Eerste en Tweede Wêreldoorlog bewaar en ook nie by die Europese Unie aangesluit nie. Dit het wél in 1960 'n lidstaat van die Europese Vryehandelsooreenkoms (EFTA) geword en in 2002 by die Verenigde Nasies aangesluit.
Remove ads
Switserland word in vyf geografiese gebiede verdeel wat onder meer ten opsigte van klimaattoestande duidelik van mekaar verskil: Die Jura, die Middelland, die Vooralpe, die Alpe en die gebied suid van die Alpe.
Die Middelland beslaan die gebied tussen Jura en Alpe of sowat 30 persent van Switserland se oppervlakte. Dit strek oor 'n afstand van 300 kilometer van die Meer van Genève tot by die Bodenmeer, met 'n wydte van tussen 40 kilometer in die weste en 70 kilometer in die ooste. Die hoogste bergspitse is die Napf op 1 408 meter bo seevlak.
Danksy die matige klimaat en die groot getal riviere en mere het die Middelland steeds een van die mees digbevolkte gebiede van Switserland gevorm, waar die grootste stede van die land lê. In 1990 was twee derdes van die Switserse bevolking hier saamgetrek. Met die vinnige motorisering ná die Tweede Wêreldoorlog het die grootste stede in die Middelland tot uitgestrekte metropolitaanse gebiede ontwikkel, waaronder Montreux-Lausanne-Genève in die weste, en Bern-Thun en Winterthur-Zürich-Olten in die ooste.
In politieke, ekonomiese, kulturele en godsdienstige opsig het die Middelland egter nooit 'n eenheid gevorm nie. Die Middelland maak dus deel uit van die Romaanse taalgebied in die weste, sowel as die Germaanse in die ooste.
14 813 vierkante kilometer (of 38 persent) van Switserland se oppervlak is landbougebiede, 12 522 vierkante kilometer (30,4 persent) is woudgebiede, 2 418 vierkante kilometer is bebou en 10 531 vierkante kilometer (25,5 persent) is onproduktiewe gebiede, veral in die berge.
Switserland strek maksimaal 220 kilometer in noord-suidelike en 348 kilometer in wes-oostelike rigting.
Geologie
Die geologiese struktuur van Switserland is oor baie miljoene jare deur die botsing van die vastelande van Europa en Afrika gevorm. In geologiese opsig is daar vyf gebiede: Die kern van die Alpe word deur graniet gevorm, terwyl die Jura 'n jonger bergreeks uit kalksteen is. Tussen die Alpe lê die vlaktes en heuwellandskappe van die Middelland. In die uiterste suide van Switserland lê die Mendrisiotto in die kanton Ticino wat deel uitmaak van die Po-vlakte, terwyl die stad Basel in die noordweste in die Bo-Rynse vlakte lê.
Berge
.jpg)
Daar is 74 berge op 'n hoogte van meer as 4 000 meter bo seevlak. Hiervan lê 55 binne die landsgrense en 19 in die Switsers-Italiaanse grensgebied. Die twaalf hoogste berge van Switserland lê almal in die kanton Valais (Wallis). Die Dufour-bergpiek in die Monte-Rosa-massief is die hoogste punt in Switserland op 4 634 meter, alhoewel dit gedeeltelik op Italiaanse gebied lê. Die berge van Valais spog met 'n aantal ander superlatiewe soos die grootste gletsers en die berg Weisshorn, wat vanweë sy piramidevormige bergpiek as een van die mooiste in die Alpe beskou word.
Die hoogste berg wat volledig in Switserland lê, is die Dom tussen Zermatt en Saas-Fee op 'n hoogte van 4 545 meter. Die bekendste berg van Switserland is nogtans die Matterhorn suid van Zermatt op 'n hoogte van 4 478 meter bo seevlak.
Die bergpieke van die Eigner (3 970 meter), Mönch ("Monnik", 4 107 meter) en Jungfrau ("Jonkvrou", 4 158 meter) vorm 'n bekende groep in die Berner Oberland. Die hoogste piek in die kanton Bern is die Finsteraarhorn (4 274 meter).
Die bekendste berge in die oostelike Switserland is die Piz Bernina (4 049 meter), die mees oostelike van alle Alpe-bergpieke met 'n hoogte van meer as 4 000 meter, en Piz Palü (3 901 meter).
Die bergpieke in die Vooralpe-gebied is duidelik laer, nogtans is daar bekendes soos die Pilatus in Luzern (2 132 meter), die Titlis (3 238 meter), die Rigi (1 797 meter) in die kanton Schwyz en die Säntis (2 502 meter) in Oos-Switserland.
Sowat 'n derde van die Frans-Switserse Jura-bergreeks met sy oppervlak van 14 000 vierkante kilometer maak deel uit van Switserland. Die hoogste bergpiek in die Jura-massief, die Crêt de la Neige op 'n hoogte van 1 720 meter, lê in Frankryk; die hoogste Switserse berge in die Jura is Mont Tendre (1 679 meter). Ander bekende bergpieke is Chasseral (1 607 meter), La Dôle (1 677 meter), Chasseron (1 607 meter) en Suchet (1 588 meter).
Mere
Danksy die topografiese struktuur en as gevolg van gletservorming tydens die Ystydperke beskik Switserland oor 'n groot aantal mere. Baie van hulle is klein bergmere.
Die grootste meer van Switserland is die Meer van Genève aan die Frans-Switserse grens (580,03 vierkante kilometer, waarvan sestig persent in Switserland lê). Die tweede grootste meer is die Bodenmeer wat aan Duitsland en Oostenryk grens (536 vierkante kilometer). 23,73 persent van sy oewerlyn is Switserse gebied. Die Lago Maggiore aan die Switsers-Italiaanse grens vorm met 'n hoogte van 193 meter bo seevlak die laagste punt van Switserland. 19,28 persent van sy oppervlak lê in Switserland.
Die bekendste mere wat uitsluitlik in Switserland geleë is, is die Meer van Neuchâtel (215,2 vierkante kilometer), die Vierwoudstrekemeer (Duits: Vierwaldstättersee) (113,72 vierkante kilometer) en die Zürichmeer (88,17 vierkante kilometer).
Riviere
Twee groot riviere van Europa, die Ryn en Rhône, het hulle oorsprong in die Switserse Gotthard-bergmassief. Met die uitsondering van die riviere in Engadin en Ticino mond die meeste Switserse riviere in die Ryn, Rhône of Donau. Die Ticinorivier mond in die Italiaanse Po uit.
Die Ryn loop deur die Rynvallei, waar hy ook die grenslyn met Liechtenstein en die Oostenrykse deelstaat Vorarlberg tot by die Bodenmeer vorm. Naby die Duitse stad Konstanz verlaat die rivier die meer en vorm die Duits-Switserse grens – met uitsondering van die kantons Schaffhausen en Basel-Stadt, wat albei gedeeltelik ten noorde van die Ryn lê. Die Rynval (Duits: Rheinfall) in Schaffhausen is die grootste waterval in Middel-Europa. Die Switserse loop van die Ryn het 'n totale lengte van 375 kilometer.
Die Rhône ontspring digby die Rhônegletser aan die westelike kant van die Gotthardmassief en loop deur die kanton Valais/Wallis tot by die Meer van Genève. Die Rhône verlaat die meer in die weste en loop deur die stad Genève en verder deur Frankryk, waar hy in die Middellandse See uitmond. Die Switserse loop van die Rhône het 'n lengte van 264 kilometer.
Ander bekende riviere wat in Switserland ontspring, is die Reuss (wat in die Aare uitmond), die Aare (mond in die Ryn uit) en die Doubs in die kanton Jura (mond in die Saône uit).
Remove ads
Die Switserse gebiede noord van die Alpe word deur 'n gematigde Middel-Europese klimaat gekenmerk, terwyl die gebiede suid van die Alpe tot die Mediterreense klimaatsone behoort. As gevolg van die geografiese ligging en die hoogte bo seevlak is daar verskillende klimaatsones. Switserland word ten opsigte van die klimaat gewoonlik in vier sones verdeel:
- die Juragebied met die gelyknamige bergreeks en Noordwes-Switserland,
- die Middelland tussen Jura en die Vooralpe,
- die Vooralpe en Alpe (die bergagtige gebiede suid van die Middelland) en
- Suid-Switserland met alle gebiede suid van die Alpe (Valais/Wallis, Ticino, Engadin en die valleie van Suid-Groubunderland).
Die gemiddelde temperature is veral afhanklik van die hoogte bo seevlak; gewoonlik is die westelike gebiede effens warmer (sowat 1 °C) as die ooste. In die laer geleë gebiede is die gemiddelde temperatuur in Januarie -1 °C tot 1 °C en in Julie 16 tot 19 °C, met 'n gemiddelde jaarlikse temperatuur van 7 tot 9 °C. Die gemiddelde temperature is 1 tot 3 °C hoër in die Rhônevallei, in die omgewing van Basel en in die vlaktes van Ticino, en sowat 10 °C laer in die hoër geleë Alpevalleie in Engadin.
Die gemiddelde jaarlikse reënval is tussen 550 millimeter in die Rhônevallei (Valais/Wallis) en sowat 2 000 millimeter in Sentraal-Switserland, in die Alpe en in Ticino. Sneeuvalle kom in die Alpe gereeld voor, terwyl die gebiede van Genève, Basel en Ticino dikwels sneeuvry bly in die winter.
Mis tree veral gedurende die lente en herfs in die Middelland op. Tipiese winde is die Bise ('n koue noord-oostelike wind) en die Föhn ('n warm valwind).
Remove ads
Struktuur
Met 'n nominale per capita-inkomste van 71 000 CHF in 2012 word Switserland by die welvarendste lande ter wêreld gereken,[10] terwyl die Switserse ekonomie met 'n bruto binnelandse produk (BBP) van 593 miljard CHF (482 miljard €) in 2012 die agste grootste in Europa was.[11]
Sy ekonomie het ook in 'n geglobaliseerde wêreld hoogs mededingend gebly – die Geneefse Wêreld Ekonomiese Forum (WEF) het Switserland in 2012 in sy jaarliks gepubliseerde Global Competitiveness Index weer in die eerste plek geplaas – nog voor Singapoer, Swede en Finland.[12] Switserland se werkloosheidsyfer was in Januarie 2013 met 3,4 persent een van die laagstes in Europa. Die inflasiekoers was negatief met -0,7 persent.
Switserland het sy ekonomiese welvaart aan sy veelsydige, uitvoergerigte nywerheid- en hoëtegnologiesektor asook sy toekomsgerigte dienstesektor te danke. Vier van die wêreld se honderd grootste multinasionale maatskappye het hulle hoofkwartiere in Switserland: die bank Credit Suisse, die voedselvervaardiger Nestlé, asook Novartis en Roche, twee bekende ondernemings uit die chemiese en farmaseutiese bedryf. Naas multinasionale maatskappye word die Switserse ekonomie deur innoverende klein- en middelgrootondernemings oorheers wat 90 persent van alle maatskappye en twee derdes van die Switserse mannekrag verteenwoordig.
Ondernemings uit sektore soos farmasie, chemie, geneeskundige tegnologie, masjienbou en elektronika, fynmeganika en horlosies bly die dryfkrag agter Switserland se ekonomiese groei. Die ondernemings van die finansiële bedryf wat in 2007 veertien persent van die BBP verteenwoordig het, het 'n suksesvolle strategie van internasionale bedrywighede en gehaltedienslewering toegepas.
Die grootste uitdagings vir die toerismebedryf is die sterk wisselkoers van die Switserse frank en die betreklik hoë prysvlakke vir buitelandse besoekers wat daaruit voortspruit. Daarnaas is die bou- en eiendomsbedryf (10,2% van die BBP) net soos handel en logistiek (13,7% van die BBP) beduidende ekonomiese sektore van die plaaslike ekonomie.
Nywerhede
Die sekondêre en tersiêre sektor lewer die grootste bydraes tot die bruto binnelandse produk. Die nywerheidsektor se waardeskepping het van 30 persent van die BBP in 1970 gedaal tot die huidige 20 persent. Die tekstielbedryf wat oorspronklik 'n oorheersende rol gespeel het, het intussen grotendeels verdwyn.
Daarenteen speel masjienbou en voedselverwerking steeds 'n sentrale rol, waarby ondernemings soos Asea Brown Boveri (ABB) en Nestlé tot multinasionale maatskappye gegroei het. In 2008 het die industriële waardeskepping van Switserland persentasiegewys dieselfde vlak as dié van Duitsland bereik en intussen by dié van Japan verbygesteek. Hierdie prestasie is aan die grootskaalse vervaardiging van hoëwaardegoedere soos geneeskundige tegnologie, farmaseutiese produkte, presisie-meetinstrumente of luukse-horlosies te danke.
Switserland se industriële produksie is met 'n jaarlikse waarde van sowat VSA$100 miljard aansienlik groter as dié van België, Noorweë of Swede en vergelyk goed met dié van die Republiek China (Taiwan) en Nederland. Per capita is dit selfs die hoogste ter wêreld met sowat VSA$12 000, nog voor Japan met $8 600 en Duitsland met $7 700.[13]
Landbou en natuurlike hulpbronne
Slegs 3,7 persent van die ekonomies aktiewe bevolking is tans nog in die landbousektor werksaam. Hierdie sektor word deur die federale regering met subsidies en doelgerigte regstreekse betalings bevorder. Die ongunstige strukture van die landboubedryf met sy relatief groot aantal klein boerderye, dikwels ongunstige topografiese toestande, hoë loonvlakke en streng voorskrifte wat onder meer vir veeteelt en omgewingsbewaring geld, het nadelige uitwerkings op die internasionale mededingendheid. Die toenemende liberalisering van die landboumark as gevolg van internasionale ooreenkomste plaas steeds meer druk op Switserse boere.
Die landbousektor is tans aan strukturele veranderings onderhewig wat onder meer 'n verskuiwing van klein boerderye in berg- Vooralpegebiede na 'n kleiner aantal groot boerderye in die vlaktes van die Mittelland van die noordelike Sentraal-Switserland behels. Die aantal voltydse werknemers in die landbousektor het in die periode tussen 1990 en 2000 met 24,7 persent of 32 000 gedaal, terwyl ook die aantal boerderye met 24 persent afgeneem het. Die totale grond wat vir landboudoeleindes gebruik word, het daarenteen onveranderd gebly.
Boerderye in bergagtige gebiede spits hulle oorwegend op veeteelt en melkproduksie toe, terwyl boere in die Mittelland veral graan, aartappels en suikerbeet verbou. Die vrugtebedryf is in Oos-Switserland en Wallis (Valais) gekonsentreer, terwyl wynbou in die Romandie 'n belangrike rol speel. Die Switserse landbousektor word tans nog deur geïntegreerde (konvensionele) landboumetodes oorheers, tog het die ekologiese landbou in die afgelope dekades steeds belangriker geword en verteenwoordig dit nege persent van die Switserse landbouopbrengs. Genetiesveranderde gewasse word – behalwe vir navorsingsdoeleindes – nie in Switserland verbou nie.
Die land beskik nie oor noemenswaardige natuurlike hulpbronne nie, en mynbou is beperk tot die ontginning van kies, kalk, klei, graniet en sout. Waterkrag is 'n beduidende bron van hernubare energie – meer as 500 waterkragsentrales voorsien in sowat twee derdes van Switserland se elektrisiteitsbehoefte.
Remove ads
Spoorweë
Spoorweë het as vervoermiddel 'n sentrale rol by die ontwikkeling van Switserland tot 'n moderne nywerheidsland en dienste-ekonomie gespeel. Talle tegniese en ekonomiese prestasies word met die bou van spoorweë in die dikwels moeilike Switserse bergterrein verbind, terwyl die maatskaplike ontwikkelinge wat daaruit voortgespruit het die moderne Switserse samelewing gevorm het. Om ekologiese redes neem spoorweë ook in die huidige vervoerbeleid van Switserland 'n sentrale plek in.[14]
Tradisioneel word daar 'n onderskeiding gemaak tussen openbare spoorweë wat 'n vaste skedule moet volg (soos die Federale Switserse Spoorweë SBB/CFF), privaat spoorweë en bergspoorweë asook stedelike sneltreine vir pendelaars aan die een kant, en nie-openbare industriële, werksterrein- en bouspoorweë aan die ander kant. Stedelike trems vorm 'n eie kategorie. Switserland beskik oor een van die digste openbare spoorwegnetwerke ter wêreld.
In die vroeë 21ste eeu word sowel die voormalige staatsonderneming SBB/CFF asook privaat bestuurde taklyne, wat as konsessies bedryf word, in die regsvorm van aandelemaatskappye bedryf. Die infrastruktuur, waaronder veral die spoorwegnetwerk, word deur die federale regering met belastinggeld gefinansier, terwyl SBB/CFF geld vir die lewering van vervoerdienste aan die publiek ontvang. SBB/CFF betaal 'n bydrae vir die gebruik van die spoorwegnetwerk en moet bedryfskoste uit hul inkomste finansier.
Privaat spoorweë word eweneens finansieel deur die federale regering gesteun mits ook die kantons tot die koste bydra. Tak- en privaat spoorweë wat in die Vereniging van Switserse Vervoerondernemings saamgesluit is, dek tans ongeveer veertig persent van die totale spoorwegnetwerk en word in koöperasie met SBB/CFF se netwerk bedryf.
Remove ads
Die politieke stelsel van Switserland
Switserland is 'n konfederasie van kantons wat net soos die federale regering wetgewende en uitvoerende bevoegdhede uitoefen. Die regeringstelsel word as een van die stabielstes ter wêreld beskou.
Die politieke verskil in sekere opsigte van dié van ander state, aangesien dit
- elemente van direkte demokrasie bevat: Die Switserse volk kan deur middel van inisiatiewe en referendums die beleid van die regering beïnvloed. Die oorspronklike direkte demokrasie met sy kenmerkende Landsgemeinde ('n vergadering van alle burgers van 'n kanton wat politieke besluite neem) word nog steeds in die kantons Appenzell-Innerrhoden en Glarus bewaar.
- dewolusie van mag of federalisme as sy grondslag het: Naas die volk is die kantons konstituerende instellings, en alle aangeleenthede wat volgens die grondwet nie eksplisiet aan die federale regering opgedra word nie, val binne die bevoegdheid van die kantons.
- in wese 'n konkordansie-demokrasie is en
- ten opsigte van sy buitelandse beleid 'n selfverklaarde neutraliteit behou.
Magskeiding
- Die Switserse Parlement (Nasionale Vergadering) is die wetgewende gesag. Switserland se tweekamerstelsel bestaan uit die Nasionale Raad met 200 lede wat deur die burgers gekies word, en die Raad van State met 46 lede wat die Switserse kantons verteenwoordig.
- Die Federale Raad is die uitvoerende gesag met sewe lede wat deur die parlement gekies word en gelyke regte het. Hulle is ook die hoofde van die Switserse departemente. Een van die sewe lede word deur die Nasionale Vergadering vir 'n ampstermyn van een jaar as Federale President gekies. Die Federale President fungeer as voorsitter van die Federale Raad en verteenwoordig die regering in die binne- en buiteland, alhoewel hy geen bepaalde voorregte het nie.
- Die regterlike gesag is verdeel in die Switserse Federale Geregshof in Lausanne, die Konfederale Versekeringshof in Luzern, die Federale Strafhof in Bellinzona en die Federale Administratiewe Geregshof in St. Gallen. Die twee laasgenoemde howe is onlangs geskep. Switserland beskik nie oor 'n Konstitusionele Hof nie, aangesien die ander howe uitspraak mag lewer oor grondwetlike sake en kwessies.
Internasionale organisasies
Switserland is 'n lidstaat van 'n groot aantal internasionale organisasies. Dit was in 2002 een van die laaste lande wat by die Verenigde Nasies (VN) aangesluit het, maar ook die eerste staat waar die VN-lidmaatskap deur die bevolking in 'n referendum goedgekeur is.
Switserland is tans ook 'n lid van die Organisasie vir Veiligheid en Samewerking in Europa (OVSE) en die Raad van Europa en het ook die Europese Vryehandelsooreenkoms (EVA) en die Kyoto-protokol onderteken. Die land beywer hom ook vir die menseregte, onder meer deur sy lidmaatskap in die VN se Menseregteraad.
Switserland het nie by die Europese Unie (EU) aangesluit nie, alhoewel daar 'n aantal tweesydige ooreenkomste met die EU bestaan. Daar is baie samewerking op die gebied van navorsing, en Switserland is een van die stigterslede van die CERN, die Europese Organisasie vir Kernnavorsing wat navorsing in verband met elementêre deeltjies doen. Genève huisves die CERN se navorsingsentrum.
As gevolg van sy neutraliteitsbeleid is Switserland tans geen lid van enige militêre verdragsorganisasie nie.
Remove ads
Vroeë immigrasie, politieke en handelsbande
Vanaf 1658 het enkele Switsers in diens van die Nederlandse Verenigde Oos-Indiese Kompanjie (VOIK) 'n tyd lank in die Kaapkolonie vertoef, terwyl ander hulle later as boere aan die Kaap gevestig het. Jean Pierre Pury wat in 1713 'n besoek aan die Kaap gebring het, het 'n groot bydrae tot die vestiging van die Suid-Afrikaanse wynboubedryf gelewer.
In die 19de eeu het Switserse koop- en ambagsmanne, kroegbase en ingenieurs, wat onder meer by die bou van spoorweë betrokke was, hulle in Suid-Afrika gevestig. Die ontdekking van diamante- en goudvelde het meer Switserse immigrante na die Kaap gelok. Arnold Theiler het saam met enkele landgenote 'n waardevolle bydrae tot veeartsenykundige navorsing in Suid-Afrika gelewer.
Gedurende die Tweede Vryheidsoorlog (1899–1902) het ook Switsers by die Boeremagte aangesluit. Die Britse oorlogvoering het in Switserland baie kritiek uitgelok en politieke betrekkinge met Londen vertroebel. Die Switserse Rooi Kruis en enkele gereformeerde kerke het humanitêre hulp aan Afrikaners verskaf. Nadat Afrikanermagte 'n nederlaag gely het, het die president van die Zuid-Afrikaansche Republiek (Transvaal), Paul Kruger, hom as balling in Switserland gevestig. Hy is hier in 1904 in Clarens, 'n stadsdeel van Montreux, oorlede.
Sendingwerk
Gereformeerde Switserse Christene het reeds vanaf 1831 as sendelinge van die Paryse en Baselse Sendinggenootskap na Suid-Afrika gereis. Switserse sendingwerk is vanaf 1875 deur die Vrykerk van die kanton Vaud en geloofsgenote uit Genève en Neuchâtel (Neuenburg) gedoen. In landelike gebiede het die Switsers vanaf 1879 hospitale en vanaf 1906 ook skole gestig. Soortgelyke instellings vir mynwerkers in Pretoria en Johannesburg het vanaf respektiewelik 1897 en 1904 ontstaan.
Immigrasie
Switserse immigrante het merendeels oor dubbele burgerskap beskik. Die Switserse gemeenskap aan die Kaap het bestendig gegroei van 570 in 1918, meer as 1 000 in 1947, meer as 2 000 in 1956, meer as 5 000 in 1966 en omstreeks 9 000 sedert 1977. Die eerste Switserse verenigings in Suid-Afrika is in 1891 gestig. Terwyl die meeste Switserse immigrante hulle in die 19de eeu nog in Noord-Afrika gevestig het, was Suid-Afrika vanaf die 1950's die belangrikste bestemming in Afrika.
Tegelykertyd het ook Suid-Afrikaners hulle in Switserland kom vestig. Tussen 1960 en 1990 het die getal Suid-Afrikaansgebore inwoners van 161 tot 500 gegroei. In 2009 was daar 1 806 inwoners met Suid-Afrikaanse burgerskap. Suid-Afrikaanse ondernemings het filiale in Switserse stede soos Zürich, Zug en Luzern gevestig, terwyl die lugvervoerooreenkoms wat in 1959 tussen die twee lande gesluit is, bande verder verstewig het. Vanaf 1975 het jaarliks meer as 10 000 Switserse toeriste 'n besoek aan Suid-Afrika gebring.
Diplomatieke en handelsbetrekkinge
Switserse diplomatieke sendings is in Pretoria (1887–1895 konsulaat, vanaf 1952 sending, sedert 1960 ambassade), Johannesburg (konsulaat vanaf 1895, 1899–1918 verteenwoordiging deur die Duitse konsul, 1925–1952 en sedert 1959 konsulaat-generaal) en Kaapstad (konsulaat sedert 1916) geopen.
Vanaf 1938 het die diplomatieke korps nou saamgewerk met die Sentrale Kantoor vir Handelsbevordering sodat handelsbande tussen Switserland en Suid-Afrika verstewig het. Switserland het hoofsaaklik masjiene en chemikalieë na Suid-Afrika uitgevoer, terwyl mynbou- en landbouprodukte ingevoer is. Handel met Suid-Afrika het omstreeks een persent van Switserland se handelsvolume beslaan, alhoewel goudinvoere nie by dié syfer ingesluit is nie.
Een van die eerste Switserse ondernemings wat aanlegte in Suid-Afrika geopen het, was Bally wat vanaf 1921 skoene plaaslik vervaardig het. Later het maatskappye soos Nestlé gevolg. Nestlé se kondensmelkfabriek was die grootste in Suid-Afrika. In 1931 is ook 'n sjokoladefabriek gebou, en in 2006 het Nestlé se Suid-Afrikaanse dogtermaatskappy reeds werk aan meer as 4 000 Suid-Afrikaners verskaf. 'n Ander Switserse sjokoladeprodusent, Suchard, het tussen 1949 en 1960 'n kleiner aanleg in die land bedryf.
Holderbank, 'n Switserse sement- en boumateriaalvervaardiger, het in 1938 tot die Suid-Afrikaanse mark toegetree. Met 4 300 werknemers het dié maatskappy in die 1980's reeds meer as 'n derde van die Suid-Afrikaanse sementproduksie opgelewer. Ook die plaaslike eternietmark is deur Switserse vervaardigers oorheers, met ondernemings soos Everite (gestig in 1942) en Anglo-Alpha. Ander belangrike Switserse ondernemings met filiale aan die Kaap was Alusuisse (aluminium), Brown Boveri (elektriese ingenieurswese), Ciba-Geigy, Roche, Sandoz (chemiese en farmaseutiese produkte), Schindler (hysbakke), Luwa (lugreëling en verwarming), Oerlikon-Bührle (masjienbou) en Sulzer (tekstielmasjiene en mynpompe). In 1988 het Switserse ondernemings altesaam 17 000 Suid-Afrikaanse werknemers in diens gehad.
In 1945 was Switserland die derde belangrikste buitelandse belegger in Suid-Afrika. Later is die Alperepubliek deur Duitsland en Japan verbygesteek. Tussen 1950 en 1990 is altesaam sowat 7,1 miljard Switserse frank in die land belê. Totale Switserse beleggings in Suid-Afrika het gegroei van 751 miljoen frank in 1956 tot meer as 4 miljard in 1978 en 5,7 miljard frank in 1990 (sowat 'n tiende van alle buitelandse beleggings). In 2008 het regstreekse beleggings 4,4 miljard frank beloop.
Die drie grootse bankmaatskappye in Switserland, Schweizerische Kreditanstalt, Schweizerischer Bankverein en Schweizerische Bankgesellschaft (SBG) het vanaf 1946 in Suid-Afrika sake gedoen. Suid-Afrikaanse staatsobligasies is reeds vanaf 1910 in Switserland uitgereik. In 1952 het Suid-Afrika se grootste diamanteprodusent die monopolie van Londense handelaars op diamantinvoere deurbreek en 'n ooreenkoms met SBG oor diamantuitvoere na Switserland gesluit. Die land het sodoende veral in die 1980's as 'n belangrike sentrum van die internasionale diamantehandel gefungeer. Die drie groot Switserse banke het in 1968 as goudinvoerders saamgesluit, en vervolgens is meer as die helfte van Suid-Afrika se goudproduksie na Switserland uitgevoer. Switserse banke se sakebedrywighede aan die Kaap het hul hoogtepunt in 1984 met 'n jaarlikse omset van meer as 4 miljard frank bereik.
Handel en politiek
Handelsbetrekkinge met Suid-Afrika is verskeie kere as gevolg van internasionale ontwikkelinge verstewig. Toe Suid-Afrika vanaf 1933 Nasionaalsosialistiese Duitsland geboikot het, het Switserse uitvoere na Suid-Afrika gegroei. Vanaf die 1960's het die Verenigde Nasies pogings onderneem om Suid-Afrika weens sy beleid van rasseskeiding te isoleer, en alhoewel Switserland vanaf 1963 'n verbod op wapenuitvoere na Suid-Afrika geplaas en kritiek op die skending van menseregte in Suid-Afrika gelewer het, het die land nie deelgeneem aan die internasionale sanksieveldtog nie. Vanaf 1974 het die Federale Raad wél kapitaaluitvoere na Suid-Afrika beperk.
Reeds vanaf die 1970's is 'n vurige openbare debat oor die Switserse beleid teenoor Suid-Afrika gevoer. Kerke het net soos die Derde Wêreld- en Anti-apartheidbewegings hul kommer oor ekonomiese bande met wit Suid-Afrika uitgespreek, terwyl die sakewêreld en konserwatiewe partye die politieke onsydigheid van Switserland beklemtoon het. Hulle het na die negatiewe uitwerkings van ekonomiese sanksies vir swart Suid-Afrikaners en die politieke bande van opposisiegroepe verwys wat moontlik kommunistiese invloed in Suid-Afrika sou kon bevorder. Eers vanaf 1986 het die Switserse Federale Raad 'n meer aktiewe rol in Suid-Afrika se proses van demokratisering gespeel.
Kantons
- Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Switserse kantons.
Die huidige 26 kantons vorm die deelstate van die bondstaat Switserland. Oorspronklik het elke kanton van die Switserse Federasie 'n selfregerende en onafhanklike politieke eenheid gevorm, wat oor sy eie geldeenheid en leër beskik het. Die huidige federale struktuur dateer uit die jaar 1848.
In die 16de eeu het die Switserse Konfederasie uit dertien selfregerende kantons bestaan: Ses sogenaamde woudkantons en sewe sogenaamde stedelike kantons. Hulle het formeel deel uitgemaak van die Heilige Romeinse Ryk van die Duitse Nasie, tog was hulle ná hul oorwinning oor die Duitse keiser Maximiliaan in 1499 feitlik onafhanklik.
Die ses woudkantons was demokratiese republieke, terwyl die sewe stedelike kantons, waaronder Zürich, Bern en Basel, deur stadsrade geregeer is. Hierdie stadsrade is egter deur klein oligargieë van welvarende burgers oorheers.
Elkeen van die kantons beskik oor sy eie grondwet, wetgewende mag, regering en howe. Die meeste kantonale parlemente is eenkamerstelsels met tussen 58 en 200 setels. 'n Klein aantal van parlemente word deur sogenaamde Landsgemeinden gevorm, dit wil sê 'n vergadering van alle burgers wat oor wetsake besluit neem. Vroue het in enkele kantons eers in 1971 stemreg by die vergaderings gekry.
Alle aangeleenthede wat volgens die Switserse grondwet nie uitdruklik onder die gesag van die konfederasie val nie, word deur die kantons gereël. Ook die graad van selfregering wat die munisipaliteite geniet, word deur die kantons bepaal en verskil dus grootliks. Daar is ook groot verskille wat die oppervlakke en bevolkingsyfers van die kantons betref: Oppervlakke variëer tussen 37 en 7 105 vierkante kilometer, terwyl die bevolkings tussen 14 900 en 1 244 400 beloop.
Direkte demokrasie in die vorm van algemene vergaderings word ten opsigte van kantonale sake tans nog slegs in die kantons Appenzell-Innerrhoden en Glarus toegepas. In alle ander kantons gaan burgers nou stembus toe om hulle demokratiese regte waar te neem.
Sedert die stigting van die Franssprekende kanton Jura in 1978 is daar geen nuwe kantons meer geskep nie. Volgens die grondwet van 1999 is daar amptelik 26 kantons. Die aantal state wat 'n rol speel by die verkiesing van die Eerste Kamer (Duits: Ständerat, Frans: Conseil des États) van die Switserse Konfederasie en die stemming by federale wetsontwerpe, beloop egter 23: Die kantons Unterwalden, Appenzell en Basel bestaan elkeen uit twee halfkantons. Unterwalden word verdeel in Obwalden en Nidwalden, Appenzell in Appenzell-Innerrhoden en Appenzell-Ausserrhoden en Basel in Basel-Stad en Basel-Landschaft.
Switserland bestaan uit die volgende kantons (en halfkantonne):
|
Sedert die begin van die 20ste eeu het die Switserse bevolking meer as verdubbel – van 3,3 miljoen in 1900 tot 8,05 miljoen in Maart 2013. Die hoogste bevolkingsgroei het in die twee dekades tussen 1950 en 1970 plaasgevind, terwyl dit in 2006 tot 0,6 persent verswak het.[15] Hierdie groei was in 2006 enersyds aan 'n geboorteoorskot van 13 100 (73 600 geboortes en 60 500 sterfgevalle) en andersyds aan 'n immigrasie-oorskot van 35 000 persone te danke. As gevolg van laer geboortesyfers het die persentasie inwoners wat minder as 20 jaar oud was tot 21,7 (2000: 23,1%) gedaal, terwyl 16,2 persent van die bevolking ouer as 64 jaar was. Die lewensverwagting van Switserse vroue by geboorte was in 2005 83,9, dié van mans 78,7 jaar.
'n Baie groot persentasie van die Switserse bevolking is van buitelandse herkoms – 22,4 persent of 1,815 miljoen in 2010. Hiervan behoort 1,48 miljoen tot die eerste generasie van immigrante. Die aantal buitelanders van die tweede generasie met tenminste een Switsers-gebore ouer het in 2006 126 000 beloop, terwyl daar 14 000 buitelanders van die derde generasie in Switserland gewoon het. Sowat 'n tiende van die huidige bevolking met 'n Switserse paspoort is ingeburgerde immigrante. Die aantal Duitsers in Switserland het in 2006 met 25 000 immigrante die vinnigste gegroei en beloop tans 172 600. Ander belangrike groepe buitelanders is Italianers (291 684 in 2006), Serwiërs (190 794), Portugese (173 477) en Turke (73 861). Die getal Suid-Afrikaners het tussen 1960 en 1990 van 160 tot 500 gestyg en verder toegeneem tot 1 806 in 2009.[16] In 2011 was 28,2 persent van die ekonomies aktiewe bevolking van buitelandse herkoms.
Die aantal Switserse burgers wat in die buiteland bly, het in 2006 met 645 010 'n nuwe rekordvlak bereik. Hiervan het 460 065 dubbelburgerskap gehad. 60,5 persent van alle Switserse burgers in die buiteland was in lande van die Europese Unie woonagtig, waarvan 171 732 in Frankryk en 72 384 in Duitsland, 11,2 persent in die Verenigde State, 5,6 persent in Kanada en 3,3 persent in Australië.
Tale
Duits, Frans en Italiaans is sedert die tydperk van die Helvetiese Republiek (1798–1803) die amptelike tale van Switserland, en hulle gelykstelling is ook deur die grondwet van 1848 bevestig.
Volgens artikel 4 van die federale grondwet van 1999 is daar vier landstale in Switserland – Duits, Frans, Italiaans en Romansch. Artikel 704 bepaal verder dat Duits, Frans en Italiaans die ampstale van die federale regering is. In die geval van amptelike federale kommunikasie met burgers wat Romansch as huistaal het word ook hierdie taal as federale ampstaal erken.
Alhoewel die Switserse grondwet vier landstale erken, kan 'n mens die land nie as viertalig beskou nie. Slegs die federale regering as 'n instelling gebruik al vier landstale, terwyl die kantons en munisipaliteite meesal slegs een ampstaal erken. Burgers uit anderstalige dele van Switserland het geen wetlike aanspraak daarop om met die plaaslike owerhede in hul eie taal te kommunikeer nie.
Sowat 63,5 persent van die bevolking is Duitssprekend. Switsers besig gewoonlik die plaaslike Alemanniese dialek – selfs in die media en in parlementêre debatte. Hoogduits dien as skryftaal; dit word as spreektaal veral by sekere plegtighede of die hoofbulletin van die radio- en televisienuus gebruik.
22,5 persent van die Switserse bevolking (of 21 persent van die burgers met Switserse nasionaliteit en 18 persent van die buitelanders) is Franstalig, veral in die westelike gebiede van die land, die sogenaamde Suisse romande (Romaanse Switserland of Romandie). Switserse Frans verskil nouliks van Frankryk se Standaardfrans. Italiaans is die taal van die kanton Ticino en vier suidelike valleie van Groubunderland, met sowat 8,1 persent van die bevolking.
Romansch wat in Desember 1938 amptelik as vierde landstaal erken is, word deur 0,6 persent van die Switsers gepraat, veral in die kanton Groubunderland. Feitlik alle Romanschtalige Switsers het Duits as hulle tweede taal. Sodoende word Romansch geleidelik deur Duits verdring – sedert 1860 het 51 oorspronklik Romanschsprekende munisipaliteite in Groubunderland deel van die Duitse taalgebied geword.
Nege persent van die Switserse bevolking is van buitelandse afkoms en praat ander tale; die belangrikste immigrantetaal is Serwies-Bosnies-Kroaties met 1,5 persent.
Die meeste Switserse burgers praat naas hul moedertaal 'n tweede landstaal en Engels as vreemde tale. Frans is nog steeds die belangrikste vreemde taal op skool vir Nie-Franstaliges, alhoewel owerhede in Oos-Switserland nou eerder Engels as skoolvak wil bevorder. Engels het in die skooljaar 2001/2002 die eerste vreemde taal in skole van die kanton Appenzell-Innerrhoden en in 2005/2006 ook van die kanton Zürich geword.
Godsdiens
Van die inheemse Switserse bevolking was in 2010 38,8 persent Rooms-Katolieke, 30,9 persent Gereformeerdes, 4,5 persent was aanhangers van Islamitiese gemeenskappe, en 20,1 persent was ongebonde. Van die buitelanders was 44 persent Rooms-Katoliek, 5 persent Gereformeerdes, 17 persent aanhangers van Ortodokse kerke, 18 persent Moslems en 2 persent ongebonde.
Die kantons bepaal of 'n bepaalde godsdiens of kerk amptelike status mag geniet. In die meeste kantons word die Rooms-Katolieke en die Evangelies-Gereformeerde Kerk amptelik erken, in enkele kantons geniet daarnaas ook die Christkatolieke Kerk van Switserland amptelike erkenning. Van die Franstalige kantons in Wes-Switserland het geen amptelike kerk nie, aangesien kerk en staat hier volledig van mekaar geskei is.
Nog teen die begin van die 19de eeu was die bevolking van die kantons Zürich, Bern, Basel, Schaffhausen, Genève, Vaud en Appenzell-Ausserrhoden byna uitsluitlik gereformeerd, terwyl die kantons Fribourg (Freiburg), Valais (Wallis), Jura, Solothurn, Luzern, Ob- en Nidwalden, Uri, Schwyz, Zug, Appenzell-Innerrhoden en Ticino (Tessin) oorwegend Rooms-Katoliek was. Net die kantons Glarus, Aargau, St. Gallen en Groubunderland was gemeng ten opsigte van godsdiens.
Hierdie verdeling was die resultaat van die godsdienstige oorloë in die 16de eeu, waarvolgens die godsdiens van die plaaslike bevolking deur die owerhede bepaal is (cuius regio, eius religio – "die heerser se godsdiens" is ook aan sy onderdane opgedwing). Pariteit, dit wil sê die gelyktydige voorkoms van die Protestantse en Rooms-Katolieke geloof in een kanton, was 'n uitsondering en het net in Toggenburg, in deelgebiede wat aan die Konfederasie onderdanig was (Aargau, Thurgau en Echallens) en in 'n aantal dorpe in Grisons en Glarus voorgekom.
Die Christkatolieke of Oud-Katolieke Kerk is meesal beperk tot Noordwes-Switserland. 0,33 persent van die Switserse bevolking is Boeddhiste – een van die grootste persentasies in Europa.
Televisie
Die nasionale uitsaaikorporasie van Switserland, SRG SSR idée suisse, saai tans ses televisiekanale uit, waarvan twee elk vir die Duitse (SF 1 en SF zwei), Franse (Télévision Suisse Romande, TSR1 en TSR2) en Italiaanse (TSI 1 en TSI 2) taalgebied. In die Duitse taalgebied word 'n bykomende nuuskanaal (SF info) uitgesaai. Alle ses televisiekanale kan ook via die satelliet Hotbird opgevang word.
Ter bevordering van die Retoromaanse taal bied die eerste kanaal van die Duitssprekende taalgebied daagliks twee kort programme van Televisium Rumantscha aan. 'n Bykomende kanaal, HD suisse, saai sedert 2007 programme in HDTV (hoë resolusie met 720p) uit.
Alle televisiekanale van SRG SSR idée suisse word deur middel van lisensiegelde en advertensies gefinansieer.
Privaat televisiekanale wat orals in Switserland opgevang kan word, sluit Star TV, U1 TV en 3+ in. Die musiektelevisiekanaal VIVA word in byna alle kabeltelevisie-netwerke van die Duitssprekende landsdeel aangebied. Daarnaas word 'n aantal plaaslike televisiekanalekanale uitgesaai, maar ook programme uit die buurlande word via kabeltelevisie versprei. Met die uitsondering van streekkanale kan byna alle Duitse en Oostenrykse televisiekanale ook in Switserland opgevang word.
Privaat Duitse televisiekanale soos RTL Television, Sat.1, kabel eins en ProSieben saai hul programme in die Duitssprekende gebied met Switserse advertensies en 'n klein aantal programme wat vir die Switserse mark geproduseer word (soos byvoorbeeld Switserse sokker), uit.
Radio
SRG SSR bedryf as openbare uitsaaier ses radiostasies met programme in Duits, asook vier Franse, drie Italiaanse en een Retoromaanse stasie. Daarnaas word 'n aantal radioprogramme vir spesiale teikengroepe per satelliet en op die internet versprei. Alle programme word deur lisensiegelde gefinansieer, terwyl radioadvertensies nie toegelaat word nie.
Streeksgebonde privaat radiostasies saai kommersiële programme uit. Maar daar is ook 'n verskeidenheid privaat uitsaaiers wat hulle op kultuur en musiek buite die hoofstroom toespits. Hierdie stasies het hul eie vereniging, die Union nicht-kommerzorientierter Lokalradios (UNIKOM), in die lewe geroep.
Rolprente
Die Switserse rolprentbedryf het in vergelyking met ander Europese lande betreklik laat begin ontwikkel. Eers vanaf die 1930's kon daar sprake wees van 'n selfstandige Switserse filmkuns, veral danksy die immigrasie van toegewyde kunstenaars en ondernemers. Sleutelfigure in die vroeë tydperk van klankfilms tot omstreeks 1950 was die Oostenryks-gebore Lazar Wechsler wat die rolprentmaatskappy Praesens-Film gestig het – destyds die enigste noemenswaardige rolprentvervaardiger, en Leopold Lindtberg, sy produktiefste en suksesvolste regisseur. Aan Praesens-Film is altesaam vier Academy Awards (Oscars) asook pryse op alle belangrike internasionale filmfeeste toegeken.
Tans is Switserse rolprentvervaardigers, net soos hul eweknieë elders in Europa, op staatsubsidies aangewese. Vanweë die beperkte omvang van hierdie subsidies word jaarliks slegs 'n klein getal Switserse rolprente vervaardig waarvan net enkeles ook in die buiteland bekendheid verwerf. Die swak mededinging van Switserse produksies lei daartoe dat Amerikaans-vervaardigde flieks en televisieprogramme in alle vier taalgebiede van Switserland 'n sterk markposisie het. So word in Switserse rolprentteaters meestal Amerikaanse rolprente vertoon. Toegangsgelde is van die hoogstes in Europa.
Een van die bekendste Switserse rolprente is Die Schweizermacher, 'n ironiese komedie oor Switserse amptenare wat by die inburgeringprosedure van buitelandse immigrante betrokke is, en die toegewyde pogings van buitelanders om by die Switserse leefstyl en dialek aan te pas. Ander suksesvolle komedies wat plaaslik vervaardig is, sluit Daniel Schmid se Beresina oder Die letzten Tage der Schweiz en Urs Odermatt se Gekauftes Glück in.
Daarenteen skets Fredi M. Murer se werk Höhenfeuer 'n meer ernstige agtergrond – insestuese verhoudings in afgeleë berggebiede. Ook Yves Yersin se film Kleine Fluchten speel teen 'n landelike agtergrond af.
In 1991 is Xavier Koller se rolprent Reise der Hoffnung, waarin 'n Koerdiese vlugtelinggesin 'n beter heenkome in Switserland probeer vind, met 'n Academy Award bekroon. Ook ander produksies, waarby Switsers betrokke was, het internasionale sukses behaal. So het Halle Berry wat die hoofrol in die Switserse regisseur Marc Forster se rolprent Monster's Ball vertolk het, 'n Academy Award as beste aktrise ontvang. Meer onlangse rolprente wat kommersieel suksesvol was, sluit Achtung, fertig, Charlie, Mein Name ist Eugen en Grounding – Die letzten Tage der Swissair in.
Die rolprentvervaardiger Arthur Cohn is tans die suksesvolste Switser in die internasionale rolprentbedryf. Cohn is al vier keer vir 'n Academy Award genomineer en het drie Awards in die kategorie "Beste doklumentêr" ingepalm.
Die Switserse Filmprys word jaarliks in laat Januarie tydens die filmfees Solothurner Filmtage toegeken. Die bekendste internasionale filmfees in Switserland word jaarliks in Augustus in Locarno in die kanton Ticino gehou. Sedert 2005 het ook Zürich sy eie filmfees, die Zurich Film Festival.
In 1964 was Switserland die derde land ná Duitsland en die Verenigde State wat 'n poskodestelsel ingestel het. Poskantore word in hierdie stelsel in vier syfers aangedui en sluit ook die aangrensende onafhanklike Vorstedom Liechtenstein in (94XX).
Literatuur
Nasionale literatuur
Die konsep van 'n nasionale literatuur, wat die ontstaan van 'n positiewe nasionale identiteit bevorder, is in Europa vanaf die laat 18de eeu ontwikkel en het ook in Switserland 'n sentrale rol in die literêre debatte van intellektueles gespeel, veral in die nasionalistiese tydperk. Voorstanders van dié konsep was wél bewus daarvan dat dit in 'n meertalige land soos Switserland nie na 'n gemeenskaplike taal nie, maar slegs na die gemeenskaplike onderwerpe van al vier landstale soos die Alpe, die natuur en die leefstyl van boere of diskoersiewe genres soos essays kon verwys. So het die skrywer Philippe-Sirice Bridel (1757–1845) die beskrywing van landskappe en tradisies as die spesifieke kenmerk van 'n nasionale Switserse poësie beskou.
Ander literêre figure soos Gottfried Keller (1819–1890), een van die beduidendste 19de eeuse Duitssprekende skrywers, het dié soort stellings summier verwerp en die werke van Duits-, Frans- en Italiaanssprekende Switserse skrywers en digters as deel van die groter Duitse, Franse en Italiaanse literatuur geïnterpreteer. Sodoende kon net die Retoromaanse literatuur aanspraak daarop maak om as "nasionale literatuur" gekategoriseer te word.
Op die vooraand van die Eerste Wêreldoorlog was daar 'n behoefte aan 'n nuwe nasionale konsensus oor die taalgrense heen. Rossel en Henri Ernest Jenny se werk Geschichte der schweizerischen Literatur wat in 1910 in twee boekdele gepubliseer is, het die literêre eenheid van Switserland en die gemeenskaplike gees en ideale van die verskillende taalgebiede beklemtoon – 'n sienswyse waarna as "literêre Helvetisme" verwys is en wat kritiek deur sommige deskundiges uitgelok het. So het die essayis en literêre kritikus Edmond Gilliard (1875–1969) taal as die fundamentele en belangrikste kriterium beskou en die gedagte van 'n selfstandige Franstalige literatuur in Vaud bevorder (Du pouvoir des Vaudois, 1926). Die publisis en professor in Italiaanse letterkunde Arminio Janner (1886–1949) het daarna verwys dat daar wél skrywers in Ticino is, maar dat daar geen sprake kan wees van die "literatuur van Italiaanssprekende Switserland".
Die opkoms van totalitêre ideologieë in Europa het in die 1930's binne die bestek van "geestelike landsverdediging" weer eens die gedagte van 'n nasionale Switserse literatuur laat ontstaan. In die vroeë 21ste eeu word die kulturele waarde van meertaligheid in Switserland algemeen erken, maar nogtans 'n onderskeiding gemaak tussen nasionale en literêre identiteit.[17]
Duitstalige literatuur
Die literatuur in die Duitssprekende deel van Switserland staan van oudsher in wisselwerking met die literatuur van die hele Duitse taalgebied. Veral ten opsigte van Middeleeuse werke is dit dikwels moeilik om die presiese herkoms van digters te bepaal. Die literatuur van Duitse skrywers het tot in die laat 19de eeu as voorbeeld vir Switserse outeurs gedien wat min neiging getoon het om in hul werke op enige manier na hul nasionale voorlopers te verwys. Eers vanaf die 20ste eeu het sekere politieke en sosiale ontwikkelinge by Switserse skrywers tenminste tydelik 'n nasionale bewussyn geskep.
Min is bekend oor die Middeleeuse digkuns in Duitssprekende Switserland aangesien literêre werke in die tyd voor die uitvinding van die boekdruktegniek omstreeks 1450 slegs as handgeskrewe manuskripte versprei is. Daarnaas het ook mondelinge oorlewerings 'n belangrike rol gespeel. Gehore, opdraggewers en bevorderaars was, net soos die digters self, uit die adel, geestelikheid of burgery afkomstig.
Die middeleeuse digkuns word volgens taalhistoriese kriteria in drie literêre tydperke verdeel. Aan die beginpunt van die Oudhoogduitse en Vroeg-Nieuhoogduitse periode tussen omstreeks 700 en 1150 staan 'n reeks glosse, woordeboeke, teologiese werke, vertalings en Bybeluitgawes en -bewerkings in Oudhoogduits wat tussen 750 en 900 deur monnike in die klooster van St. Gallen geskep is. Die enigste skrywer wat in hierdie vroeë periode met volksliteratuur verbind word, was Notker die Duitser wat sy werke omstreeks 1000 geskryf het. Min ander werke van belang het in Oudhoogduits ontstaan. Naas die heldegedigte, wat deel van die mondelingse literêre tradisie uitgemaak het, is slegs een werk in Latyn oorgelewer. In Waltharius wat heel waarskynlik in die klooster van St. Gallen ontstaan het, is motiewe uit die Germaanse epiek vir geleerde gehore bewerk.
Die periode tussen 1050 en 1150 was in die Duitse taalgebied 'n vrugbare tydperk vir geestelike werke wat by die Vroeg-Nieuhoogduitse literatuur gereken word. Tekste uit hierdie tyd, wat hoofsaaklik Bybelse en natuurkundige stowwe (met 'n teologiese inslag) behandel, is gewoonlik anoniem oorgelewer en word meestal met geestelike instellings verbind. Duitssprekende Switserland het blykbaar geen noemenswaardige rol hierby gespeel nie, behalwe vir enkele werke wat as handgeskrewe manuskripte oorgelewer is.
Die tweede literêre periode van Middeleeuse Duitstalige literatuur (omstreeks 1150 tot 1350) word onderverdeel in die sogenaamde bloeitydperk (omstreeks 1190 tot omstreeks 1220) en 'n laat periode tussen omstreeks 1220 en 1350. Veral liriek en epiek het onder die invloed van die hoofse kultuur gefloreer, waarby in die tweede helfte van die 12de eeu 'n verskeidenheid nuwe literêre genres uit die Romaanse wêreld ingang tot die Duitstalige digkuns vind. In die lieddigkuns het die minnesang sentraal gestaan wat in Switserland veral danksy die liedere van graaf Rudolf von Neuenburg gewild geraak het. Die latere periode is deur 'n groter aantal lirici en sangdigters oorheers. Hul werke is onder meer in sangbundels soos die Manessiese Handskrif (Codex Manesse) versamel en oorgelewer.
Die epiese digkuns het 'n nuwe hoogtepunt met omvangryke versromans bereik, 'n genre wat verder onderverdeel kan word in die liedere van rondtrekkende sangdigters, pseudo-historiese heldedigte, romans wat in die antieke wêreld afspeel (waaronder verskillende weergawes van die sogenaamde "Alexanderlied") en sages en legendes. Vroeë epiese werke, waarin die Tristan-stof verwerk is, word by die genre van liefdesromans gereken.
Die hoofse epiek omstreeks 1200 is deur drie groot literêre persoonlikhede oorheers – Hartmann von Aue, Wolfram von Eschenbach en Gottfried von Strassburg. Hulle is vandag steeds bekend as bewerkers van Artus- en liefdesromans, maar ook as digters van werke wat op legendes baseer het, asook liriese gedigte. Ander belangrke werke is deur Ulrich von Zatzikhoven, Konrad Fleck, Rudolf von Ems en Konrad von Würzburg geskep. Die outeur van een beroemde werk, Reinfried von Braunschweig, is onbekend. Die oudste sogenaamde paasspel, 'n belangrike geestelike literêre genre, het in die tweede helfte van die 12de eeu met die "Paasspel van Muri" ontstaan.
Terwyl bestaande literêre genres in die laat Middeleeue verder ontwikkel is, het nuwe genres soos allegoriese leergedigte (soos dié van Konrad von Ammenhausen), die bîspel (kort verhale wat as voorbeeld vir 'n wye verskeidenheid onderwerpe gebruik is), didaktiese werke, verskillende vorme van vakliteratuur en talle geestelike tekste soos Walter von Rheinau en Wernher se "Lewe van Maria" (Marienleben) en Konrad von Helmsdorf se Duitse vertaling van die Speculum humanae salvationis ("Spieël van menslike verlossing"). Die eerste Hoog-Duitse bewerking van Aesopus se fabels is in die eerste helfte van die 14de eeu deur Ulrich Boner as Edelstein gepubliseer.
Kookkuns
Die huidige Switserse kookkuns word deur 'n vermenging van Duitse, Franse en Noord-Italiaanse invloede gekenmerk. Daar is egter baie streeksvariante wat sterk van mekaar verskil en dikwels met die taalgebiede ooreenstem. Baie geregte het egter ook dwarsoor Switserland gewild geraak.
Tipiese Switserse spesialiteite is kaas-fondue, raclette, Älplermagronen ('n soort bredie van onder meer makkaroni, aartappels, kaas, uie, room of melk, wat dikwels saam met appelmoes geniet word) en Rösti. Birchermüesli is 'n gewilde graankos wat omtrent 1900 deur 'n Switserse arts in Zürich ontwikkel is en nou internasionaal gewild geraak het.
Ander gewilde Switserse voedselprodukte is Switserse kaas en Switserse sjokolade. Plaaslike spesialiteite uit die Switserse kantons sluit Basler Läckerli, Vermicelles, Appenzeller Biber, Aargauer Rüeblitorte (worteltjieskoek uit Aargau) en Zuger Kirschtorte (kersieskoek uit Zug) in.
Sport
_2_new.jpg)
Die bergagtige topografie van Switserland het 'n beduidende invloed op die vryetydsbesteding van sy inwoners uitgeoefen. So het skisport in die laat 19de en vroeë 20ste eeu gewild geraak. Die opkoms van bergtoerisme en vinnige groei van toeristeoorde, waarby Britse toeriste 'n belangrike rol gespeel het, het van Switsers 'n geesdriftige wintersportnasie gemaak wat aktief by die tegniese ontwikkeling van sportdissiplines betrokke geraak het. Alpynse ski, waaronder sportsoorte soos langafstandski, en deesdae ook sneeuplankry, word deur baie Switsers beoefen. Daarnaas is somersport ook deur die geografie beïnvloed, in so 'n mate dat staptoere, voetslaansport en bergklim algemeen beoefen word. Motorsport en fietsry het as sportdissiplines uit die industriële ontwikkeling van Switserland voortgespruit.[19]
Fietsry as sport is aanvanklik veral deur welgestelde burgers beoefen wat belang gestel het in nuwe tegnologie. Die massavervaardiging van fietse het hierdie sport gaandeweg vir die breë publiek aantreklik gemaak, terwyl fietse in die vroeë 20ste eeu ook die belangrikste vervoermiddel in stedelike nedersettings geword het. Sogenaamde veloklubs (fietse word in Switserse Duits velo genoem) het orals in die land fietstoere begin organiseer en sodoende ook binnelandse toerisme bevorder. Danksy die groot belangstelling in fietswedrenne is hierdie sportsoort ook georganiseerd en op 'n professionele vlak beoefen.
Wat georganiseerde sport betref, raak die meeste Switsers by gimnastiek betrokke. Daar is tenminste een gimnastiekvereniging in elke Switserse dorp.
Tipies inheemse sportsoorte is schwingen, 'n variant van stoei wat steeds orals in die land beoefen word, hornussen wat in Suid-Afrika as "Switserse gholf" bekend staan, maar tans nog nouliks gespeel word, en die gooi van die Unspunnensteen; al drie word as nasionale sportsoorte van Switserland beskou. Dieselfde geld vir skietsport wat vroeër deur die Switserse leër bevorder is.
Gewilde spansporte met baie aktiewe deelnemers sluit sokker, handbal, vlugbal en uni-hokkie in, terwyl sokker en yshokkie die belangrikste professionele spansporte is. Die Switserse Nasionale A-Liga (National League A) kompeteer op 'n internasionale vlak. Van die bekendste Switserse tennisspelers sluit in Roger Federer en Stanislas Wawrinka.
'n Groot getal internasionale sportbeheerliggame, waaronder die Internasionale Yshokkiefederasie (IIHF), die FIFA, die Fédération Internationale de Ski (FIS), die Internasionbale Ysskaatsunie (ISU) en die Internasionale Fietsryvereniging (UCI) het hulle hoofkantore in Switserland. Lausanne beklee 'n besondere posisie as setel van die Internasionale Olimpiese Komitee en die Internasionale Sporthof. Na dié stad word dikwels as "die wêreld se sporthoofstad" verwys. Daarnaas is die Europese Sokkervereniging UEFA se hoofkantoor in Nyon gesetel.
Switserland het die Olimpiese Winterspele 1928, die Olimpiese Winterspele 1948, die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 1954 en die Europese Sokkerkampioenskap 2008 (saam met Oostenryk) aangebied.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads