Remove ads
Prof. Daniël François Malherbe (28 Mei 1881 – 12 April 1969) was ’n bekende Afrikaanse digter, dramaturg en romanskrywer. Hy is algemeen as D.F. Malherbe bekend en word veral onthou vir sy prosa asook Vergeet niet, wat as die eerste roman met artistieke waarde in Afrikaans beskou word.[1]
| D.F. Malherbe | |
 | |
D.F. Malherbe | |
| Geboortenaam | Daniël François Malherbe |
|---|---|
| Gebore | 28 Mei 1881 Daljosafat |
| Oorlede | 12 April 1969 (op 87) Bloemfontein |
| Blyplek | Bloemfontein |
| Burgerskap | Suid-Afrikaans |
| Nasionaliteit | Suid-Afrikaans |
| Vakgebied | Tale (Afrikaans) |
| Instelling(s) | Universiteit van die Oranje-Vrystaat |
| Alma mater | Victoria-kollege Universiteit van Halle Universiteit van Freiburg |
| Toekennings | Verskeie Hertzogpryse |
Herkoms
Daniël François Malherbe is op 28 Mei 1881 in Daljosafat gebore. Hy is die seun van P.J. Malherbe, een van die stigterslede van die Genootskap van Regte Afrikaners.
Kampvegter vir Afrikaans
Na sy studies aan die Victoria-kollege op Stellenbosch en die universiteite Halle en Freiburg in Duitsland, waar hy in 1905 promoveer op ’n proefskrif oor Das Fremdword im Reformationszeitalter, word hy lektor aan die Hugenote-Seminarie op Wellington. In Wellington lewer hy in Oktober 1906 in sy rede “Is Afrikaans ’n dialekt?”, ’n wetenskaplik gemotiveerde pleidooi vir die erkenning van Afrikaans.[1]
In 1907 het hy deel aan die stigting van die Afrikaanse Taalvereniging in Kaapstad en die uitbreiding daarvan oor die hele Kaapkolonie. Hy is in 1910 as professor in Moderne Tale aan die Grey-Universiteitskollege in Bloemfontein aangestel. In 1918 word hy die eerste professor in Afrikaans. Hy het ook ’n rol gespeel in die invoer van Afrikaans as voertaal in die Vrystaatse skole. Malherbe dien van 1929 tot 1934 en weer in 1941 as rektor van die Grey-Universiteitskollege. As akademikus tree hy op as adviseur vir die vertalers van die Bybel in Afrikaans en ook in verband met die vertaling van die Nederlandse Gesange.
As een van die grootste kampvegters van Afrikaans het hy woordelyste, spreekwoorde en baie ander stof versamel. Hy was die redakteur van die Tydskrif Vir Wetenskap en Kuns en ’n mede-outeur van die Afrikaanse Woordelys en Spelreëls.
Skrywer
Hy het ook verskeie dramas en historiese romans geskryf. Sy Bybelse romans, Die Hart van Moab (1933), Saul die worstelheld (1935), en Die profeet (1937) het ’n parallel tussen die Afrikaners en die Israeliete van die Ou Testament getrek. Sy prosa word gekenmerk deur romantiese verheerliking van die arbeid. In sy belangrikste romans behandel hy stof uit die vaderlandse verlede, die mens in sy verbondenheid aan die natuur en grepe uit die Ou Testament.
Op die gebied van drama publiseer hy van 1921 tot 1959 19 stukke, waarvan sommige verwerkings van sy romans is. Van sy drama's het ’n paar met Bybeltemas, soos Amrach die tollenaar (1935) en Moeder en seun (1945) die bekendste geword. Sy werke het meer literêr-historiese kunswaarde.
As mens is hy volkome toegewyd aan sy volk en taal, met ’n kinderlike vertroue op God. Hy is ’n besielende openbare redenaar wat verskeie kere as geleentheidspreker by feeste en ander funksies optree. Hy is drie kere getroud. Sy eerste vrou is Mynie Mostert van die Paarl en hulle het vyf kinders, drie dogters naamlik Helene, Sonja en Elsa, en die twee seuns Pietie en Willie. Na sy eerste vrou se dood trou hy met Louisa (Lulu) Blignaut, wat eers getroud was met Willie Mostert, ’n broer van sy eerste vrou. Sy ontval hom na slegs ’n jaar en twee maande, waarna hy met die weduwee Ivy Lubbe van Pietersburg trou, wat hom oorleef.
Malherbe is sowel op taalkundige as literêre terrein aktief deur sy lidmaatskap van die Taalkommissie, die Spellingkommissie (wat die eerste spelreëls in 1915 publiseer), redigering van die Tydskrif vir Wetenskap en Kuns vanaf 1922 tot 1939, advies aan die Bybelvertalers en aktiewe bystand met die beryming van die Gesange, resensies in heelparty tydskrifte, bloemlesings uit die Afrikaanse letterkunde, die versameling Afrikaanse spreekwoorde en verwante vorme (1926) en die publikasie van die eerste Afrikaanse Taalboek (1917). Vir die Tydskrif vir Wetenskap en Kuns, Die Brandwag, Nuwe Brandwag, Die Huisgenoot en verskeie dagblaaie lewer hy gereeld boekbesprekings en taal en letterkundige artikels.
Op 12 April 1969 is hy in Bloemfontein aan ’n hartaanval oorlede.[2]
Remove ads
Opleiding
Saam met onder andere A.G. Visser en Totius ontvang hy vanaf 1890 op negejarige ouderdom onderrig aan die Gedenkschool der Hugenoten, wat op sy geboorteplaas gevestig was, en groei op in die geestelike sfeer van die Patriotters. Hy woon in Januarie 1896 die Eerste Afrikaanse Taalkongres in die Paarlse stadsaal by. In 1896 slaag hy die standerd agt-eksamen (destyds die Skool Hoër-eksamen) aan die Gedenkschool der Hugenoten op Kleinbosch in Daljosafat en woon daarna vir twee jaar die Hoër Jongenskool in Wellington by, waar onderrig in Engels geskied. Op skool skryf hy die Taalbondeksamens met goeie gevolg. In 1898 slaag hy die matrikulasie-eksamen van die Universiteit van Kaap die Goeie Hoop en studeer dan vir ’n jaar aan Victoria-Kollege op Stellenbosch, waar hy die Intermediêre eksamen slaag. Op universiteit is hy ’n geesdriftige krieketspeler. Hierna gee hy vir twee en ’n halfjaar onderwys op Montagu. In September 1901 besluit hy om verder te studeer en hy keer terug na die Universiteit van die Kaap die Goeie Hoop, waar hy aan die einde van 1901 die derde klas-onderwyserseksamen slaag en in 1902 die B.A.-graad behaal.
Oorsese studie
Sy vriende Abram Perold en Danie du Toit Malherbe vertrek aan die begin van 1902 na Duitsland vir verdere studie in Chemie, wat hom laat besluit om ook in Duitsland verder te studeer. Later in 1902 vertrek hy dan na Duitsland en studeer vanaf die begin van 1903 vir ’n jaar in Halle an der Saale, waar daar by sy aankoms ses Afrikaners is. Die minimum vereiste vir toelating tot die universiteit is vyf jaar Latyn en vyf jaar Grieks, maar hy het slegs Latyn op skool en universiteit geleer en nooit Grieks nie. Ná dae se mooipraat word eindelik aan hom toestemming verleen om in te skryf, maar slegs as spesiale vergunning. Sy begeerte om Vergelykende Taalkunde te bestudeer word gekniehalter deur sy gebrek aan toepaslike agtergrond en ook gebrekkige kennis van Duits en vir ’n jaar bestudeer hy dan Frans, Middel-Engels en Duits. In die vakansie besoek hy onder andere Parys, Lyon en Genève, waar hy ook spesiale kursusse volg. Omdat hy hoofsaaklik met sy landgenote omgaan, besef hy dat sy kennis van Duits só nooit voldoende sal ontwikkel nie en hy besluit dus om eerder weg te gaan en op sy eie verder te studeer. Vervolgens gaan hy dan na Freiburg im Breisgau, waar hy onder die blinde professor Friedrich Kluge verder in Taalkunde studeer, met hoofvak Duits en byvakke Frans en Engels. In 1906 promoveer hy magna cum laude in die Duitse taal en lettere met ’n proefskrif oor “Das Fremdwort im Reformationszeitalter”. Hierdie studie handel oor die vasstelling van die ouderdom van ’n woord en sy oorsprong asook Luther se standpunt teenoor die vreemde woord in sy Bybelvertaling. Dit gee ook ’n beeld van die groot instroming van vreemde woorde in Duits gedurende die eerste helfte van die sestiende eeu. Terwyl hy in Freiburg studeer spandeer president Steyn geruime tyd hier onder toesig van ’n Nederlandse arts en hy kuier dikwels by die president. Hiervandaan besoek hy ook gereeld die nabygeleë Switserland, spandeer tyd in Lyon om Frans te bestudeer en besoek ook die Skandinawiese lande.
Begin van loopbaan
By sy terugkeer na Suid-Afrika in 1906 neem hy tydelik die B.A. Honneurs klas in Duits en Nederlands waar aan die Hugenote Universiteitskollege in Wellington. Hy word dan aangestel as skoolhoof op Carnarvon, ’n pos wat hy vanaf Januarie 1907 tot April 1909 beklee, in dieselfde tyd wat A.G. Visser geneesheer op die dorp is. In 1909 doseer hy vir die res van hierdie jaar tydelik op Stellenbosch as plaasvervanger vir dr. W.J. Viljoen, wat toe op sabbatsverlof was. In dieselfde jaar is hy ook ’n stigterslid van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns. Hy is later vir twee termyne van twee jaar elk voorsitter van die Akademie, is lid en voorsitter van die Akademie se Taalkommissie en behartig ook vanaf 1923 tot 1939 die redaksie van die Akademie se Tydskrif vir Wetenskap en Kuns. Teen die einde van 1909 word ’n permanente pos as dosent in Frans en Duits aan die Universiteit Stellenbosch hom aangebied, maar hy wys eindelik hierdie aanbod van die hand. Hy word in 1910 benoem tot hoogleraar in moderne tale aan die Grey-Universiteitskollege te Bloemfontein, waar hy Nederlands, Duits en Frans doseer. In die termyn 1917–1918 is hy voorsitter van die Kollege-senaat. In 1921 word hy lid van die Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden en vanaf 1937 is hy korresponderende buitelandse lid van die Deutsche Akademie te München.
Taalstryder
Hy het ’n leidende aandeel aan die taalstryd, onder meer met die rede Is Afrikaans een dialekt? wat hy op 12 Oktober 1906 in die Goodnow Hall op Wellington voor ’n gehoor van ongeveer vyfhonderd belangstellendes hou. Met voorbeelde uit die verskillende Europese tale toon hy aan dat Afrikaans ’n selfstandige taal is wat die reg het om as skryftaal gebruik te word. Hierdie rede word dan vanaf 27 Oktober 1906 in vyf opeenvolgende aflewerings in De Volkstem gepubliseer. Op 3 November 1906 is hy ook in Kaapstad stigterslid en die eerste voorsitter van die Afrikaanse Taalvereniging, met die doel om Afrikaans as spreektaal en skryftaal erken te kry. Op 19 Desember 1906 woon hy die jaarlikse kongres van die Z.A. Onderwijsunie in Somerset-Strand by, waar die kongres besluit om ondersteuning te gee aan Afrikaans as spreektaal, maar hom nie uitspreek oor skryftaal nie. In tydskrifte soos De Unie en Ons Land verdedig Malherbe gereeld die waardigheid van die Afrikaanse taal, veral teen diegene wat ten gunste was van die behoud van Nederlands as volkstaal. Na sy vertrek na Carnarvon is hy steeds aktief betrokke in die taalstryd en is op 16 en 17 Desember 1907 in Kaapstad voorsitter van die Eerste Afrikaanse Taalkongres. Op hierdie kongres is ’n spellingkommissie aangestel, wat die volgende jaar verslag uitgebring het en wie se spelreëls in 1915 in hoofsaak nagevolg word deur die Suid-Afrikaanse Akademie.
Na sy aankoms in Bloemfontein sluit Malherbe aan by die vereniging Onze Taal en word só aktief betrokke by die Vrystaatse Taalbeweging. Hy word in 1911 erevoorsitter van die Afrikaanse Studente Taalvereniging. Saam met ds. Willem Postma (Dr. O’Kulis) verander hy op 15 Junie 1914 die bewoording van die Vrystaatse Onderwysordonnansie sodat ook Afrikaans naas Nederlands onder die woord “huistaal” verstaan sou word, wat by die Provinsiale Raad aanvaar word en Afrikaans só tot skooltaal verhef. By die Grey-Universiteitskollege beywer hy hom dat Afrikaans as gebruikstaal aanvaar word en op 2 Augustus 1918 verskyn ’n kennisgewing in sy handskrif dat studente voortaan toegelaat sal word om al hulle eksamens in Afrikaans af te lê. Hy dien later ook op die Kottich-kommissie van ondersoek na die invoering van die tweede taal op skool. In 1916 word hy deur die Bybelvertalingkommisse van die drie Afrikaanse susterskerke aangewys as taaladviseur vir die paneel wat die Statebybel in Afrikaans moet vertaal. Die resultate van die eerste proewe van hierdie vertaling is egter teleurstellend en word gekritiseer dat dit nie Afrikaans is nie maar ook nie Nederlands nie. Hierdie paneel word dan ontbind en ’n besluit word geneem om die Bybel eerder uit die grondtale, Grieks en Hebreeus, te vertaal. In 1928 is hy stigter van die Afrikaanse Kultuurbond in Bloemfontein, wat later saamsmelt met die Helpmekaar-beweging. Hy dien dan as voorsitter van die Bloemfonteinse Helpmekaar-tak en van die plaaslike Skakelkomitee.
Nadat die gebruik van Afrikaans op tersiêre vlak goedgekeur word, grootliks as gevolg van sy toedoen, word hy in 1918 aan die Grey-Universiteitskollege professor in Afrikaans, die eerste van sy soort in Suid-Afrika. Hy beklee hierdie leerstoel tot aan die begin van 1929 en weer van Junie 1934 tot met sy aftrede in 1941. Na die dood van Geo Hofmeyr is hy tydelik vir agt maande in 1928 en voltyds vanaf Januarie 1929 tot Mei 1934 rektor van hierdie universiteit. As taaladviseur speel hy ’n belangrike rol in die vertaling van die Bybel in Afrikaans en hy is ook lid van die kommissie vir die beryming van die Gesange in Afrikaans. Hy verdedig ten alle tye die Afrikaanse taal en kultuur en word in 1938 deur die rektor, R.B. Saayman, tydelik geskors oor wat hy sou gesê het in ’n toespraak aan ’n groep besoekende studente en bywoning van senaatvergaderings. Die redes vir sy skorsing lyk op die oog af na onbenullighede, maar was in werklikheid ’n resultaat van die botsing tussen twee opponerende denkrigtings op die kampus. Die een groep, verteenwoordig deur Malherbe, wou die universiteit in ’n Christelike en suiwer Afrikaanse rigting stuur, terwyl die ander groep ’n neutrale en tweetalige universiteit wou hê. Na oorweldigende steun deur die studente word die skorsing op 24 Augustus 1938 opgehef. Hy is in 1941 weer voorsitter van die senaat van die universiteit. In 1942 benoem die Raad van die Universiteitskollege van die Oranje-Vrystaat hom tot ereprofessor. Na sy aftrede vestig hy hom op die kleinhoewe Kleinbos op Estoire, ongeveer tien kilometer buite Bloemfontein. Hy het ook ’n strandhuis by Kleinmond wat hy Hans-die-Skipper noem, waar hy gereeld sy vakansies deurbring en baie van sy bekendste werke, soos Hans-die-skipper en Die meulenaar, geskryf het.
Remove ads
Prosa
Sy belangrikste bydrae tot die letterkunde maak hy met sy prosa. Algemeen kenmerkend is die uitgesponne aard van sy skryfstyl, waardeur hy meermale op afdraaipaadjies afdwaal wat nie noodwendig stukrag verleen of ingebind word in die tematiek nie, en die filosofiese bepeinsing van eenvoudige karakters wat nie noodwendig oortuigend is van die karakter se innerlike nie en baie keer eerder aan die werklike outeur toegeskryf kan word. Hy is hoofsaaklik romantikus en dit doen gevolglik afbreuk aan sy werklikheidsbeelding, terwyl baie van sy werk ook in diens van ’n idee of boodskap staan, eerder as om die werklikheid weer te gee. Hierdie romantiese aard lei tot ’n doelbewuste poging tot “mooiskryf”, met mooiklinkende woorde wat dikwels die betekenis verdoesel eerder as verhelder. Die lewensuitkyk wat uit sy werke spreek is nasionalisties en patriargaal, met anderskleuriges en vroue wat implisiet as ondergeskik aan die blanke man geskets word. Dit is insiggewend om te sien hoe die waarde van sy prosa met tyd geleidelik deur kritici al hoe laer aangeslaan word, in vergelyking met die hoë lof wat aan hom toegeswaai is by die verskyning daarvan, wat tiperend is van ’n styl en beelding wat nie die toets van die tyd deurstaan het nie. Ten spyte van hierdie gebreke lewer hy tog belangwekkende werk in ’n aantal romans, al is hierdie werk slegs goed in onderdele en nooit as geheel nie.
Romans
Vergeet nie is sy eerste roman. Dit beeld die Kaapse burgers uit wat tydens die Anglo-Boereoorlog as rebelle aan die kant van die Boere teen die Engelse veg. Die Du Pré-familie (oom Willem, tant Annie en Bettie) woon op die plaas Rietfontein naby die Karoodorpie Steenburg. Met die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog gaan Bettie se verloofde, die dokter Piet Marais, saam met die Boere-ambulans na die oorlog. Bester, die beroemde rebelle-kommandant (wat ooreenkomste toon met Gideon Scheepers), kom met sy manskappe op Rietfontein aan en raak verlief op Bettie. Sy herhaalde besoeke aan Rietfontein bring die Du Pré-familie in die moeilikheid en oom Willem en Bettie word gearresteer, terwyl tant Annie vrygelaat word op parool. Piet Marais kry dit reg om ’n brief vir Bettie aan Bester te gee, maar deur sy poging om die brief aan Bettie te besorg, word Bester gevang en word hy ter dood veroordeel. In die tronk kry hy geleentheid om Bettie te vertel dat Piet nog leef. Kort na Bester se teregstelling keer Bettie en haar moeder weer terug na Rietfontein, terwyl oom Willem kort na sy aankoms in die kamp op Port Alfred beswyk. Na die vrede kom Piet terug om sy bruid te trou. Die titel van die roman verwys na oom Willem se oproep op sy sterfbed dat ons nie die pyn en seerkry moet vergeet nie. Vergeleke met tydgenootlike werk is die gebeure veel meer verantwoord en realisties. Die karakters is egter nog oppervlakkig geteken en hulle handelinge word nie altyd gemotiveerd weergegee nie, hoewel die figuur van Bettie sterker omlyn is. Die Boere word as hoofsaaklik goed en die Engelse as hoofsaaklik boos geteken. Die moontlikhede van die konflik van opponerende politieke standpunte in eie geledere word nie in-diepte ontgin nie.
Die meulenaar is een van die eerste werklike plaasromans in Afrikaans, ’n genre wat later op verskeie wyses deur ’n groot aantal skrywers ontgin word. Die hoofkarakter is die meulenaar Faans, wat uitgebeeld word in sy arbeid en belewenisse op Meulkloof, ’n tipiese Bolandse wynplaas van vervloë jare. Tys Theron is die eienaar van Meulkloof en die pa van die mooi Leonore en Faans is die swaksinnige bywoner, wat net lewe vir die meule en hopeloos verlief is op Leonore. Tys moet die plaas op vendusie verkoop wanneer hy bankrot speel nadat hy vir sy broer borg geteken het, maar die slinkse prokureur Louw red ter elfder ure die plaas uit die hande van die skuldeisers om so ’n houvas op Leonore te verkry. Faans se jaloesie veroorsaak dat hy vir Louw aanrand, waarna die familie die plaas kwyt is. Ook Faans kom eindelik tot die besef dat hy nou die meule kwyt is en dat Leonore nie in hom belangstel nie. Op die laaste dag kry hy weer die meule aan die gang, maar word duiselig en sterf in die plek waarvoor hy geleef het. Faans se verwarde gemoedstemminge en gebrekkige insig word goed geteken en hy word een van die eerste lewende karakters in die Afrikaanse prosa. Sy geestelike vermoëns is egter te beperk om werklik ’n tragiese bewussyn te huisves, terwyl die ander karakters onoortuigend geteken word. Louw is die tipiese romanskurk wat eensydig boos is en Leonore bly die tipies romantiese maar vae figuur, terwyl Tys en sy vrou en hulle verhouding slegs op die agtergrond beweeg. Die sterkste karakter naas Faans is die bruin Velbaadjie, wie se astrante geaardheid en bekkigheid as komiese afwisseling dien.
Hans-die-Skipper verteenwoordig ’n hoogtepunt in sy werk. Hier is Hans die vader wat wil hê dat sy enigste seun Johan in sy voetspore moet volg, soos die tradisie dit vereis. Hans se pa was ’n seekaptein en hyself het ’n oneindige liefde vir die see, maar ekonomiese werklikhede het veroorsaak dat hy ’n eenvoudige visser en sukkelaar op ’n stranddorpie is. Wanneer hy ’n nuwe skuit met die hulp van Meester aanskaf, doop hy die skuit “Johan” as sy visioen van die toekoms. Johan verafsku egter die visserslewe en wil ’n ander rigting inslaan, terwyl hy in sy verhouding met Lenie ’n simpatieke oor kry vir sy ambisies. In Johan se eerste vaart op die nuwe skuit is daar ’n groot storm, wat Johan finaal laat besluit dat die seelewe nie vir hom is nie en sy eerste vaart op die nuwe skuit is dan ook sy laaste. Die onvermydelike aanloop tot die konflik tussen vader en seun word met fyn sielkundige ontwikkeling geteken en dit loop uit op ’n dramatiese botsing, waarna Johan sy eie lewensrigting inslaan en sy loopbaan by die smedery begin. Hierdie botsing tussen vader en seun is nie slegs ’n generasie-konflik nie, hoewel dit ’n rol speel, maar is ook die algemeen menslike botsing van ideale. Beide vader en seun is besiel met ’n drang tot diens in arbeid maar op verskillende maniere en dit maak die botsing meer kompleks en ook meer tragies van aard. Hans jaag Johan weg, maar Johan se vertrek is die einde van Hans se drome en lei tot sy fisiese en emosionele agteruitgang, maar sorg ook vir groter insig by die karakters. Die newekarakters word in hierdie roman meer oortuigend uitgebeeld, terwyl die sentrale motief van arbeidsverheerliking telkens uit ’n ander hoek belig word. Lenie is ’n geslaagde vrouefiguur, terwyl Rooi-Koos ook nie die tradisionele romanskurk word nie, maar deur sy toewyding aan die werk en sy opregte liefde vir Lenie meer realisties gesien word. Meester is ’n geloofwaardige leier wat sentraal staan in die gemeenskap.[3][4] Hierdie is een van die eerste Afrikaanse romans wat verfilm word. Die Hertzogprys word in 1930 aan Hans-die-skipper toegeken. In 1935 wys die lesers van beide Die Burger en Die Volksblad in ’n peiling vir Hans-die-Skipper aan as die derde beste Afrikaanse prosawerk tot op daardie stadium.
Loutervure se sentrale gedagte is dat volk en godsdiens ’n eenheid moet wees en dat die Afrikaner ’n Godgegewe roeping het om te vervul. ’n Jong Afrikaanse advokaat, Hendrik, se lotgevalle en stryd om met integriteit te lewe, vorm die verhaalinhoud. Hendrik vestig hom na afloop van sy studies in Holland in ’n plattelandse regspraktyk met ’n verengelste vennoot, Myburgh, wat sy taal verloën vir besigheid. Vol jeugdige geesdrif werp Hendrik hom dadelik in die kultuurstryd en kom daardeur in botsing met sy vennoot en die magistraat. Hendrik vind uit dat sy waardige vader, Piet Vaalplaas, sy huis laat afbrand het sodat hy die versekeringsgeld kon gebruik vir Hendrik se studies en sy kind sterf onverwags nadat hy hom met die motor omry. Na hierdie terugslae, of die titel se vure wat louter, keer hy terug na die ou paaie en bekeer hom weer tot sy geloof en God. Die roman beklemtoon dat kultuuropbou sonder godsdiens as fondament waardeloos is. Die didaktiese boodskap is hoofsaak in hierdie roman, met verskeie gebeurtenisse wat onvoldoende gemotiveer is en karakters wat eerder verteenwoordigend is van tipes as lewende mense.[5]
Bybelromans
Malherbe se trilogie van Bybelromans behandel grepe uit die geskiedenis van Israel, met die doel om dit as ’n spieëlbeeld vir die Afrikanervolk te wys en rigtinggewend te wees vir die bou en ontstaan van ’n volk. Hy wyk telkens af van die Bybelse gegewe wat as sentrale boustof vir sy verhale dien, sodat hy sy romanmotiewe dienstig kan wees. Die hart van Moab wys eer, wilskrag en doelgerigtheid uit as vernaamste lewensriglyne. Tussen die Moabiete en Hebreërs het daar ’n eeu-oue vete bestaan. Met wisselende sukses het hulle mekaar teengestaan, totdat die Hebreërs die groot Moabitiese koning, Eglon, op verraderlike wyse vermoor en sy leërmagte ’n beslissende neerlaag toegedien het (vgl. Rigters 3). Langsaam egter het die Moabiete weer op die been gekom en Azkar, ’n reusagtige Enakiet, word die draer van die nasionale wraakgedagte. Deur sy aansteeklike geesdrif slaag hy daarin om al die kragte van sy nasie te mobiliseer teen die erfvyand en in sy hart hoor hy “die onverwoesbare hartklop van Moab”. Azkar se grootse visioene van nasionale oorwinning en welvaart word egter wreed ontnugter deur die afvalligheid van die skone Ruth, dogter van die Moabitiese koning Eglon, vir wie hy lief is. Hy pleit egter tevergeefs by haar, want onder die invloed van Naomi het sy die ware God leer ken, en só afkerig geword van die heidense afgodediens dat sy ’n armoedige en onsekere bestaan in ’n vreemde land verkies het bo die hoogste eer in haar eie land. Azkar gaan na die land van die Hebreërs om Ruth met sy liefde terug te wen en om die sterkte van die vyand te verken. Op die bruilof van Boaz en Ruth word hy egter verneder en by sy terugkeer na Moab mobiliseer hy die leër vir die groot stryd teen die Hebreërs. Nog voor hy die sein vir die verenigde aanval op die Hebreërs kan gee, word ’n groot gedeelte van sy land oorrompel deur plunderende woestynhordes en Azkar en sy twee vernaamste hoofmanne sterf. Die aanhaling voor die titelblad is van belang vir volle begrip van die roman se boodskap: “Zou een volk kunnen geboren worden op eene eenige reize? Jes. 66:8”. Azkar het sy taak volbring, want hy het die Moabiete nasiebewus gemaak en hul vaderlandsliefde aangewakker. Al verdwyn hy van die toneel, en al word die vryheidsoorlog vertraag deur die onverwagte inval uit die woestyn, vroeër of later moet die stryd teen die Hebreërs losbars. Die hart van Moab word eervol vermeld tydens toekenning van die Hertzogprys vir 1933. Saul die worstelheld behandel die stryd teen afvalligheid, ambisie en aanbidding van die vreemde, soos dit uiting vind in die tragiese figuur van die eerste Israelse koning Saul en sy worsteling met God en God se uitverkore koning, naamlik Dawid. Saul se innerlike worstelstryd is die sentrale tema van die roman. Die roman begin na die oorlog teen Amalek, wat ’n krisismoment in die lewe van Saul was. Hoewel hy die Amalekiete verslaan het, was hy ongehoorsaam en het vir Agag, die koning van die Amalekiete, laat leef. Saul kom ook onder die invloed van Tirsa, die vrou van Agag, met wie hy trou. Tirsa se invloed gee ’n sielkundige motivering vir Saul se afvalligheid. Hy word verwerp as koning en die besef dat God hom verstoot het, laat hom in buie van sombere neerslagtigheid verval. Dawid, die sanger van Bethlehem, word gehaal om vir hom genesing vir sy siel te bring, maar Dawid is ’n getroue dienaar van God wat Saul sodoende telkens herinner aan sy eie afvalligheid. Eindelik, na vele wanhopige dade om in beheer te probeer bly, vergaan Saul op tragiese wyse. Hierdie roman word tussen Junie 1935 en November 1935 as Saterdag vervolgverhaal in Die Volksblad gepubliseer. In 1939 word die Hertzogprys vir Saul die worstelheld en Die profeet toegeken. Die Profeet behandel die stryd teen morele insinking en politieke valsheid en beeld die tragiese gevolge van verkeerde leiding uit. Hierdie roman verwerk die Bybelse gegewe van Jeremia in die tyd toe koning Sedekia ’n bondgenootskap wou sluit met die aartsvyand Egipte teen die oorheersing van Babel. Teen geweldige teenstand in laat die profeet Jeremia sy boodskap hoor dat Jerusalem verwoes sal word weens Israel se afgode-aanbidding en goddeloosheid. Jeremia se profesie word waar wanneer Nebukadneser teen Jerusalem optrek en die grootste deel van die volk in bannelingskap saamneem, waarna ’n gedeelte ook na Egipte geneem word vir uitdiening van hulle straf daar. Die styl van hierdie roman is ietwat saakliker en meer beheers as die gedronge en swaargetinte styl van die vorige twee boeke in die drieluik, wat daarvan die hoogtepunt in die trilogie maak. Die Hertzogprys word in 1939 aan Die profeet en Saul die worstelheld toegeken.[6] Later sluit Boerprofeet by bostaande trilogie aan, deurdat die Bybelse profeet Amos as hoofkarakter se wedervaringe ook simbolies gelaai word in diens van die roeping van die Afrikaner en sy nasionalisme.
Groot Trek-romans
Malherbe skryf ook ’n aantal romans oor die Groot Trek, waarin hy die strewe en probleme van die boere, die besluit om te trek en wedervaringe in verowering, uitbreiding en opbou van ’n eie grondgebied uitbeeld. Die tetralogie se gebeure word gebruik as simbolies van die eienskappe en motivering benodig vir volkswording, om daardeur die baanbrekersverlede te verheerlik. Die bergstroom ruis speel af in die vroeë jare van die nedersetting aan die Kaap, in die onbewoonde gebied tussen die Drakensteinberge en die Bergrivier teen die einde van die sewentiende eeu. Die hoofkarakter is die boer en gewese timmerman August Fenting, wat met sy wa en osse die onbekende intrek op soek na ’n woonplek vir sy afhanklikes. Hy word gedryf deur die geloof en leuse dat die Fentings altyd op die voorpunt moet wees, op soek na sy eie koninkryk waar hy die vrugte van sy arbeid kan pluk. Skaars het die gesin ’n geskikte woonplek gekry en Fentinghof met die grootste moeite aangelê of die oudste seun Kobus wil verder trek in diens van die leuse. Daar is etlike mooi beskrywings in die roman, veral van August se onverstoorbare werklus en gehegtheid aan die grond. Die mensbeelding is egter vaag, die onenigheid tussen veral August en sy vrou, Stien, groei nooit tot dramatiese konflik nie en August se siening van homself as iemand met ’n verhewe roeping doen afbreuk aan sy algemene menslikheid. Die fragment Dorstyd uit hierdie roman word opgeneem in die versamelbundel Tussen die engtes. In Vlam van die Suurveld inspireer August se afstammeling Rooi-Willem van der Merwe (die Vlam van die titel) die inwoners van Suurveld aan die boloop van die Visrivier om deel te neem aan die stryd teen die Xhosas en Khoisan sodat die grensgebied langs die Visrivier bewoonbaar is vir die witmense. Die regering van die dag het egter baie meer simpatie met die Xhosas en Khoisan as met die wit boere se probleme. Dit spoor Rooi-Willem aan om die boere oor te haal om ’n eie republiek te stig. Die skrywer val in die strik om ’n heldhaftige soort supermens as hoofkarakter uit te beeld, wat hom eindelik tot simbool eerder as werklike mens brandmerk. En die wawiele rol beeld die begin van die Groot Trek uit. Groot Gert (die kleinseun van Rooi-Willem) verlaat weens die probleme aan die Oosgrens lank voor die begin van die Groot Trek die familieplaas. Hy vestig hom in die land van die Griekwas en sluit later by die Groot Trek aan. Groot Gert trek eers uit eiebelang, maar kom dan tot die besef dat dit eendragtigheid gaan kos van die boere as hulle wil oorleef in die vreemde. Hierdie geskiedenis word vertel saam met die verhaal van sy dogter Hester se liefdesverhouding met Jakob, die blinde seun van sy lamsak buurman oom Naas. Hulle deursettingsvermoë en vaste geloofsgrondslag is bedoel as inspirasie vir ander. Over-die-berge neem Groot Gert se verhaal verder en sluit hierdie reeks van romans oor die Groot Trek af. Die Trekkerlewe in Vrystaat en Natal word in hierdie laaste roman uitgebeeld.
Ander romans
Die res van sy romans kan beskou word as ’n daling in sy romankuns.
Spore van Vlieland speel af kort voor en tydens die eerste Britse besetting van die Kaap. Die oud-seekaptein Jan Blankert vestig hom op die Bolandse plaas Vlieland saam met sy enigste dogter, Freda. Hy stel Floris Rog aan as plaasbestuurder en Floris wen sy vertroue en Freda se liefde. Hierdie ontwikkeling is egter die begin van ’n nuwe nagmerrie, wat Jan juis probeer ontvlug het toe hy Vlieland betrek het. Freda mag nie trou nie uit vrees vir die oorerflike kranksinnigheid by kindergeboorte wat ook haar moeder se lot was. Hierdie situasie veroorsaak dat die drie mense in spanning en ongeluk saamwoon. Uit geloof maak Freda dan die keuse om wel te trou en kinders te hê, met haar en Floris wat eindelik geluk vind in hulle kinders.
Die skeur van Vaalspruit het die tydperk 1865–1881 in die Vaalstreek as agtergrond, met ander woorde tydens die Basoeto-oorloë en die eerste anneksasie van Transvaal. Hierdie gebeurtenisse dien as agtergrond vir die verhaal van die breuk tussen twee broers deur hulle liefde vir ’n vrou, met die sentrale tema die noodsaaklikheid van eenheid. Hierdie roman word later vir die verhoog verwerk en gepubliseer as Boeta van Skeurfontein.
Kind van die sonde is ’n probleemroman oor die ongelowige mens. Kobus is die eienaar van die plaas Kransfontein. Hy worstel met sy skuldgevoel dat sy seun Boet lam gebore is omdat hy as vader die kind nie wou hê nie. Sy ongelowige seun Jan keer na die Tweede Wêreldoorlog terug met ’n Italiaanse vrou, wat haar oor Boet ontferm en trag om deur gebed en behandeling sy herstel te verkry. Kobus en Jan is skepties, maar die ander glo tog in die moontlikheid van ’n wonderbaarlike genesing.
Sy ander romans is Hulle wat verbygaan (met die apostel Thomas as hoofkarakter) en Rooiland. Laasgenoemde is die verhaal van ’n jong boer Johannes wat na die delwerye toe gaan om sodoende die familieplaas op Rooiland te probeer red. Op onwaarskynlike wyse verwerf hy sodoende ’n fortuin, wat hy aanwend tot die verbetering van sy hele kontrei se boerdery.[7]
Novelles
Na Malherbe se dood word Twee nagelate novelles gepubliseer. Togganger en perdedief vertel van die godsdienstige togganger oom Koot wat ’n groot plan het met die vervoer van vee na die Kaapse mark. Tydens ’n tog na Calvinia ontmoet hy die perdedief Jenkins, wat in geestelike verwarring verkeer en ten spyte van sy eie twyfel lei oom Koot hom na geloof. Baron Terski se hoofkarakter is van adellike afkoms, maar sy seun se lewensuitkyk veroorsaak dat hy besin oor wie sy naaste werklik is en of dit slegs bloedverwante en mense van dieselfde maatskaplike stand is.[8][9]
Korter skryfwerk
Op prosagebied lê hy hom veral toe op die skryf van romans, maar ’n aantal van sy korter werk word ook gepubliseer. Langs groen weivelde bevat drie radiopraatjies oor die boer. Die eerste hiervan handel oor ’n jong boer wat van die familieplaas afskeid neem en as delwer gaan werk, wat Malherbe in staat stel om die pioniersfiguur en die arbeidsverheerliking, sentrale motiewe in sy prosa, met mekaar te verbind. Na sy dood verskyn die bundel Die slagmes en ander nagelate verhale, waarin ’n paar kortverhale uit die Bybelse milieu geplaas word saam met ’n verskeidenheid ander verhale, meestal toegespits op die innerlike stryd van die karakters.[10][11]Meeste van die verhale is sedert 1933 in tydskrifte gepubliseer, maar vier was voorheen ongepubliseer.
Versamelbundels
Van sy kortverhale word opgeneem in verskeie versamelbundels, waaronder Buurman se ploeg in Kortpad onder redaksie van F.V. Lategan, Wingerdspit in Geseënd is julle onder redaksie van S.J. Malan en W.H. Vos en Die lamplig in Twaalf Afrikaanse Kortverhale en Vlugte onder redaksie van Sarel Marais. Die eerste vaart verskyn in Halfeeu, waarin PG du Plessis hoogtepunte uit die eerste vyftig jaar van Die Huisgenoot saambundel. Dit is ’n uittreksel uit sy roman Hans-die-Skipper. Ander versamelbundels waarin sy werk verskyn sluit in Afrikaanse letterkunde en Geeste en gedaantes. Sy verhale verskyn ook in verskeie tydskrifte en koerante, waaronder Die Huisgenoot, Die Huisgesin, Die Landbouweekblad, Tydskrif vir Letterkunde en Die Volksblad.
Taalkundige werk
Op taalkundige gebied skryf hy Afrikaanse taalboek, wat verskeie herdrukke beleef en ’n eerste poging is om die Afrikaanse grammatika te definieer. Gemeet aan latere standaarde is die boek vol leemtes, maar die belangrike baanbrekerswerk van hierdie publikasie kan nie ontken word nie. Verder stel hy Die Afrikaanse spreekwoorde en verwante vorme saam
Drama
Malherbe lewer ook ’n bydrae op toneelgebied deur veral toneelstukke vir die studente van die Dramavereniging aan Grey-Universiteitskollege te skryf, wat dan landswyd aangebied word en só die Afrikaanse taal en kultuur uitdra. Hy maak self hierdie reise mee. Per geleentheid vertolk hy self rolle in hierdie dramas, soos met die opvoering van Meester in 1929, waarvan hy ook die regisseur was. Sy dramas gaan oor die algemeen mank aan die gebrek aan ’n oortuigende spanningslyn, met oppervlakkige romantiek, onrealistiese blomryke taalgebruik en onoortuigende sielkundige uitbeelding, terwyl baie van sy karakters nie sterk genoeg omlyn word nie en blote tipes bly. Hierdie gebreke ten spyt voorsien dit in sy tyd aan ’n besondere behoefte aan opvoerbare stukke.
Koringboere het die plaaslewe en vyandskap tussen twee broers as boustof, maar dit is in wese slegs ’n oppervlakkige intrige-verhaal in dialoogvorm. Die oudste broer Herman en sy jonger maar meer suksesvolle broer Jan boer op ’n Bolandse koringplaas. Onderlinge jaloesie, verskil in politieke sienswyses en ontevredenheid oor plaasverdeling lei tot vyandskap tussen die broers, wat daartoe lei dat Jan se koringmied afgebrand word. Jan wreek hom dan op Herman deur hom van sy deel van die plaas te laat afstand doen.
Ook in Die mense van Groenkloof bly die uiterlike gebeure hoofsaak en is daar nie juis sprake van sielkundige motivering vir optredes nie. Hier is die ekonomiese agteruitgang tydens die depressiejare en onwettige diamanthandel die verhaaltema. Die eienaar van Groenkloof, Willem van der Merwe, loop die gevaar om deur droogte en depressie sy plaas Groenkloof te verloor. Hierdie plaas is naby die diamantdelwerye. Sy seun en erfgenaam, Andries, beplan om benede sy stand met Grieta, die dogter van die bywoner Piet Prins, te trou. Andries probeer die plaas red deur onwettige diamanthandel en val so in die strik war speurder Louw, ’n mededinger om Grieta se hand, vir hom stel. Dan volg die onrealistiese ontknoping wat voordelig is vir al die mense van Groenkloof.
Meester is meer geslaagd in sy uitbeelding van die ou Hollandse swerweronderwyser wat op sy swerftog die ewebeeld van sy oorlede vrou ontmoet en dan moet besluit of hy vir haar liefde moet veg of nie. Dit is in wese ’n botsing tussen droom en werklikheid, met die droom wat in de hoofkarakter se eensaamheid die enigste blywende werklikheid is. Die stuk speel af teen die einde van die agtiende eeu in die distrik Mosselbaai.[12] Op die trekpad beeld teen die agtergrond van die groot droogte in die Karoo omstreeks 1925 die wedervaringe op trek uit, met die nasionale volkslewe as sentrale fokus. Die boodskap van loutering van die siel deur teenspoed word egter nie deur die handeling ondersteun nie. Die newemotief van die trekkerseun se liefdesverhouding met die dogter van die barmhartige uithelper doen afbreuk aan die sentrale tema.
Die seeman is ’n verwerking van Hans-die-Skipper vir die verhoog, maar dit slaag nie daarin om die roman tot die essensie van die toneel te verwerk nie. Die noodwendige inkorting van die verhaalgebeure beteken dat belangrike agtergrondinligting deur middel van dialoog vertel moet word, waardeur die vertelelement baie belangriker word as die uitbeeldingselement.
Die siel van Suid-Afrika is ’n volksangspel in twee bedrywe, waarin op allegoriese wyse die Groot Trek en die stryd om selfbehoud van die Afrikaner herdenk word.
Die meul dreun en ander toneelwerk bevat onder andere die titelstuk, wat ’n verwerking is van sy roman Die meulenaar, wat as een van sy beste dramas beskou kan word. Malherbe wil hier nie ’n verhaal vertel nie, maar ’n karakter uitbeeld en dit bring die karakter van Faans in groter fokus. Die bundel bevat ook die Bybelspel Demetrios, Dala, Die aandblom van Witsenberg, Drakenstein en ’n vertaling van Schiller se Wilhelm Tell. Dala is ’n poging om die adel van getrouheid aan die volk uit te beeld en Die aandblom van Witsenberg is ’n romantiese eenbedryf.
Drakenstein word deur die skrywer getipeer as ’n “sangspelagtige stuk” en is ’n verwerking van sy sangspel.
Die blom van Orleans uit die digbundel Rivier en veld vir die verhoog. Hierin word ’n konvensionele driehoek-intrige sonder veel variasie uitgebeeld.
Met die Bybeldramas Amrach, die tollenaar, Demetrios, Moeder en seun en Abimelech sluit hy by sy Bybelromans aan deur grepe uit die Bybelse geskiedenis te neem as voorbeeld van volkswording. “Amrach die tollenaar” behandel ’n Bybelse motief met ’n te bewuste boodskap van volkswording onder vreemde oorheersing. Die drama speel af in Amrach die tollenaar se huis enkele dae na die kruisiging van Christus. Amrach se vrou Miriam het tot bekering gekom, wat lei tot Amrach se vertwyfeling en innerlike stryd. Hierdie drama kom sterk in aanmerking by toekenning van die Hertzogprys vir drama in 1935. Demetrios verskyn aanvanklik in Die meul dreun en ander toneelwerk, maar word later ook apart gepubliseer. Die drama behandel die handel in silwerbeeldjies van Diana in Efese, waar Demetrios deur die prediking van Paulus tot bekering kom. Hierdie bekering geskied egter nie uit innerlike verandering nie, maar word van buite ingegee deur die siekte en genesing van sy kind. Moeder en seun is ’n versdrama uit die lewe van Asa, koning van Juda, en sy moeder Maäga. Asa is getrou aan Jehova en Maäga is ’n afgodedienaar. Die beste kenmerk van hierdie drama is die innerlike stryd van die koning tussen eerbied en verering vir sy moeder en plig teenoor Jehova. Die versvorm veroorsaak dat die dialoog geforseerd en kunsmatig voorkom. Abimelech het as hoofkarakter die eersugtige seun van die rigter Gideon uit die Bybel, wat al sewentig sy broers, op een na, doodmaak om so koning te word. Die ontsnapte broer Jotam veroorsaak sy ondergang en hy sterf deurdat ’n vrou ’n steen op hom werp. Intussen het Abimelech egter reeds begin walg aan sy eie wandade, sodat sy dood vir hom as ’n verlossing kom.
Eenbedrywe
Die uur van die rooi maan en ander eenbedrywe bevat ’n aantal eenbedrywe, waarvan Macherus (’n uitbeelding van die Herodus-Salomé motief uit die Bybelse geskiedenis) en Krom stompe (waarin die monnik Rudolphus gekonfronteer word met sy jeugliefde Robina en dan bedenkings het oor sy keuse) die mees geslaagde is in hulle uitbeelding van die mens se stryd in die keuse tussen liggaamlike begeerte en geestelike verval. Ander eenbedrywe in hierdie bundel is Die uur van die rooi maan (waar ’n meisie met spiritistiese vermoëns saam met haar ontslape geliefde die hiernamaals binnegaan); Vader se naam (wat aantoon dat die skyn lelik kan bedrieg); Die aanbod (waarin ’n trotse weduwee broodnodige ekonomiese hulp weier van ’n man wat haar as jong meisie in die steek gelaat het); en Staf of kroon (waarin ’n monnik van Bologna, die ab Bernardo, die klooster opbou tot ’n instelling wat waardevolle diens aan die gemeenskap lewer, maar weggaan wanneer die stad hom daarvoor wil vereer omdat hy die gevare van mensehuldiging verstaan). Fariseër is ’n Bybelse drama wat die konflik behandel wat Jesus se lering in die huislike lewe inbring. Hulle het ’n boom afgekap is ’n nasionalistiese volksdrama met dieselfde tema as sy gedig Bosrand en hierdie bundel bevat ook die mitologiese eenbedryf Goue appels, met karakters uit die Griekse mitologie. Spel van blank en swart is ’n uitbeelding van drie fases in die ontwikkeling van die rassewrywing in die land, uitgebeeld deur soliste en spreekkore.[13] Silo is krank bevat die titelstuk gebaseer op die Bybelse gebeure van Eli en sy seuns,[14] Van mense en gode (’n verwerking van Ovidius se verhaal oor die geskiedenis van Philemon en Baukis) en In die Namib, beskryf as ’n tipe musiekspel van “fantasie en werklikheid”. Die fariseër is ’n Bybelspel.[15] Sisera is ’n Bybeldrama waarin die stryd tussen Israel en die Filistyne om die grondgebied by Safed die sentrum vorm. Dit word dan ook ’n stryd tussen die heidense god Baäl en die God van Israel soos verteenwoordig deur Barak, met die eenheid van godsdiens en volk as die sentrale gedagte. Fragmente uit sy dramas Koringboere, Die mense van Groenkloof en Hans-die-Skipper word in die versamelbundel Afrikaanse letterkunde opgeneem.
Verwerkte romans
Benewens oorspronklike dramas verwerk hy ook van sy romans vir die verhoog, soos Hans-die-skipper wat Die seeman word, Die meulenaar wat Die meul dreun word en Die skeur van Vaalspruit wat Boeta van Skeurfontein word. Vertalings wat uit ander tale in Afrikaans van hom verskyn is die sosiaal-realistiese blyspel Die skoonseun van Mnr. Poirier, na die Frans van Emile Augier en Jules Sandeau, William Shakespeare se Die koopman van Venesië en Friedrich Schiller se Wilhelm Tell, laasgenoemde wat opgeneem word in Die meul dreun en ander toneelwerk.
Poësie
Malherbe se digkuns se waarde is meer beperk, al maak hy ook sy publikasie debuut in hierdie medium. Veral hinderlik in sy digkuns is sy geneigdheid tot “mooiskryf”, waardeur hy die inhoud deurgaans versier met “mooi” woorde wat weinig bydra tot die essensie van die gedig en in talle gevalle eerder die betekenis versluier as toelig. Sy simboliek is ook selde werklik oorspronklik en treffend. Opvallend in veral sy eerste bundels is die afwesigheid van die vaderlandse verse wat sy tydgenote se digkuns kenmerk, waarskynlik beïnvloed deurdat hy tydens die Anglo-Boereoorlog nie binne die oorlogsone was nie en daarna baie tyd in die buiteland deurgebring het. Reeds in hierdie stadium wend hy hom dus tot meer romantiese temas. Sy eerste digpogings verskyn onder die skuilnaam Runo in De Goede Hoop, waarna sy eerste bundel, Karroo blommetjies, in 1909 verskyn. Soos die titel aandui bevat dit hoofsaaklik natuurverse, waarvan ’n aantal voorheen in De Goede Hoop verskyn het. Hierdie bundel wyk af van tydgenootlike bundels van Celliers, Totius en Leipoldt veral daarin dat dit nie die bewoë gebeure van die Anglo-Boereoorlog aanspreek nie. Dit is nog hoofsaaklik jeugwerk, vol moralisering en gekenmerk deur ’n sterk Nederlands georiënteerde taalgebruik, onegte beelding en rymdwang. Die berg-siklus is gedigte oor die vroeë bewoners en eerste pioniers in Suid-Afrika, maar die romantiese inslag verdoesel die betekenis en die berg het as saambindende faktor nie genoeg simboliese waarde nie. Warrelwind bevat mooi ritmiese effekte, terwyl Die lied van die nagwind die stemming van die nagwind se geruis mooi weergee.[16] Klokgrassies is ietwat meer geslaag en bevat vanaf die tweede druk die sonnet “Slaap”, wat deur sommiges as sy beste enkele gedig beskou word en by herhaling in al die vernaamste versamelbundels uit die Afrikaanse digkuns opgeneem word. Die kind wat rustig in die veiligheid van die arms van die vader aan die slaap raak, lei tot die simboliek van die volwassene wat net so in die arms van sy hemelse vader wil sterf. Ook Die see is vol van ewigheid kan as een van sy beste gedigte gereken word, aangesien hy hier daarin slaag om die rustelose deining en klaaglied van die see mooi in woorde vas te vang.
Vir vryheid is ’n eerste poging tot ’n epiese gedig in vrye verse met ongereelde rym. Dit beskryf die ontluikende liefde van Jan Bruwer en Gertruid de Kok met as agtergrond die einde van Piet Retief se geskiedenis uit die Groot Trek. Jan Bruwer het in die Kaap die hart van Sannie Jordaan gewen, maar die verhouding misluk omdat Jan en sy familie teen die trek gekant is. Later kom Jan op sy eie by die laer aan, waar beide Sannie en Gertruid is en ’n liefdesdriehoek ontstaan. Piet Jordaan, broer van Sannie, is ook verlief op Gertruid, wat die emosies verder aanwakker. Op ’n jagtog verongeluk Jan deur Piet se nalatigheid, waarna Gertruid vir Jan verpleeg en hulle liefde verseël word. Die afwagting wanneer Retief en sy burgers uitry na Dingaan se stat toe, die moord op Retief en sy manne en die daaropvolgende moorde op die Voortrekkerlaers word alles uitgebeeld. Jan sterf ’n heldedood in sy poging om die laers by Bloukrans te waarsku van die naderende gevaar. Hy word uitgebeeld as die jong boom wat om die ou stam strengel, waar die oue as wortel en beginpunt dien vir die nuwe. Hierdie epos het ’n tekort aan bindingselemente, met die verteller wat ook soms onnodige verklarings oor die verhaal lewer. Enkele landskapsketse is egter verdienstelik. Die bekende gedig Middernag wat die nadersluipende Zoeloemag rondom die weerlose laers van die Voortrekkers na die moord op Piet Retief uitbeeld, kom uit hierdie bundel.[17] Die timmerma” is eweneens ’n poging tot ’n epos, waarin die arbeid verheerlik word, ’n tema wat later in sy romans ook ’n belangrike rol speel. Die timmerman Gysbert Gouws keer na die Anglo-Boereoorlog terug uit ballingskap en vind na ’n lang soektog sy dood gewaande dogter Sarie Gouws in ’n weeshuis. Mooi is die uitbeelding van die ongelukkige timmerman wat tydens sy soektog sy verdriet aand na aand in die hotel wil wegdrink en wat met sy besoek aan die kerk en die aanhoor van die predikant ’n beslissende wending in sy lewe bereik. Malherbe slaag daarin om op ’n eenvoudige wyse hierdie droewige lewensgang uit te beeld en die timmerman se emosies relevant voor te stel. Langsaam lui die koperklok is knap klanknabootsing. Die epos is heg gestruktureer en word in agt afdelings ingedeel, telkens ingelei deur ’n liriese voorspel. Hierdie is waarskynlik Malherbe se mees geslaagde lang gedig. Die skaduwee van ’n vrou is ’n minder geslaagde epos oor ’n liefdesdriehoek, waarin die ondergang beskryf word van twee vriende, Albert en Freek, wat saam op die plaas Ganskuil boer. Hulle stry om die liefde van dieselfde vrou, Emma. Freek kuier in die geheim by Emma, maar word siek en Emma kom hom besoek, waarna sy en Albert op mekaar verlief raak. Freek verneem dat hulle op troue staan en konfronteer vir Albert op die berg. In hulle geveg stort beide van die kranse af. Die romantiek seëvier in hierdie epos, met weinig sielkundige motivering vir die karakters se aksies.
Rivier en veld is ruimer in tematiek as sy vorige bundels en bevat gedigte oor Bybelse insidente uit die lewe van Jesus (met Die Sabbat en Na die land van Gadara noemenswaardig), die plaaslewe en gehegtheid aan grond en arbeid en die natuurkragte. Hierdie is alles temas wat later meer uitvoerig ook in sy prosa tot uiting kom. Verder is daar die spook-ballade Antjie Somers, terwyl die idille Bosrand die konflik uitbeeld tussen die bodemvaste vader oom Jakob en sy materialistiese seun Hendrik, laasgenoemde wat die erfplaas wil prysgee vir geld. Drie taferele beeld die lewe van die Paarlse Hugenote uit ongeveer 1701 uit. Hierdie bundel bevat ook die sangspel Die blom van Orleans, wat eerder as drama getipeer kan word en later as Drakenstein verwerk is tot ’n geleentheidstuk vir die Hugenotefees in Bloemfontein in 1939 en daarna in Die meul dreun en ander toneelwerk opgeneem word. Somerdae bestaan uit twee afdelings, waarin die eerste stemmingsverse bevat. Hier is dit die seegedigte (veral Verby) wat mooi is in hulle weergawe van die geruis van die branders en die kleurespel van die waters. Die tweede afdeling bevat ballades, waaronder die geslaagde Jakob Ontong, wat beïndruk met sy treffende sienings en beelde, die nabootsing van die kitaarspel in die klank en die vars gebruik van ’n ou refrein. Jakob Ontong is vol wraakgedagtes nadat Saartjie Dawids hom bedrieg het en maak ’n verbond met die duiwel (Damoen) dat hy in ruil vir sy siel sal leer om ghitaar te speel en elke middernag vir Saartjie sal kan kwel. Ander noemenswaardige verse is Die versoeking (van Jesus), Die Wolfhuis (’n ballade oor Mintor se seun wat sterf omdat hy sy pa in die wolfhuis van honger laat sterf het) en Jan Gebhart, terwyl Antjie Somers weereens hier opgeneem is. In Die rooivlerkspreeu word hierdie voël se lied die simbool van romantiese verdriet. Dekker beskou Somerdae as Malherbe se beste digbundel. Die siel van Suid-Afrika bevat nasionaal-godsdienstige sange, vol retoriek en woordversiering, geskryf as geleentheidstuk vir die Voortrekkerjaar in 1938. Die stuk bevat weinig of geen handeling nie en is ’n lang debat in rolverdeling oor die pad na die volksbestemming en die hindernisse daartoe. Brood op die weg is ’n bundel met vaderlandsverse, waarin slegs Padwerkers, Lakeie en ’n paar godsdienstige gedigte soos Die sonde noemenswaardige poëtiese waarde het. Die bundel sluit af met ’n aantal proewe van Gesangbewerkings.
Duine en pioniere se titel dui reeds aan dat die bundel hoofsaaklik natuurverse in die Duine afdeling bevat, terwyl die afdeling onder die titel Pioniere gedigte insluit oor die lewe en belang van die blanke pioniere in Suid-Afrika. In hierdie bundel is die versobering in taalgebruik opmerklik, hoewel dit steeds te woordryk is en oordadige beelde die betekenis verwar. Die verse in die eerste afdeling het dikwels ’n vae filosofiese gedagte en ondertoon van sondebesef as grondslag. Hier is dit slegs Deuskant die duine staan my kluis en Die aandlug val op vuil, gebreekte ruite wat noemenswaardig is, laasgenoemde ’n uitbeelding van ’n toneel uit die agterbuurte. Die tweede afdeling se gedagtegang is meer logies en direkter van segging. Die bundel sluit af met ’n Voorspel vir ’n drama, waarin die geeste van die inheemse inwoners en die blankes redeneer oor hulle bestaansreg in Suid-Afrika, wat afsluit met ’n sombere waarskuwing aan die blanke heersers.[18][19]In Kruis en kraai is die kruis simbool van liefde en opoffering, terwyl die kraai die draer is van onheil, dood en vernietiging. Die bundel bevat dan oorwegend verhalende en moraliserende gedigte oor Christus- en doodsmotiewe. In enkele gedigte word die rassetema en die naderende botsing tussen rasse ook aangespreek. Agterland sluit sy gepubliseerde digterlike arbeid af. In 1954 stel C.M. van den Heever ’n keur uit sy gedigte saam onder die titel Uitgesoekte gedigte van Malherbe.
Bloemlesings/versamelbundels
Sy gedigte word in ’n menigte bloemlesings opgeneem, waaronder Groot verseboek, Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte, Digters en digkuns, Digterstemme, Digters en digsoorte, Afrikaanse verse, Afrikaanse letterkunde, Uit ons digkuns, Junior verseboek, Die junior digbundel, Nuwe klein verseboek, Afrikaanse natuurpoësie, Afrikaanse ballades, Goudaar, Uit ons letterkunde, My Afrikaanse verseboek, Voorspraak en Die tweede gerf. Van sy gedigte verskyn ook in tydskrifte soos Die Brandwag, De Goede Hoop, Helikon, Die Huisgenoot, Jaarboek van die Afrikaanse Skrywerskring, Die Kerkbode, Die Ruiter, Skoolblad, Tydskrif vir Letterkunde en Die Volksblad. Hy werk aktief mee aan die beryming van die gesange in Afrikaans en is onder andere verantwoordelik vir Gesang 168 (Winter), 171 (Geloftedag), 179 (Moregesang) en 180 (Aandgesang). Verder stel hy die bloemlesing Afrikaanse verse saam uit die Afrikaanse digkuns, wat na sy dood deur F.V. Lategan omgewerk en uitgebrei word, terwyl Afrikaanse letterkunde (telkens hersien en bygewerk) ’n versamelbundel uit Afrikaanse gedigte, prosa en drama is, wat op die skoolmark gerig is.[20]
Remove ads
Ten tye van sy sestigste verjaarsdag in 1941 word die huldigingsbundel D.F. Malherbe, die mens en sy kuns aan hom oorhandig. Die koshuis Huis Malherbe van die Universiteit van die Oranje-Vrystaat word na hom vernoem en die beeldhoudster Daniella Geldenhuys maak later ook ’n borsbeeld van hom wat hier sy staanplek kry. Die Raad van hierdie universiteit benoem hom in 1942 as ereprofessor. Hy ontvang eredoktorate van die Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys op 14 April 1957, die Universiteit van die Oranje-Vrystaat op 5 Junie 1959 en die Universiteit van Stellenbosch op 29 Julie 1959. Die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns ken in 1933 ’n Erepenning aan hom toe vir sy werk as taaladviseur met die eerste Afrikaanse Bybelvertaling, terwyl hulle ook die Stalsprys vir Taalkunde in 1959 aan hom toeken. Hy word in 1963 tot erelid van die Akademie verkies. In 1968 verower hy die Federasie van Afrikaanse Kultuurverenigings (FAK) se erepenning vir volksdiens en die Afrikaanse Studentebond se erepenning word ook in hierdie jaar aan hom toegeken.
By verskeie geleenthede huldig instansies hom ook met feeste. Op sy sewentigste verjaarsdag in 1951 word hy op hierdie manier gehuldig deur die Afrikaanse Skrywerskring in Johannesburg, Bloemfontein en Pretoria, terwyl die eerste minister, advokaat J.G. Strijdom, die hoofspreker is op ’n soortgelyke fees ter geleentheid van sy 75e verjaarsdag wat op 8 Augustus 1956 by die Universiteit van die Witwatersrand gehou word. Op 7 April 1969 word hy op ’n huldigingsaand deur die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns gehuldig as die persoon wat verantwoordelik was dat Afrikaans in die dertigerjare die amptelike voertaal aan die Universiteitskollege van die Oranje-Vrystaat geword het.
Verskeie doktorsgrade en meestersgrade word toegeken op grond van navorsing in sy letterkundige nalatenskap. Dit sluit in W.J. Badenhorst se D.F. Malherbe in arbeid en strewe (D.Litt.-graad, Universiteit van Pretoria, 1945), C.G. Botha se D.F. Malherbe – ’n beskouing van sy prosa met beklemtoning van die vernaamste kenmerke van sy kuns (M.A.-graad, Universiteit van Pretoria, 1941), S.W. Burger se Stilistiese beskouings oor die prosa van D.F. Malherbe (M.A.-graad Universiteit van Stellenbosch, 1938), Jacob Alexander de Coning se Stof en vorm: ’n ondersoek na die gebruik van die Bybelse dokumente in sekere dramas en romans van D.F. Malherbe (Ph.D.-graad, Universiteit van die Witwatersrand, 1963), Theo Pauw se Woordsamestelling en taalvernuwing in die prosa van D.F. Malherbe (Universiteit van Stellenbosch, 1940) en W.H. Vos se Malherbe se Bybelromans (Universiteit van Suid-Afrika, 1942).
Die Hoërskool D.F. Malherbe in Walmer in Port Elizabeth en die Laerskool D.F. Malherbe in Vanderbijlpark is na hom genoem.
Remove ads
- 1909 Karroo blommetjies
- 1913 Vergeet nie
- 1914 Klokgrassies
- 1917 Afrikaanse taalboek
- 1919 Vir vryheid
- 1921 Die timmerman en Koringboere
- 1922 Rivier en veld
- 1923 Die skaduwee van ’n vrou
- 1925 Die mense van Groenkloof
- 1926 Die meulenaar
- 1927 Meester
- 1928 Somerdae en Hans-die-skipper
- 1931 Op die trekpad en Loutervure
- 1933 Die seeman en Die hart van Moab
- 1935 Amrach die tollenaar en Saul die worstelheld
- 1937 Die profeet
- 1938 Die siel van Suid-Afrika
- 1939 Brood op die weg
- 1940 Die bergstroom ruis
- 1943 Die meul dreun en ander toneelwerk, Demetrios en Vlam van die suurveld
- 1945 Moeder en seun en En die wawiele rol
- 1948 Spore van Vlieland en Abimelech
- 1950 Die uur van die rooi maan
- 1951 Duine en pioniere en Hulle wat verbygaan
- 1952 Die skeur van Vaalspruit
- 1953 Goue appels, Hulle het ’n boom afgekap en Boerprofeet
- 1954 Uitgesoekte gedigte van Malherbe (saamgestel deur C.M. van den Heever)
- 1955 Spel van blank en swart
- 1956 Silo is krank, Die Fariseër en Rooiland
- 1957 Kruis en kraai
- 1958 Sisera en Boeta van Skeurfontein
- 1959 Kind van die sonde en Langs groen weivelde
- 1961 Over-die-berge
- 1965 Agterland
- 1980 Die slagmes en ander nagelate verhale, Twee nagelate novelles en Uit my lewensboek
Samesteller
- 1921 Afrikaanse letterkunde
- 1926 Afrikaanse spreekwoorde en verwante vorme
- 1935 Afrikaanse verse
Vertalings
- 1919 Die skoonseun van meneer Poirier – Emile Augier en Jules Sandeau
- 1944 Wilhelm Tell – J.C.F. von Schiller
- 1949 Die koopman van Venesië – William Shakespeare
Remove ads
Boeke
- Antonissen, Rob. Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede. Nasou Beperk Derde hersiene uitgawe Tweede druk 1964
- APB-Komitee vir Skoolboeke. Die junior digbundel. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Sesde druk 1963
- Askes, H. en Landman, J.N. (samestellers) Voorspraak. Tafelberg-Uitgewers Beperk Kaapstad Eerste uitgawe Tiende druk 1994
- Baker. Eleanor. D.F. Malherbe: Mens en Meester. Juventus Eerste uitgawe Eerste druk 1981
- Beukes, Gerhard J. en Lategan, F.V. Skrywers en rigtings. J.L. van Schaik Bpk. Pretoria Eerste uitgawe 1952
- Beukes, W.D. (red.) Boekewêreld: Die Nasionale Pers in die uitgewersbedryf tot 1990. Nasionale Boekhandel Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe eerste druk 1992
- Botha, Elize. Prosakroniek. Tafelberg Uitgewers Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe 1987
- Buning, Tj. Uit ons digkuns. J.L. van Schaik Bpk. Pretoria Nuwe omgewerkte druk 1960
- Dekker, G. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Nasou Beperk Kaapstad Elfde druk 1970
- De Villiers, Heidi. D.F. Malherbe (1881–1969). in Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
- Grobler, Hilda. Halfeeu. Blokboeke 33 Academica Pretoria en Kaapstad Eerste uitgawe 1980
- Grobler, P. du P. Verkenning. Human & Rousseau Kaapstad 1962
- Grové, A.P. Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans. Nasou Beperk Vyfde uitgawe Eerste druk 1988
- Hattingh, S.C. D.F. Malherbe. in Nienaber, P.J. et al. Perspektief en Profiel. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene uitgawe 1969
- Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica, Pretoria en Kaapstad Tweede druk 1984
- Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
- Kok, B. (red.) D.F. Malherbe: Die mens en sy kuns. Nasionale Pers Bpk. Bloemfontein Eerste uitgawe 1941
- Kok, B. Lategan, F.V. en De Beer, R. D.F. Malherbe in beeld en woord. Perskor Johannesburg en Kaapstad Eerste uitgawe Eerste druk 1981
- Kritzinger, M.S.B. Ons jongste letterkunde. J.L. van Schaik Bpk. Pretoria Tweede druk 1940
- Lindenberg, E. (red.) Inleiding tot die Afrikaanse letterkunde. Academica Pretoria en Kaapstad Vierde uitgawe Eerste druk 1973
- Malherbe, D.F. Uit my lewensboek. Perskor-Uitgewery Johannesburg Eerste Uitgawe Eerste druk 1980
- Malherbe, F.E.J. Aspekte van Afrikaanse literatuur. Nasionale Pers Bpk. Kaapstad, Bloemfontein en Port Elizabeth Eerste uitgawe 1940
- Nasionale Pers Beperk Ons skrywers en hul werke: ’n Plate-album. Nasionale Pers Bpk. Kaapstad 1936
- Nienaber, P.J. en Lategan, F.V. Afrikaanse natuurpoësie. Afrikaanse Pers-Boekhandel Derde druk 1952
- Nienaber, P.J. (samesteller) Digters en digkuns. Afrikaanse Pers-Boekhandel Derde druk 1954
- Nienaber, P.J., Roodt, P.H. en Snyman, N.J (samestellers) Digters en digkuns. Perskor-Uitgewers Kaapstad Vyfde uitgawe Sewende druk 2007
- Nienaber, P.J. Die Hertzogprys Vyftig Jaar. Nasionale Boekhandel Kaapstad Eerste uitgawe 1965
- Nienaber, P.J. Hier is ons skrywers! Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Eerste uitgawe 1949
- Nienaber, P.J.; Senekal, J.H en Bothma, T.C. Mylpale in die geskiedenis van die Afrikaanse letterkunde. Afrikaanse Pers-Boekhandel Tweede hersiene uitgawe 1963
- Nienaber, P.J. et al. Perspektief en Profiel. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene uitgawe 1969
- Nienaber, P.J. en Heyl, J.A. Pleidooie in belang van Afrikaans Deel II. Nasionale Boekhandel Beperk Kaapstad 1960
- Nienaber, P.J. (red.) Rapier en Knuppel. Nasionale Boekhandel Kaapstad 1965
- Nienaber, P.J. Ses digters. J.L. van Schaik Beperk Pretoria 1964
- Nienaber, P.J.; Erasmus, M.C.; Du Plessis, W.K. en Du Plooy, J.L. Uit ons letterkunde. Afrikaanse Pers-Boekhandel Sewende druk 1968
- Opperman, D.J. Junior verseboek. Nasionale Boekhandel Beperk Kaapstad Agste druk 1960
- Pienaar, E.C. Taal en poësie van die Twede Afrikaanse Taalbeweging. Nasionale Pers Beperk Kaapstad, Stellenbosch en Bloemfontein Vierde vermeerderde druk 1931
- Schoonees, P.C. Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging. J.H. de Bussy, Pretoria / Hollandsch-Afrikaansche Uitgevers Maatschappij v/h J. Dusseau & Co, Kaapstad 1939 (derde druk)
- Schoonees, P.C. Tien jaar prosa. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg 1950
- Steyn, J.C. Trouwe Afrikaners. Tafelberg-Uitgewers Beperk Kaapstad Eerste uitgawe 1987
- Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
- Van den Heever, C.M. (samesteller) My Jeugland. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Eerste druk 1953
Tydskrifte en koerante
- Anoniem. D.F. Malherbe: ’n biografiese skets. Die Transvale, 9 Maart 1981
- Anoniem. D.F. Malherbe vertel van sy dae as kind. Die Transvaler, 11 Maart 1981
- Botha, Elize. D.F. Malherbe en Jochem van Bruggen in 1981. Tydskrif vir Geesteswetenskappe. Jaargang 21 no. 4, Desember 1981
- De Coning, J.A. Herhaling van motiewe in die Bybelromans en dramas van D.F. Malherbe. Standpunte. Nuwe reeks 68, Desember 1966
- De Coning, J.A. ’Hans die skipper’ van D.F. Malherbe. Tydskrif vir Letterkunde, nuwe reeks 18 no. 3, Augustus 1980
- Dekker, Leendert. ’Saul die worstelheld’ en die Bybel. Standpunte. Nuwe reeks 37, Oktober 1961
- Hattingh, S.C. D.F. Malherbe as prosa-kunstenaar. Helikon. Jaargang 3 no. 13 Oktober 1953
- Mocke, S. Ignatius. D.F. Malherbe as digter. Helikon. Jaargang 3 no. 13 Oktober 1953
- Nienaber, G.S. D.F. Malherbe. “Jaarboek van die Afrikaanse Skrywerskring Johannesburg. 1941
- Prins, M.J. ‘Halfeeu’ byeengebring deur P.G. du Plessis. Tydskrif vir Letterkunde. Nuwe reeks 19 no. 1, Februarie 1981
- Scholtz, H. van der Merwe. D.F. Malherbe. Die Huisgenoot, 1 Desember 1939
- Steyn, J.C. Tot lof van D.F. Malherbe. Beeld, 17 Julie 1996
- Van Heerden, Ernst. Die beste Afrikaanse prosawerke van die jaar. Jaarboek van die Afrikaanse Skrywerskring. Johannesburg 1941
- Verhage, J. Die bergstroom ruis. Klasgids. Jaargang 2 no. 2, November 1966
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads